Амазонка түздүгү

Профессор А.Молдокулов атындагы Улуттук инновациялык технологиялар МЕКТЕП-ЛИЦЕЙИ ГЕОГРАФИЯ 7-А-класс Аткарган: Аликанова Жазиэл Улукбековна

Текшерген: Зарнаева Назгуль Жакшылыковна

Тема: Амазонка

Амазонка

Дүйнөдөгү эң суусу мол дарыя болуп Амазонка эсептелинет, ал Түштүк Америкада жайгашкан. Ар бир секунда сайын бул дарыя 200 миң куб метр суу агызат, бул дүйнөнүн бардык дарыя суусунун 15%ын түзөт. Алсак, Амазонка дарыясынын узундугу 7 миң кмге жакын, бирок ал аркылуу бир дагы көпүрө жок.

Амазонка

Амазонка  - (индейлердин тилинде амазуну «чоң толкун») -  Түштүк Америкадагы   дарыя . Суусунун молдугу жана алабынын чоңдугу боюнча дүйнөдө 1-орунда. Мараньон жана Укаяли дарыясынын кошулушунан түзүлөт. Узундугу Мараньондун башталышынан 6400 км, Укаялинин башталышынан 7000 кмден ашуун. Алабынын аянты 7180 миң км 2  (башка маалыматтар боюнча 6915 миң км 2 ).

Амазонка ойдуңу .

Амазонка

Алабынын көп бөлүгү  Бразилияда , түштүк-батыш жана батыш бөлүгү  Боливия ,  Перу ,  Эквадор ,  Колумбияда . Көп бөлүгү Амазонка ойдуңу аркылуу субкеңдик багытта агып (экваторго жакын жерде), Атлантика океанына куярда дүйнөдөгү эң чоң ички дельтаны (100 миң км 2 ден ашык) пайда кылат. Куймалары көп. Алардын 20сынын ар биринин узундугу 1500 кмден ашуун.

Амазонка

Эң чоң куймалары: Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажос, Шингу, Токантинс (оң), Иса, Жапура, Риу-Негру (сол). Орточо чыгымы төмөнкү агымында 220 миң м 3 /секдай, орто эсеп менен жылына 7000 км 3  суу агып өтөт (Жершарындагы бардык дарыялардын жалпы агымынын 15%). 1 млрд одай шиленди-агынды алып келет. Деңиз ташкыны дарыя боюнча 1400 кмге чейин жетет.

Амазонка

Эң чоң куймалары: Журуа, Пурус, Мадейра, Тапажос, Шингу, Токантинс (оң), Иса, Жапура, Риу-Негру (сол). Орточо чыгымы төмөнкү агымында 220 миң м 3 /секдай, орто эсеп менен жылына 7000 км 3  суу агып өтөт (Жершарындагы бардык дарыялардын жалпы агымынын 15%). 1 млрд одай шиленди-агынды алып келет. Деңиз ташкыны дарыя боюнча 1400 кмге чейин жетет.

Амазонка

Амазонка куймалары менен бирге жалпы узундугу 25 миң кмге жеткен ички суу жол системасын түзөт. Амазонкада 4300 кмге, башкача айтканда Анд тоолоруна чейин кеме жүрөт. Манауска океан кемелери жетет. Балык кармалат. Амазонка гидроэнергияга бай (280 млн кВт), бирок ал өтө аз пайдаланылат. Негизги порттору: Белен (Пара), Сантарен, Обидус, Манаус (Бразилия), Икитос (Перу).

Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү

Жалпы маалымат

Жайгашкан жери

Ысык-Көл облусу

Узундугу

3 км

Терең жери

70 м

Деңиз денгээлинен бийиктиги

3304 м

Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү

Мерцбахер көлү  -  Борбордук Теңир-тоодогу  Кантеңир тоосунун батыш капталындагы бийик тоо көлү. Ысык-Көл областынын Ак-Суу районундагы Эңилчек айылдык округуна караштуу Сары-Жаз жайлоосунда деңиз деңгээлинен 3304 метр бийиктикте жайгашкан.

Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү

Эңилчек өрөөнүнүн батышында, Түндүк Эңилчек мөңгүсүнүн этек бөлүгүндө жайгашкан. Узундугу 2-3 км, туурасы 1,1 км, аянты 4 км 2 , тереңдиги 60-70 м. Көл чанагы деңиз деңгээлинен 3304 м бийиктикте жатат.

Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү

Байламтасы мөңгү менен тосулуп, андан омурулуп кулаган муз сыныктары (айсбергдер) көлдүн үстүндө калкып жүрөт. Көл жалпысынан экиге бөлүнгөн. Өйдө жагы муз менен капталып ылдый жагы суу болуп агып турат.

Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү

Август–сентябрда көл чанагы сууга толуп, мөңгү бузулганда Түштүк Эңилчек мөңгүсүнүн жаракалары аркылуу 5-7 күндүн ичинде суу агып кетип, көлдө майда чөөттөр гана калат. Кээ бир жайы салкын жылдарда көл чанагы сууга толбогондуктан көлдөн суу агып чыкпай калган учурлар болот. Андан башталган суу Эңилчек суусуна куят. Жээктери муз менен чектелгендиктен, анын узундугу жана аянты өзгөрүп турат. Көлгө 1903-жылы немис саякатчысы Готфрид Мерцбахер келген.

Жок болуп кеткен Мерцбахер көлү

Мерцбахер «соолуп бараткан» көлдөрдүн катарын толуктап келет. Бирок, дүйнө жүзүндө бул көлдөн башка да көлдөр соолуп жок болуунун алдында турат. Алар Исландия, Швейцария жана Гренландия аралы. Изилөөлөрдүн натыйжасында Мерцбахер көлүнүн соолуп жок болуу мезгили такталган.

Дарыянын куймасы оң же сол болуп эсептелерин кантип аныктаса болот?

Дарыянын кайсы куймасы оң же сол экендигин аныкташ үчүн маңдайың менен дарыянын чатына анын агымынын багыты боюнча турушуӊ керек, ошондо оң жагында оң куйма, ал эми сол жагыңда сол куйма жайгашат.

Дарыянын куймасы оң же сол болуп эсептелерин кантип аныктаса болот?

Колдонулган адабияттар:

• М.Кадыркулов, З.Алиев «Материктердин жана окаендардын географиясы». Бишкек-2013-ж.
• “ Кыргызстан”. Улуттук энциклопедия: 3-том. Башкы ред. Асанов Ү.А., Б.: Мамлекеттик тил жана энциклопедия борбору, 2011.

Көңүл бурганыңыздар үчүн ыракмат!