Ачык саат. Сүйлөм жөнүндө түшүнүк. К.Тыныстанов.

Сабактын этаптары

Сабактын мазмуну(мугалимдин ишмердүүлүгү)

видеокатар

Слайддын №

Бөлүнгөн убакыт

Киришүү

1. Саламатсыңарбы, кыздар жана мугалимдер. Бүгун Кыргыз тили жана адабияты сабагын өтүүдө силер менен мен кыргыз тили жана адабияты сабагынын мугалими: Жуматаева Венера Калчороевна

Кыргыз тили жана адабияты

№1

10 сек.

Эми сабакка киришели. Сабак учурунда кээ бир таблица, схема, терминдерди жазып алууга, сурөткө тартып алууга мүмкүнчүлүктөр берилет. Пайдалангыла.

мугалим

Билимдин актуалдуулугу

2. Сабагыбыздын темасы: Грамматикалык тема: Сүйлөм жөнүндө түшүнүк.

Лексикалык тема: Касым Тыныстанов- алгачкы профессор.

№2

10 сек.

Теманы практика жүзүндө түшүндүрүү

3. Бүгүнкү сабакта биз:

•      Сүйлөм жөнүндө жалпы түшүнүк алабыз.

•  Касым Тыныстановдун өмүр жолу   

*Касымдын чыгармачылыгы жана анын жасаган эмгектери.

№3

1,30 мин.

4. СҮЙЛӨМ - айрым бир бүткөн ойду билдирүүчү сөз айкашы; синтаксистин изилдей жана үйрөтө турган негизги маселелеринин бири. Ал коомдук турмушта пикир алышуунун, башкача айтканда байланыш, катнаштын эң негизги каражаты болуп эсептелинет. Сүйлөм ар кандай эле сөздөрдүн жыйындысынан курала бербей, лексикалык-семантикалык маанилери боюнча жакындыгы  бар, ошонун негизинде грамматикалык жактан байланышкан сөз айкашынан түзүлөт. Сүйлөм айтылыш максатына карай: жай, суроолуу жана илептүү болуп үчкө бөлүнөт.

№4

5. Жай сүйлөм – кандайдыр бир окуяны, кубулушту, ой жүгүртүүнү, билдирүүнү, түшүндүрүүнү баяндап берүү максатында жайынча айтылган сүйлөм (мисалы, Той болду. Жаңы окуу жылы башталды. Ачуу – душман, акыл – дос. Кемчилигиңди айткан адамды жаман көрбө. Наадандык, караңгылык адамдын кендирин кесет жана башка).

№5

6. Бир нерсени сурап билүү үчүн максатында айтылган сүйлөм суроолуу сүйлөм деп аталат, суроолуу сүйлөмдүн аягына суроо белгиси (?) коюлат.

Сен кимдин кызы болосуң ?

№6

7. Илептүү сүйлөм - күчтүү эмоцияны билдирип, илептүү интонация менен айтылган сүйлөм.

Кыргыз тилинде Илептүү сүйлөм эмоцияны, психикалык абалды билдирүүчү сүйлөм катары жай, суроолуу, буйрук сүйлөмдөрдүн базасында уюшула берет. Мындай сүйлөмдөрдө кабарлоо+эмоция, суроо+эмоция, буйруу+эмоция маанилери биримдикте болот.

Илептүү сүйлөмдү аныктоодо интонация маанилүү роль ойнойт. Анын тутумундагы сезимди билдирүүчү сөз өзгөчө көтөрүңкү тон менен, басым коюлуп айтылат: Жер, дүйнөнүн бардык булуң- бурчунда адам баласын баккан жер, сен айткын!

Кыргыз тилинде Илептүү сүйлөмдү уюштуруучу лексикалык-грамматикалык каражаттар болуп түрдүү сезимди билдирүүчү сырдык сөздөр, каратма сөздөр, интонация ж.б. эсептелет. Илептүү сүйлөмдүн аякталган чегинде айтылыш максатына ылайык илеп белгиси жана илеп, суроо белгилери катар коюлат.

