ӔНӔРЫНЦОЙ АХУЫРАДОН АРХАЙДЫ КОНСПЕКТ РӔВДАУӔНДОНЫ ФЫЦЦАГ КӔСТӔР КЪОРДӔН
ТЕМӔ: ЗЫМӔГ
НЫСАНТӔ: - Сабиты зонгӕ кӕнын зымӕджы нысантимӕ. Ахуыр сӕ кӕнын сюжетон нывыл цы архайд ӕвдыст цӕуы, уый тыххӕй дзурын. Ныффидар кӕнын зымӕгон дарӕсы нӕмттӕ.
- Рӕзын кӕнын сывӕллӕтты логикон хъуыдыкӕнынад, фӕлгӕнӕн, парахатдӕр кӕнын сӕ активон дзырдуат, архайын ставд ӕмӕ лыстӕг моторикӕйы рӕзынадыл.
- Сабитӕ цымыдис куыд уой зымӕгон ирхӕфсӕнтӕм, уыцы хуызы сӕ хъомыл кӕнын. Ахуыр сӕ кӕнын иумӕ хъазын.
ДЗЫРДУАТ: зымӕг, уазал, мит, урс, хӕмпус, дзоныгъ, миты къоритӕ, митын деда, худ, хъуырбӕттӕн, палто, ӕрмкъухтӕ, цырыхъытӕ, ӕмпъузын.
ӔРМӔГ: сюжетон нывтæ: «Сабитӕ дзоныгътыл бырынц», «Митын деда», «Миты къоритӕй хъазт»; предметон нывтӕ зымӕгон дарӕсимӕ; нымӕтӕй лыггонд «ӕрмкъухтӕ» сӕ астӕутӕ – хуынчъытӕ геометрион фигурӕты хуызы, «ӕрмкъухты» ӕмпъузӕнтӕ – геометрион фигурӕтӕ; чыргъӕд, салфеткӕтӕйӕ конд «мит», урс гӕххӕтты сыфтӕ алкӕмӕн дӕр, урс пӕлӕз «Зымӕгӕн».
АХУЫРЫ НЫВӔСТ:
Хъ: - Уӕ райсом хорз, сабитӕ! Зӕгъут ма, ӕз чи дӕн, мӕ ном цы хуыйны?
Хъ: - О, раст зӕгъут. Фӕлӕ… (ӕрбакодта йӕ уӕлӕ урс пӕлӕз) мӕнӕ мӕ уӕлӕ ӕрбакодтон урс-урсид рӕсугъд, цӕхӕртӕкалгӕ пӕлӕз ӕмӕ ныр Зӕлинӕ нал дӕн, фӕлӕ дӕн… Исчи йӕ базыдта, чи дӕн ныр?
(сывӕллӕтты ӕркӕнын дзуаппмӕ: «Зымӕг»)
Хъ: - Базыдтат мӕ. Ӕз дӕн Зымӕг. Ӕрцыдтӕн уӕм уазӕгуаты. Фӕлӕ афтид къухӕй не ̓рбацыдтӕн – ӕрбахастон уын цымыдисаг нывтӕ. Ӕркӕсӕм ма сӕм.
1 ныв «Сабитӕ дзоныгътыл бырынц»
Хъ: - Ӕркӕсут ма ӕмӕ зӕгъут, кӕй уынут?
- Цы кусынц?
- Цӕуыл бырынц?
- Мӕнӕ ацы лӕппу та кӕй ласы? (гыццыл сабийы, уый та ахауди, чызджы та фӕнды цӕмӕй йӕ къӕбыла аласа)
2 ныв «Митын деда»
Хъ: - Тынг хорз. Уӕд мӕнӕ ацы нывыл та цы уынӕм, цы кусынц сывӕллӕттӕ? (митын деда аразынц)
- Ӕмӕ йӕ цӕмӕй аразынц? (митӕй)
- Мит цыхуызӕн у? (урс)
- Ӕмӕ цавӕр у урс мит? (уазал, сыгъдӕг, хӕмпус)
3 ныв «Миты къоритӕй хъазт»
Хъ: - Ис ма иу хъӕлдзӕг зымӕгон хъазт – миты къоритӕй.
Хъ: - Зӕгъут-ма, сымахмӕ гӕсгӕ, сывӕллӕтты зӕрдӕмӕ цӕуы миты къоритӕй хъазын?
- Цӕмӕй йӕ базыдтат? (сабитӕ худынц, хъӕлдзӕг сты)
- Сӕ рустӕ та цыхуызӕн сты? (сырх)
Хъ: - О, уымӕн ӕмӕ тынг бирӕ тӕлфынц, змӕлынц ӕмӕ сӕ рустӕ дӕр уымӕн ссырх сты. Зымӕгон хъӕзтытӕ тынг хъӕлдзӕг сты. Ӕз дӕр уӕ хонын тезгъомӕ. Фӕлӕ фыццаг нӕ уӕлӕ хъуамӕ хъарм дарӕс скӕнӕм, уымӕн ӕмӕ ныртӕккӕ афӕдзы афонтӕй кӕцы у, чи йӕ бахъуыды кодта?
Хъ: - Тынг раст. У зымӕг. Радзурӕм-ма уӕдӕ зымӕгон дарӕсы нӕмттӕ.
(Иугай фидар кӕны фӕйнӕгыл зымӕгон дарӕсы хуызтӕ,
сывӕллӕттӕ сын дзурынц сӕ нӕмттӕ)
Хъ: - Раст сӕ ранымадтам. Уӕдӕ сӕ ныр нӕ уӕлӕ скӕнӕм (имитации)
- Фыццаг скӕнӕм цырыхъытӕ.
