Ачыкъ дарс. Жумланы баш ва экинчи даражалы уьюрлери.

Муаллим:

Мутагирова Р. В. 5кл.

Мурады:

• Жумланы баш ва экинчи даражалы уьюрлерин такрарламакъ ва бир-нече тапшурувлар булан беклешдиртмек.

Тарбиялав мурады:

Дюньяланы ачагъан

Алтын ачгъыч ана тил

Адам болма сюйсенг

Башлап тилинг бил.

(М. Атабаев)

Ачыкъ дарсда болагъан тапшурувлар.

1. Сёзлюк иш .

2 .Жумланы синтаксис чечивю.

3.Сёзню гелишлеге тюрлендиривю.

4.Сёзню фонетика чечивю.

5.Тест къайдада соравлар (маънасына гёре къыйышагъан сёзлени салыгъыз).

6.Жумлаланы языгъыз, къалын (белгиленген) сёз къайсы уьюрю болуп гелген.

7.Къурулушуна герё жумлаланы белгилемек.

8.Текстни язып алыгъыз . Бюртюклени орнунда титийишли гьарпланы салыгъыз.

9.Берилген сёзлени маънасына къарап, тюпде берилген сёзлерден къыйышагъанларын языгъыз .

10.Беклешдиривге соравлар.

11.Уьйге иш. Сочинение «Къыш».

I . Сёзлюк иш .

Къыш, сувукъ, къар, боран, къырав, салкъын, гьава, булут, ел, аччы-аяз, ала-толпан.

• Жумланы синтаксис чечивю.

2. Яшлар къардан сююнюп эниш башдан сыргъалай.

3.Яшлар - гелишлеге гёре тюрлендирив.

4.Сююнюп - фонетика чечивю.

• II . Тест къайдада соравлар .

Маъанасына гёре къыйышагъан

сёзлени салыгъыз.

1. Иеси ва хабарлыкъ - жумланы баш

уьюрлери

экинчи даражалы

баш

2. Жумланы баш уьюрлери грамматика тюбю (къурулушу) бола.

Грамматика тюбю

башгъа сёз.

3. Жумлада янгыз баш уьрлери бар буса генглешмеген .

простой

къошма

генглешмеген

генглешген

4. Жумлада баш уьюрлерден къайры, экинчи даражалы бар буса генглешген .

къошма

простой

генглешмеген

генглешген

5. Жумланы экинчи даражалы уьюрлери - толумлукъ, белгилевюч, гьал .

иеси ва хабарлыкъ

атлыкъ ва ишлик

толумлукъ, белгилевюч, гьал.

башгъа сёзлер

Жумлаланы языгъыз, белгиленген сёз къайсы уьюрю болуп гелген.

1. Руслан булан ойнай.

иеси толумлукъ

2. Яшлар исси гийине .

гьал хабарлыкъ

3. Зулайха къурдашына къар хола атды.

толумлукъ хабарлыкъ

4. Боранлы къыш гелди. белгилевюч гьал 5. Мен юртгъа тюшде етишдм. иеси гьал

1 .Руслан къар булан ойнай. Иеси. 2.Яшлар исси гийине . Хабарлыкъ . 3 .Боранлы къыш гелди. Белгилевюч. 4.Зулайха къурдашына къар хола атды. Толумлукъ . 5.Мен юртгъа тюшде етишдим. Гьал.

Къурулушуна гёре жумлаланы белгилемек .

1.Сувлу къар къуру къаргъа айланды. простой къошма 2.Ел чыкъды, кёкню къара булутлар къуршады. къошма генглешген 3.Тюшге боран токътады. кенглешген къошма 4.Къар явду. простой генглешген

Текстни язып алыгъыз.Бюртюклени орнуна тийишли гьрпланы салыгъыз.

Эрт..н Али тез уян..ы . Гече оьзл..р этген ишни г…рме с..юп, алгъасай. Оьзюн.. чаналары буздан н..чик чабагъан..ы билме сюе. Ол, тез алып чаналарын да, Валилеге терб..нди. О да туруп табулд.. . Шо гече яхшы сув..къ болгъан эди. Эрт..нге таба къар да я..ду. Орам..ар тайгъакъ. Гюн..юз ириген ерлер бузгъа айлан..ан. Уьстю буса – й..м..шакъ къар. О яман бола. А..къ бек тайгъалай.