№7

8. Буйрук сүйлөм – бир нерсени аткарууга карата айтуучунун талабын билдирүүчү сүйлөм (Мисалы, Жакшылыгыңды аябай, жардам берип кой! Китебиңди ала кел!). Буйрук сүйлөм структуралык грамматикалык жактан ар түрдүү келип, анын структурасын түзүүчү негизги элементи болуп баяндооч (этиштик баяндооч) эсептелет да, буйрук маанини буйрук ыңгайдагы этиш туюндурат.

№8

9.Баш мүчөлөрдөн гана түзүлгөн башкача айтканда, ээ менен баяндоочтон гана түзүлгөн сүйлөмдөр жалаң сүйлөм деп аталат.

Мисалы:Жамгыр жаады. Кун батты.

Баш жана айкындооч мүчөлөрдөн түзүлгөн сүйлөмдөр жайылма сүйлом деп аталат.

Мисалы:Биз эртен шаарга барабыз.

Биз,барабыз-баш мүчөлөр,эртең,шаарга-айкындооч мүчөлөр.

№9 анимация

10.

№10

11. Касым Тыныстанов (1901, азыркы Ысык-Көл району, Чырпыкты кыштагы, - 1938) - кыргыз тил илиминин негиздөөчүсү, азыркы кыргыз адабиятына негиз салгандардын бири, акын, драматург, агартуучу, коомдук ишмер, журналист,биринчи кыргыз профессору

№10 анимация

12. Алгачкы билимди диний мектептен алган, шаардык (Каракол) орус жергиликтүү мектебинде агартуу институтунда окуган. "Эркин Тоо" гезитинин жооптуу редактору болуп иштеген. 1927-30 жж. Кыргыз АССР эл агартуу комиссары. 1928 жылында «Жаңы маданият жолунда» журналды уюштурууга катышып 1931 ж. чейин анын жооптуу редактору болгон. 1931-37 жж. - Кыргыз маданият курулуш институтунда илимий кызматкер, сектор башчысы, директордун милдетин аткаруучу, ошол эле учурда Кыргыз педагогикалык институтунда окутуучу. Касым Тыныстанов 1938 ж. репрессиялар учурда "Эл душманы" деген наамга коюлуп, атылып өлтүрүлгөн.

№11

12

№12

13.

№13

14. Тирешүүнүн  аягы Ормон хандын өлүмү жана ага жооп кылып Үмөтаалы, Төрөгелди баштаган сарыбагыштардын бугуларга болгон бир нече жолку жортуулу менен аяктаган. Бугу уруусу Каркыра, Текеске чейин чегинет.

№14

15. Ушундай коогалаңдуу шартта кыргындан кутулуунун ылаажысы катары Качыбек Шералы уулу баштаган бугунун элчилиги 1854-жылы 26-сентябрда Батыш Сибирь генерал-губернаторлугуна жөнөйт. 1855-жылы 17-январда Омскидеги ак сарайда өз элинин ыйгарымдуу өкүлү катары К.Шералин орус букаралыгына өтүү тууралуу куран кармап, ант берген. Ысык Көлдүк кыргыздардын Россияга кошулушу расмий түрдө бааланып, Ысык Көлгө орус аскерлеринин гарнизондору отурукташа баштайт.

№15

16. Чүйдү Россияга каратуу үчүн падышалык 19-к. 60-жылдары чечкиндүү кирише баштаган. Муну байкаган Кокон хандыгы да Чүйгө сарбаздарын көп топтогон. Бул эки мамлекет тирешип жатканда, кыргыздар бейтараптыкты сактап жайлоого чыгып кетишкен. Падыша аскери Апполон Эрнестович  Циммермандын кол башчылыгы астында 1860-жылы 28-августта Токмок чебин басып алышкан. Ошол эле күнү ага казак-орус кошууну менен Герасим Алексеевич Колпаковский кошулган. Эртеси  алар Бишкекке бет алышып, Бишкек чебин ээлешкен. Атабек датка, Алишер датка баштаган 627 сарбаз багынып берген.

