Алексей Федотович Бояров - видный работник культуры и просвещения.

Э.К. Пекарскай аатынан Игидэй орто оскуолата

«Дьэ, дуо, биһиги олох туйгуннара буоллахпыт!»

Алексей Федотович Бояров (1896 – 1942)

Саха сиригэр Автономияны олохтоспут, төрүт олохтоохтор доруобуйаларын бөҕөргөтүүгэ, үөрэҕи-сырдыгы тарҕатыыга үгүс үтүө суолу-ииһи хаалларбыт общественнай-политическай деятель.

О ҥордо 3 кылаас коллектива,

кылаас салайааччыта Антоева Л.И.

Алексей Федотович Бояров – саха норуотугар культура уонна үөрэх биир биллиилээх деятелин быһыытынан ааттанар. 

1919 с. үөрэҕин бүтэрэн дойдутугар кэлэр. Ол кэлэн хоту уһук дойдуга сырдыгы, үөрэҕи тарҕата Майскай волоска тунгустарга учууталлыы барар. Онно тиийэн саҥа оскуоланы тэрийэн бастаан утаа 12 оҕону үөрэтэр уонна кинилэргэ мөссүйүөн (интернат) астарар. Алексей Федотович кыра омуктар оҕолоро үөрэниилэригэр бастакы сайдыы оҥкулун уурсубут дьоннортон биир бастакылара буолар.

Алексей Федотович 1921 с. муус устар ыйга Чурапчыга буолбут уон улуус конференциятын тэрийээччилэртэн биирдэстэрэ этэ. 1921 с. П.А.Ойуунускай, С.Ф.Гоголев мэктиэлээһиннэринэн кандидатскай ыстааһа суох быһа партия чилиэнинэн ылбыттара. Ити сыл кини Таатта улууһугар Чөркөөх 7 кылаастаах оскуолатыгар сэбиэдиссэйдээбитэ. Бу дьыл ахсынньы бүтэһигэр Саха сирин илин өттүттэн үрүҥ баанда ыга анньан киирэн иһэр кэмэ этэ. Ону кини ахтыытыгар: «Учууталлыыр үлэбин Саха сиригэр үрүҥ бастаанньаһыттар хамсааһыннарын долгуна дэлби тэбэн тахсыбытыгар партийнай диссипилиинэ быһыытынан хаалларарга тиийбитим», – диэн.

Григорий Семенович Тарскай «Олох Туйгуна» диэн ыстатыйатыгар Алексей Федотовиһы маннык суруйбута: «Олус үтүө майгылаах, эйэҕэс иэйиилээх, туохтан да мунчааран, санаатын санньытан төбөтүн төнкөччү туттубат киһи этэ. Кини үлэтигэр тугу эмэ ситистэҕинэ, санаата көтөҕүллэн, үөрэн-көтөн туран: «Дьэ, дуо, биһиги олох туйгуннара буоллахпыт!», – диэн балачча улаханнык тыл ыһыктарын өйдүүбүн. Кини убайбын ыкса билэрэ дьоҥҥо-сэргэҕэ киэҥник сырдаппыта.

Алексей Федотович 1927 сыл сэтинньититтэн 1929 сыл ортотугар диэри Москваҕа үөрэнэр бириэмэтигэр бэйэтин хаан-уруу дьыалатын – өрөспүүбүлүкэҕэ норуот үөрэҕириитин кытта сибээһин кыратык да быспатаҕа. Кини Саха сиригэр образцовай оскуолалар баар буолууларыгар күүскэ баҕарар эбит. Москваттан үөрэнэн кэлэн баран салгыы наркомунан үлэлээбитинэн барар. Кини салайар наркомата, партия ыйыыларын толорон, культурнай революцияны дириҥэтэн улахан кэскиллээх үлэни ыыппыта. 1927 – 1928 сыллаах үөрэх дьылыгар өрөспүүбүлүкэ оскуолаларыгар 10 тыһ. оҕо үөрэммит буоллаҕына, 1930 – 1931 с. үөрэх дьылыгар оскуолаҕа киирэр саастаах оҕолор 45,7%, эбэтэр 20170 оҕо үөрэнэрэ. Онтон 1924 – 1928 сс өрөспүүбүлүкэ үрдүнэн 2656 киһи үөрэҕэ суоҕун суох гыммыт буоллаҕына, ити кэннинээҕи түөрт сыл устатыгар 58 тыґ. киһи үөрэммитэ. Партия обкомун 1931 сыл муус устардааҕы пленума 1930 – 1931 с. үөрэх дьылыгар бары бүттүүн начальнай үөрэхтээһини олохтооһуҥҥа уонна үөрэҕэ суохтары үөрэтиигэ, партия 16-с съеһин уонна Киин Комитет уураахтарын толорууга балайда ситиһиилэр баалларын бэлиэтээбитэ.

Саха сиригэр ленинскэй национальнай политиканы олоххо киллэрии биир улахан үлэтинэн олохтоохторго төрөөбүт тылынан үөрэтиини тэрийии буолбута. Ити соругу быһаарыыга наука төрүттэрин сахалыы тылынан үөрэтиини тэрийии буолбута. Ити соругу быһаарыыга 1924 сыл ыам ыйыгар наркомат иһинэн тэриллибит литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйа үлэтэ улахан суолталаммыта. А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй литературнай-тылбаастыыр хамыыһыйа састаабыттан А.Ф.Бояровы кытта ордук аахсара, мөккүөрдээх буолуо диир айымньылара Бояров баарына ырытыллалларын астынара. Ол кини Алексей Федотович саха тылыгар, литературатыгар улахан дьоҕурдааҕынан, кыахтааҕынан ааҕарыттан этэ. Игидэй олохтооҕо, аймаҕа Ф.В.Боярова-Заболоцкая ахтыытыгар: «Убайым Алексей Федотович өссө биир баҕатынан буолара саха норуотун фольклора сүппэккэ-оспокко сурукка киирэн үйэтийэригэр. Кини уһук хоту сириттэн ыла элбэх номоҕу, тойугу олоҥхону А.Е.Кулаковскай-Өксөкүлээх Өлөксөй курдук хомуйбута. Ол хомуйбут айымньылара билигин да архыыпка хараллан сыталлар», – диэн ахтыытыгар суруйбут.