Эртен Али тез уянды. Гече оьзлер этген ишни гёрме сююп, алгъасай.Оьзюню чаналары буздан нечик чабагъанны билме сюе. Ол,тез алып чаналарын да, Валилеге тербенди. О да туруп табулду. Шо гече яхшы сувукъ болгъан эди. Эртенге таба къар да явду. Орамлар тайгъакъ. Гюндюз ириген ерлер бузгъа айлангъан. Уьстю буса – йымышакъ къар. О яман бола. Аякъ бек тайгъалай.

Берилген сёзлени маънасына къарап, тюпде берилген сёзлерден къыйышагъанларын языгъыз .

Бав, жижек, адам, чакъ, аш, от, сагьат, къылыкъ,къыш,къар, юрюмек, гюз. Уллу, гюзгю, сабур, сувукъ,тузлу,алтын, асил,боранлы,сувлу, чалт.

Уллу бав, гюзгю жижек, сувукъ чакъ, сабур адам, арив чакъ,тузлу аш, алтын сагьат, асил къылыкъ, сувлу къар, боранлы къыш ,чалт юрюмек,

Тюпде берилген простой жумлаланы къошма жумлалар этип языгъыз. 1.Къара булутлар туташды ва ………… 2.Я мен барайым, яда ………. . 3.Кёк кёкюреди ва …………. . 3.Къар явду ва ……… .

1.Къара булутлар туташды ва янгур явду. 2.Я мен барайым, яда сен бар. 3.Кёк кёкюреди ва явун явду. 4.Къар явду ва бары да ер ап-акъ болду .

Беклешдиривге соравлар:

1. Иеси деп неге айтыла? 2. Хабарлыкъ деп неге айтыла? 3. Генглешген жумла деп нечик жумлагъа айтыла? 4. Генглешмеген жумла деп нечик жумлагъа айтыла? 5. Экинчи даржалы уьюрлери къайсылардыр? 6. Толумлукъ деп неге айтыла? 7. Белгилевюч деп неге айтыла? 8. Гьал деп неге айтыла? 9. Простой жумла деп нечик жумлагъа айтыла? 10. Къошма жумла деп нечик жумлагъа айтыла?

Оьзюню гьакъында сёйлейген предметни англатагъан ва ким? не? Деген соравлагъа жавап береген сёзге жумланы баш иеси деп айтыла.Иеси кёбюсю гьалда атлыкъдан ва орунчадан этиле.

Предмет неэте? огъар не этиле? предмет недир? кимдир? деген соравлагъа жавап береген жумланы баш уьюрюне хабарлыкъ деп айтыла.Аслу гьалда хабарлыкъ ишликден этиле.

Янгыз баш уьюрлерден этилген жумлагъа генглешмеген жумла деп айтыла .

Баш уьюрлерден къайры экинчи даражалы уьюрлери де бар жумлагъа генглешген жумла деп айтыла.

Толумлукъ, белгилевюч, гьал _ жумланы экинчи даражалы уьюрлери .

Предметни англатагъан ва къыя гелишлени соравларына жвап береген экинчи даражалы уьюрге толумлукъ деп айтыла.Толумлукъ кёюбюсю гьалда атлыкъдан ва орунчадан этиле.

Предметни белгисин гёрсетеген ва къайсы? Нечик? Деген соравлагъа жавап береген жумланы экинчи даражалы уьюрюне белгилевюч деп айтыла. Белгилевюч кёбюсю гьалда сыпатлыкълардан этиле .

Гьал нечик? къайда? неге? деген соравлагъа жавап бере.Гьал гьаракат , иш нечик этилгенни,ону ерин,заманын гёрсете.

Жумлалар простой ва къошма .Къошма жумланы эки яда экиден артыкъ грамматика тюбю бола.

Жумлада янгыз бир грамматика тюбю бар буса простой жумла деп айтыла.

Уьйге иш. Сочинение «Къыш»

Савболугъуз!