№16

17. Орустар менен кокондуктардын дагы бир чоң тирешүүсү 1861-жылы 20-октябрда Узун Агач бекетинде болуп өткөн. Бул салгылашка Алымбек датка өз кошууну менен кирбей койгон. Ал эми Шабдан баатыр кыргыз жигиттерин баштап, орус аскерлерине каршы күрөшкөн. Андан көп өтпөй Шабдандын атасы, сарыбагыштын чоң манабы Жантай Карабек уулу Верныйга барып, Чүй өрөөнүндөгү кеминдик кыргыздар Рссиянын карамагына өтөөрүн билдирген. Ушундан кийин Шабдан да орус бийлигине кызмат өтөөгө киришкен.

№17

18. 1862-жылы Бишкектен Таласка чейинки аймакты ээлеген солто уруусунун манабы Байтик Канай уулу кокондук аким Рахматуллага каршы күрөш баштайт. Рахматулланын көзүн амал менен тазалап, Верныйдагы Герасим Алексеевич Колпаковскийден  жардам сураган. 1200 солдаты менен жетип келген Колпаковский Бишкек чебин ээлегенден кийин, андан ары дагы жортуулун уланткан. Байтик баатыр өзүнүн 200 ашык жигити менен орус аскерлерине кошулуп, кокондуктардын Мерке, Олуя Ата, Чимкент чептерин каратууга жардам берген.

№18

19. Ошол эле учурда солто уруусунун Жангарач, Маймыл жана Тынаалы баштаган бир бөлүгү орус бийлигине баш ийүүнү каалабай, Таластын баш жагына көчүп кетишкен. А түгүл каршылык көрсөтүү үчүн кол курашкан. Жангарач манап өлгөндөн кийин гана 1864-жылдары анын уулдары  жана Көкүм манап орус төбөлдөрү менен мунасага келе баштаган. Жалпысынан Таласка көчө качкан кыргыздар орустарга 1865-жылдан кийин баш ийишкен. Алар менен бирге Таластагы негизги уруулар: саруу, кушчулар да орустардын бийлигин таанышкан.

№19

Демек, Чүй жана Таласты багынтууда падышалык ыктыярдуулук менен катар куралды дагы пайдаланганын тана албайбыз.

мугалим

20. Россияга кошулганга чейин Теңир Тоодогу кыргыздардын бир бөлүгүн Кокон хандыгы каратып, мезгил-мезгили менен салык алып турса, экинчи бөлүгү Кашкардагы цин-манжур бийлигинде турган Кытай менен чектешкен. Ошондуктан орус бийлигин кабыл алуу алардын арасында  чоң айрымачылыкты жараткан. Теңир Тоолук кыргыздардын Россиянын бийлигин кабыл алышын  экрандагы  таблицадан бааласаңар болот. Андыктан аны сүрөткө тартып алгыла.

№20

21. 1863-жылы 13-октябрда чериктердин элчилиги Омскиге келип, орус бийлигине өткөндүгү тууралуу ант беришкен. 1864-1865-жылдары Нарындын башын мекендеген бугу, тынымсейит уруусу, Кочкор, Жумгал, Кетмен Төбөнүн саяк уруулары Россиянын курамына кирген. Ал эми Үмөталы баштаган кыргыздар 1867-жылга чейин каршылык көрсөткөн. 1867-жылы 11-июлда Сыр Дарыя жана Жети Суу областтарынан турган Түркстан генерал-губернаторлук түзүлгөн. Анын стратегиялык маанисин эске алып, согуш министрлигинин карамагына беришкен. 1868-жылы Нарын жана Караколдо орус чептери курулуп, аларда туруктуу аскер кошуундары тургандан баштап, Кыргызстандын түндүгүнө Россиянын бийлиги иш жүзүндө орногон.