1936 сыллаахха от ыйыттан Алексей Федотович научнай библиотекаҕа (билиҥҥинэн Национальнай, -авт.) учуонай сэкэрэтээринэн үлэлээбитэ. Кини бэйэтин научнай үлэтин салҕаабыта, саха фольклоругар, хоту кыра норуоттар олохторугар, культураларыгар, литература, искусство боппуруостарыгар элбэх научнай үлэлээҕэ.

Григорий Семенович Тарскай маннык суруйар: «А.С.Пушкин аатынан республиканскай – уруккута национальнай библиотека ҕа мин директоры солбуйааччынан үлэлии сылдьан А.Ф. Бояровы кытта сайын 1936 сыллаахха билсибитим. Кинини Наркомпрос биһиги библиотекабытыгар ученай-секретарыынан анаан үлэҕэ ыыппыта. Биһиэхэ библиотека үлэтигэр улахан көмөлөөх, биһиги үлэбитин билэр-көрөр үлэһит, салайар үлэҕэ кэлбититтэн олус үөрбүппүт.

А.Ф. Бояров Национальнай библиотекаҕа үлэлиир кэмигэр бүтүн Советскай Союз уонна аан дойду бары прогрессивнай дьонноро улуу Пушкин өлбүтэ 100 сыла туолуутун кэриэстээн ааспыттара. Онно улуу суруйааччы олоҕор уонна айар үлэтигэр аналлаах, урут хаһан да тэриллибэтэх уонна кэлин да тэриллэ илик быыстапка ааҕар саала эркиннэрин устатын тухары килэччи тэриллибитэ. А.С.Пушкин айымньыларынан араас жанрдарыгар аналлаах үгүс лекциялар, дакылааттар буолбуттара. Ити улахан суолталаах үлэҕэ А.Ф.Бояров литератураны билэрэ, таптыыра, библиотека үлэтигэр научнай-методическай өттүнэн улахан дьоҕурдаах салайааччы буолара илэ-бааччы көстүбүтэ.»

Хотугу кыра омуктар үөрэхтэрэ, культуралара утумнаахтык сайдарыгар А.Ф. Бояров тус бэйэтинэн быһаччы кыттыбыта. Кини правительственнай комиссияны баһылаан хотугу оройуоннарга оскуолалар, культура, эмп тэрилтэлэрэ сайдалларыгар бэйэтин кылаатын киллэрсибитэ. Саха сиригэр булгуччулаах начальнай үөрэхтээһини саҕаласпыта. Партия уобаластааҕы комитетын конференцияларыгар, пленумнарыгар, Советтар съезтэригэр культура, үөрэх, наука, норуот доруобуйата, социальнай харалта курдук дьоһуннаах боппуруостарга элбэх сыаналаах этиилэри оҥорбута.

1922 сыл муус устар 27 күнүгэр Саха сирэ автономнай республика буолта, онон национальнай театр олохтонуута төрүөт буолбута. 1921-1923 сылларга А.И.Софронов театральнай куруһуогу тэрийбитэ. Бу театр олохтонуутугар, маҥнайгы спектакыллар туруоруллууларыгар А.Ф.Бояров улахан өҥөнү оҥорбута. Неустроев “Таптал”, Ойуунускай “Кыһыл Ойуун” драмаларын туруорбуттара. Оруоллары Софронов, Неустроев, Ойуунускай, Бояров уо.д.а. толорбуттара. Бу саха театра туруорбут бастакы испэктээкиллэрэ этилэр.

Театральнай ускуустуба сайдыытыгар бэйэтин кыттыытынан үгүс дьону көҕүлээбитэ, кэлин хаста даҕаны улахан материальнай көмөлөрү оҥортообута.

Д.М. Говоров 1934 с. Саха сирин суруйааччыларын маҥнайгы конференциятыгар олоҥхоһут Тоҥ Суоруннуун кыттыыны ылбыттара. Бу кэмҥэ саха үөрэхтээҕэ, салайааччы А.Ф. Бояров «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» диэн олоҥхотун суруйбута. Кини олоҥхону олоҥхоһут тылыттан туох да эбиитэ-көҕүрэтиитэ, тупсарыыта суох суруйарга дьулуспута. Иккис уратыта, хоһоонунан суруйууну киллэрбитэ. Онон Д.М. Говоров олоҥхото хоһоонунан наарданан суруллута олоҥхо жанр быһыытынан, поэтиканы да өйдүүргэ ураты суолталаах диэн В.В. Илларионов бэлиэтиир. Саха АССР Тылы уонна культураны үөрэтэр-чинчийэр института А.Ф. Бояров Д.М. Говоров тылыттан суруйбут «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» олоҥхотун бэчээттээн таһàарарга быһаарбыта.Олоҥхо 1938 с. Москва куоракка латыын алпаабытынан бэчээккэ тахсыбыта. «Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө» наука эйгэтигэр киэҥник биллэр.

"Бүдүрүйбэт Мүлдьү Бөҕө" олоҥхо туспа кинигэнэн тахсан киэҥ биһирэбили ылбыта