- Уый фӕстӕ нӕ сӕрыл ныккӕнӕм худ.
- Ныр та нӕ хъуырыл бакӕнӕм хъуырбӕттӕн.
- Скӕнӕм нӕ хъарм палто.
- Фӕстагмӕ нӕ къухтыл бакӕнӕм ӕрмкъухтӕ. Уыдон та мӕнӕ ацы стъолыл сты, рацӕут ма хӕстӕгдӕр.
(Стъолыл нымӕтӕй лыг «ӕрмкъухтӕ», сӕ астӕутӕ хуынчъытӕ алы геометрион фигурӕты хуызы)
Хъ: - Мӕнӕ диссаг, нӕ ӕрмкъухтӕ куы фӕхуынчъытӕ сты! Бампъузын сӕ хъӕуы. Мӕнӕ се ̓пъузӕнтӕ дӕр ам сты. Ссарут ма алы ӕрмкъухӕн дӕр йӕхи ӕмпъузӕн ӕмӕ сӕ бампъузут, науӕд нӕ къухтӕ ныссӕлдзысты ӕддӕмӕ куы ацӕуӕм, уӕд.
Сабитӕ архайынц, «ӕмпъузынц» ӕрмкъухтӕ.
Хъ: - Тынг хорз сарӕхстыстут. Ныр цӕттӕ стӕм тезгъомӕ. Иу хатт ма мын ӕй зӕгъут, цӕмӕн скодтам нӕ уӕлӕ ахӕм хъарм дарӕс? Уӕдӕ фӕцӕуӕм тезгъомӕ!
Сабитӕ цӕуынц хъомылгӕнӕджы фӕстӕ. Уымӕн йӕ къухы чыргъӕд салфеткӕтӕй конд «митимӕ». Сисы «мит» ӕмӕ йӕ сабитыл згъалы.
Хъ: - Уары-уары мит, мит, мит. Сабыргай хауы ӕмӕ зӕххыл ӕрхуыссы.
Хъ: - Фӕлӕ мӕнӕ ракодта тынг дымгӕ. Миты гӕлӕбутӕ зилдух систой ӕмӕ зӕххмӕ дӕр нал хӕццӕ кӕнынц.
Хъ: - Равдисӕм ма, дымгӕ куыд ниуы. Лӕппутӕ ниудзысты «У-у-у-у!», чызджытӕ та – «Ш-ш-ш-ш!».
Сабитӕ архайынц
Хъ: - Ныр та чызджытӕ ниуынц: «У-у-у-у!», лӕппутӕ та: «Ш-ш-ш-ш!»
Хъ: - Тынг тыхджын дымгӕ равдыстат. Фӕлӕ ныр дымгӕ банцад ӕмӕ та нӕ бон у дарддӕр цӕуын. Цӕмӕй нын уазал ма уа, уый тыххӕй тӕлфын хъӕуы. Ахъазӕм ма миты къоритӕй. Фӕнды уӕ?
Хъ: - Уӕдӕ скӕнӕм миты къоритӕ. Фӕлӕ нӕ мит ӕцӕг нӕ уыдзӕн. Райсут ма фӕйнӕ гӕххӕтты ӕмӕ йӕ мӕнӕ мӕн хуызӕн ӕрбанцъулут, кӕсут ма!
Хъомылгӕнӕг ӕвдисы, куыд хъӕуы гӕххӕтт ӕрбанцъулын. Сабитӕ архайынц, стӕй хъазынц, кӕрӕдзиуыл «миты къоритӕ» ӕхсынц.
Хъ: - Тынг хорз ахъазыдыстӕм! Фӕлӕ нын афон у фӕстӕмӕ здӕхын. Цомут уӕдӕ!
Сабитӕ цӕуынц ӕмӕ сӕ бандӕттыл ӕрбадынц.
Хъ: - Нӕ къухтӕ митӕй суазал сты, ахъарм кӕнын сӕ хъӕуы.
Хъ: - Ӕрбатымбыл кӕнӕм не ̓нгуылдзтӕ, ӕрбалхъивӕм сӕ ӕмӕ сӕ иугыццыл афтӕ бауадзӕм.
- Ныр та сӕ рамраст кӕнӕм ӕмӕ сыл цы миты гӕлӕбутӕ баззад, уыдоныл ныффу кӕнӕм.
- Алы ӕнгуылдз дӕр райсӕм ӕмӕ йӕ тынг нылвасӕм.
- Нӕ къухтӕ кӕрӕдзиуыл асӕрфӕм, цӕмӕй нын схъарм уой.
- Ныр нӕ хъарм къухтӕй нӕ цӕсгом дӕр асӕрфӕм. Нӕ ных. Нӕ рустӕ. Нӕ фындз. Нӕ роцъо.
- Тынг хорз, схъарм стӕм!
Хъ: - Зӕгъут-ма, сабитӕ, ӕз абон чи уыдтӕн? Афӕдзы афонтӕй уын кӕцы ӕрбахастон?
- Ӕз ма уӕм иннӕ хатт дӕр ӕрбацӕудзынӕн ӕмӕ та ног хъаздзыстӕм миты къоритӕй, скӕндзыстӕм митын деда ӕмӕ дзоныгътыл дӕр бырдзыстӕм!
- Зӕгъут-ма, уӕ зӕрдӕмӕ фӕцыди мемӕ хъазын?
- Тынгдӕр цы фӕцыдис уӕ зӕрдӕмӕ?
- Хӕрзбон, сабитӕ, нӕ иннӕ фембӕлдмӕ!