№21 видео

22. Администрациялык башкарууну уюштуруу менен катар эле орус өкмөтү жаңы ээликтерде падышалыкка согуштук-саясий жана социалдык таяныч түзүү үчүн келгин орустарды отурукташтыруу саясатын жүргүзгөн. 1867-жылы Ысык Көлдүн Кара Колунда, Чүйдүн Токмогунда отурукташтыруу пункттары даярдалып, кийинки жылы орустар келе баштаган. Ошентип, 1863-68-жылдары Түндүк Кыргызстанда иш жүзүндө орус бийлиги орногон. 1853-55-жж. соода жана оозеки түрдө, 1855-жыл 17-январь, 1863-жыл 13-октябрындагы ант берүүлөр документалдуу түрүндө аныкталган. 1860-63-жж. Чүй, Теңир Тоо чөлкөмдөрү  согуштук-саясий ыкма менен Россияга каратылган.

№22

23. 19-кылымдын 50-жылдарындагы ордодогу баш аламандыктар, козголоңдор, Кокон хандыгынын саясий абалын бошоңдоткон. Мындай абал Россиянын Фергананы, Түштүк Кыргызстанды басып алуусун жеңилдеткен. Бул жылдары деле кыргыз билермандары ордонун ишине мурдагыдай эле активдүү катышып турган.

№23

24. Ошол мезгилдеги Алай билерманы Алымбек датка Кокон ордосунун оюндарына ичкериден катышып,  өз ишин тээ Мадалы хандын тушунда эле баштап, алгач Малла ханды тактыга отургузууга, андан кийин Шах Муратты такка отургузууга көмөк көргөзгөн. Ал кызматтары үчүн ордодон “датка” даражасын алып, Анжияндын акимдигинен вазирлик мансапка чейин көтөрүлгөн. Бирок ордо оюндарынын айынан каза болуп, анын ишин уланткан  атаандашы, саясий ишмер Алымкул аталык дагы Кокон хандыгын сактап калышка бир топ салым кошкон.

№24

25. 1865-жылы Бухара эмирлиги (Саид Музаффар эмир) менен Кокон хандыгынын ортосундагы согуш стратегиялык маанидеги ири шаар Ташкентти басып алууга орустарга ыңгайлуу кырдаал түзүп берген.  Мүмкүнчүлүктү текке кетирбеген генерал Михаил Григорьевич Черняев көп сандуу аскери менен Ташкентке кирген. Анын жолун Алымкул аталык өзү Кокон аскерлеринин башына туруп тоскон. Үч күндө Ташкент багынган, а Алымкул аталык окко учкан.  1867-жылы жайында Түркстан областы Түркстан генерал-губернаторлугу болуп кайра түзүлгөн. Ташкент анын борбору болуп калган. Ак падыша Александр II Түркстандын алгачкы генерал-губернатору кылып Константин Петрович Кауфманды дайындаган. Падыша өкмөтү ага Орто Азия хандары менен өз алдынча дипломатиялык мамилелерди жүргүзүүгө жана согуш жарыялап, тынчтык келишимдерин түзүү сыяктуу чоң укуктарды берген.

№25 видео

1,14сек.

26. Кокон хандыгын уратууга ичкериден салым кошкон бул 1А. Кокондун залим, ач көз катары мүнөздөлгөн Кудаяр хан болгон. Кыргыздардын жээни Кудаяр хан алгач таекелерине жан тартып жүргөн, ордо турмушуна көнгөн сайын кыргыз бийлерин кысымга алып, эзүүнү күчөткөнү элетке кадырын кетирген. Натыйжада, ага каршы 1873-жылы Фергана өрөөнүндө кыргыздар башында турган элдик кыймыл башталган. 1875-жылы 22-июлда Кудаяр хан акыркы жолу тактыны таштап, орустардын ээлигиндеги 2А. Ташкенге келген. Орус бийликтери аны үй-бүлөсү, жакындары менен 3А. Оренбург шаарына жөнөтүп жиберишкен.

№26

27. Түштүк Кыргызстандын Россияга каратылышы 1873-76-жж. тарыхта Кокон көтөрүлүшү деген ат менен белгилүү болгон элдик кыймыл менен байланыш. Буга чейин болуп келген 1867-1870-, 1871- жылдардагы чаржайыт көтөрүлүштөрдөн айрымаланып, бул көтөрүлүш чыныгы элдик көтөрүлүш болгон. Кыймыл жазында башталып толук 3 жылга созулган жана анын басылышы Кокон хандыгынын жоюлушуна алып келген.

27

28. Көтөрүлүштүн себеби - Кокон хандыгынын Россиянын вассалына айланышы кыргыздардын жашоосун оорлоткон. Салыктын түрүнүн да, өлчөмүнүн да көбөйүшү, белгиленген мөөнөтсүз аскер ишин өтөө, хандыкка бекер иштеп берүү, кыргыздарга таандык дыйканчылыкка ылайыктуу жерлерди тартып алуу хандыктын жашоочуларынын нааразылыгын арттырган.

№28

29. 1873-76-жылдардагы көтөрүлүштү эки чоң мезгилге бөлүп кароого болот. 1873-74- жылдарды камтыган биринчи мезгил чар жайыт чыгуулар менен коштолсо да, төмөндөн жогору өнүккөн Кудаяр хандын бийлигине каршы антифеодалдык кыймыл болгон. Бир аз тыныгуудан кийин 1875-1876-жылдардагы көтөрүлүштүн өзүнүн максаты, мүнөзү, масштабы жана улуттук курамы менен айрымаланган экинчи этабы болуп өткөн.

№29

30. Элдик кыймыл 4 аймакта жүргөн. 1. Алайдагы көтөрүлүш. Кудаяр хандын тапшыруусу менен 1873-жылы жазында Абдрахман афтобачы Алайга келип,  Шер датка баштаган 40 бийди хан менен сүйлөшүүгө чакырып, өлтүртүп койгон. 2. Аксыдагы көтөрүлүш И.Асан уулунун аты менен байланыш. Айтымдар боюнча  Нарбото бийдин баласы Полот көтөрүлүшчүлөргө кошулбай койгондо, анын ат байлаары Исхак Асан уулу Сафид Буланда  “Полот хан” деген ат менен хан көтөрүлгөн. 3. Эки Суу аралыгындагы көтөрүлүштү мундуз уруусунун карапайым адамы Мамыр Мерген жетектеген. Ал Түркстан генерал-губернаторлугунун жардамчыларына да колдоо күтүп кат менен кайрылган. 4. Лейлектеги көтөрүлүшкө Мамырбай жетекчилик кылган. Аларды басуу үчүн да Абдрахман афтобачынын отряды жөнөтүлгөн. Көтөрүлүш аёосуз басылган.

№30

Көтөрүлүштүн жүрүшү төмөнкү видеоде кыскача айтылат 31.

№31видео

32.Балдар, 1873-1876-жылдардагы элдик көтөрүлүштү басуу орус аскерлери үчүн кыйынга турганын алардын өздөрүнүн эле жазгандарынан билсек болот.

 «Биз мындай күжүрмөн жоокерлер менен биринчи жолу беттешип отурабыз жана калайык –калк менен күрөшүү жергиликтүү хандар менен күрөшкөнгө караганда алда канча оор экенин билдик»,- деп  К.П.фон Кауфман жазган болсо, М.Д.Скобелев:

 «Азиядагы бейкутчулук ал жерде кырылган элдин жана кесилген баштын санына түздөн-түз байланыштуу. Сокку канчалык катуу болсо, душман ошончолук тынч болот»,-деп жазган өз рапортунда.   

№32

33. Кокон хандыгы жоюлган кезде Түштүк Кыргызстандын тоолуу аймактары, Алай ж.б. өрөөндөрү Орус мамлекетине кошула элек болчу. Фергана областынын жаңы аскер губернатору М.Д.Скобелев моюн сунбаган кыргыздарды багынтуу үчүн атайын “Алай илимий-согуштук экспедициясын” уюштурган. Экспедицияга аскерлерден тышкары окумуштуулар да кошулган. Алар биометриялык байкоолорду жүргүзүп, зоогеографиялык, топографиялык жана статистикалык маалыматтарды топтомок. Бирок бул экспедиция алайлык кыргыздарды багындырууга арналган кадимки согуштук басып алуу экспедициясы болгон. Экспедицияга М.Д.Скобелев өзү командачылык кылган.

№33

34. Эркиндикти сүйгөн Алай кыргыздарынын башында Алымбек жана Курманжан даткалардын уулдары Абдылдабек, Батырбек, Мамытбек, Асанбектер турушкан. Алай тоолорундагы кармаш кыргыздар үчүн да, орустар үчүн да кыйынга турган. Кыргыздар курал-жарактан артта калышса, орус аскерлери үчүн ыңгайсыз топография, климат кыйынчылык келтирген. Эки тарап тең аянышкан эмес. Балдар, аялдар, кары-картаңдар кыргынга учураган. Экспедицияга Шабдан баатыр нөкөрү Баяке, уулу Байбосун баштаган 40 ашуун жигити менен катышып, орус, кыргыз ортосуна ортомчу болгон.

№34 видео

35. Курманжан датка абалды байкап, М.Д.Скобелев менен жолугушууга барат. Генерал М.Д.Скобелев да сый-урмат менен тосуп алат. Курманжандын акылын, ишмердүүлүгүн байкаган генерал Курманжан датканы “Алай ханышасы” деп баа берген. Бул жолугушууда Курманжан датка орус бийликтерине баш ийүүгө мажбур болгон. Бирок даярдалган  шартнааманы орус бийлигине да тааныта алган.  Ошентсе да, шартнаама бардык учурда эле эки тараптан тең аткарыла бербегендигине тарыхтын кийинки барактары күбө. Натыйжада 17,4 миң түтүн кыргыздар орус букаралыгына киргизилди. Түштүк Кыргызстанды каратуу аяктаган.

35

36. Кыргызстандын Россияга каратылышынын тарыхый маанилерин санап өтөлү:

•      Кыргызстанды чет мамлекеттердин басып алуу коркунучу жоюлган;

•      Уруулар арасындагы кандуу кармаштар токтогон;

•      Экономиканын өнүгүүсүнө, капиталисттик мамилелердин калыптанышына шарт түзүлгөн;

•      Калктын отурукташуусу тездеген, айыл-кыштак, шаарлар пайда болуп, рыноктук мамиле өнүккөн;

№36

Сабакты бышык тоо.

37. Балдар, бул жерден эми силер менен чогуу иштеп көрөлү. “Кыргызстандын Россияга кошулуусунун  оң жана терс жактары” деген таблицаны бүгүнкү алынган маалыматтар боюнча жана андан кийинки окуяларга таянып ойлонуу менен толтурабыз. Чогуу окуйлу, чогуу ойлонолу.... 1.А. Эми өзүңөрдүн оюңарды менин оюм менен салыштырып көргүлөчү?

Туура элеби? Дагы өз алдыңарча кошумчаласаңар болот.

№37

анимация

30 сек.

Жыйын тыктоо

38. Бүгүнкү жаңы темабызды аяктап жатып төмөнкүдөй жыйынтык чыгарсак туура болсо керек.

 Россия түштүк чек араларын бекемдөөдө жана таасир берүү чөйрөсүн кеңейтүү максатында Түркстан крайы жана Кыргызстан аймактарына активдүү саясат жүргүзгөнүн тактай алдыңар;

 Кокон хандыгындагы жана кыргыздардагы саясий абал Россиянын пайдасына чечилгенин тарыхый окуялар аркылуу биле алдыңар;

 Россиянын курамына кирүү менен саясий, экономикалык жана социалдык өзгөрүүлөргө өз пикириңерди тактай алдыңар деп ойлойм.

№38

39. Сабактагы маалыматтарды толуктап экрандагы адабияттардан жана интернет булактарынын шилтемелелеринен алсаңар болот.

№39

Сабагыбыз аягына чыкты. Келээрки көрүшкөнчө жакшы калгыла.

10 сек

Экранда мугалим