Англис тилиндеги предлогдун функциялары
Функции предлогов в английском языке
The Functions of Prepositions in the English Language
Маташева Г.И., БатМУ ККТИ, ага окутуучу
Аннотация
Бул макалада азыркы англис тилиндеги предлогдордун функцияларын изилдөөдөгү негизги көз караштар көрcөтүлүп, предлогдордун түрлөрүнө, түзүлүшүнө, лексикалык жана грамматикалык функцияларына жана cөз айкыш менен сүйлөмдөгү аткарган ролуна атайын көӊул бурулган.
Аннотация
В данной статье рассматриваются различные точки зрения на функции английских предлогов на современном этапе, а также описаны классификация, структурная, лексическая и грамматическая функции предлогов и их роль в словосочетаниях и в предложении в целом.
Resume
This article considers different points of view on the functions of prepositions in the modern English language paying special attention to the types of prepositions according to their structural , lexical and grammatical functions, and their role in the word-combination and in the whole sentence.
Предлогдун функцияларын изилдөөдө тилчилер төмөнкү үч негизги функцияларын белгилеп кетишет: грамматикалык (кызматтык), лексикалык жана структуралык.
Лексикалык функцияда предлог автор тарабынан «берилген экстралингвистикалык реалдуулуктун объектилери менен кубулуштарынын ортосундагы мамилелерди чагылдырат» (Г.А. Тер-Авакян). Предлогдо грамматикалык маанинин болушу олуттуу карама-каршылыктарды жаратпаса, анын лексикалык функция маселеси тил илимпоздору арасында чечилбей келет. Мисалы, айрым тилчилер (А.М. Пешковский, А.А. Потебня) предлогдо лексикалык маанинин бар экендигин жокко чыгарышат.
Өз маанисин бир сөз айкышка (жана ал аркылуу көбүнчө бүтүндөй сүйлөмгө) жеткирген предлогдун лексикалык ролу абдан чоң, ал өз ара "маанилүү" сөздөрдүн байланыштарын тактайт жана байытат. Предлогдордун семантикасынын мазмуну жана мүнөзү өтө ар түрдүү. Мисалы, a telegram from my friend, a picture in crayons, the people in question сыяктуу сөз айкыштарда, предлогдор детерминант менен алардын объектилеринин байланышын көрсөтөт. Лексикалык функция өзөгүндө лексикалык мааниге ээ. Мындай предлогдорго төмөнкүлөр кирет:
Орундук предлогдору (статикалык) - on, in, under, at, near, above, behind, ж.б..
Динамикалык предлогдору (кыймыл) - on, into, to, out of, from, across, over, ж.б..
Алгачкы предлогдор зат атоочтордон, тактоочтон, кошулма сөздөрдөн жана бир сөз менен чогулган бүтүн фразалардан келип чыккан, жана, албетте, предлогдордун маанилери негизги сөздүн маанилеринен таптакыр айырмалана алган жок. Андан тышкары, башында бир гана орун жана кыймыл маанилерине ээ болсо, кийинчирээк убакыт маанилери дагы пайда болот, анткени убакыт түшүнүктөрү ар дайым коомдо орун түшүнүгүнөн кийин пайда болуп, экинчисине байланыштуу болгон.
Грамматикалык функцияны аткаруусу менен, предлог эки маанидеги сөздү бириктирип, ошол эле маалда алардын биринин экинчисине көз каранды экендигин көрсөтүүчү кызмат сөзү катары колдонуп келет. Айрым кырдаалдарда белгилүү предлогдор орус, кыргыз тилинде предлогсуз кыйыр жолу менен берилген мамилелерди билдирип, нукура грамматикалык функцияны аткарышат. Бул учурда, предлог өз-өзүнчө которулбайт, ал эми предлог менен зат атоочтун айкалышы тиешелүү падеждеги орус жана кыргыз тилиндеги зат атоочу жардамы менен которулат.
Предлогтун морфологиялык же лексикалык жактан көз каранды функциясы дагы маанилүү болуп эсептелет.
Бул функцияда предлогтун колдонулушу алдындагы сөзгө (зат атооч, сын атооч, этиш) жараша болот.
It doesn’t depend on us.
I have no objections to this idea.
Бул учурда, Postposition (Кутузов) сыяктуу термин колдонулат. Аты-жөнү аныктамадан келип чыгат: эгер предлогдoр бир нерседен мурун келсе, анда алар зат атоочторго, ат атоочторго жана башка сөздөргө карата алдында болушат, ал эми этиштен кийин жайгашса, постпозиция деп аталышат. Сүйлөмдөгү предлогдордун жана постпозициялардын максаты дагы айырмаланат: предлогтор сөздөрдү өз ара байланышта туташтырууга кызмат кылат; постпозициялар этишти башка мааниде берет же барын толуктайт.
Look for – издөө
Look forward – чыдамсыздык менен күтүү
Look into – ичине кароо
Look out - тышына кароо
Look at - бир нерсени, бирөөгө кароо
Функциялар менен предлогдун маанилеринин ортосундагы байланыш
Көптөгөн ондогон жылдардан бери предлогдор сөздүн синтаксистик байланыштарын изилдөөгө байланыштуу каралып, ошондой эле сөз бөлүктөрүнүн жалпы классификациясында грамматикада аталып же тизмеленип келген. Англис жаатындагы лингвистикалык каада-салт четте калбайт. Г.Поутсма предлогдорду эки чоң класстагы башталгыч жана экинчи тепкичтеги предлогдорго топтоштурат жана about, after, above, down, from, with сыяктуу предлогдор бир мааниге ээ экенин белгилейт. Ошол эле учурда, анын ой-пикири боюнча, препозициялар, башка тилдерде флексиялардын жардамы менен берилген маанилерди чагылдырып структуралык гана функцияга ээ болушат.
Предлогдордун семантикасына көңүл буруу 60-жылдардын аягында байкаларлык жогорулай баштады. Ошол эле учурда, предлогдордун структуралык функциясынын мааниси бир аз өзгөрөт: сүйлөм-зат атооч фразасынын сүйлөмдүн жекече мүчөсү менен эмес, бүтүндөй сүйлөм менен байланышы аныкталган.
Голландиялык лингвист Э. Крейзига дагы предлогдун ушул эле функциясын белгилеп кетет. Ал ошондой эле грамматикалык функцияларды аткарууга арналган предлогдордо эч кандай маанинин жоктугун белгилейт. Ар кандай грамматикалык структураларды талдап, автор алардын курамындагы айрым предлогдор жөнүндө өзүнчө комментарий берет. Тактап айтканда, предлогдорду аналогия боюнча колдонуу белгиленди. Мисалы, Крейзингдин ою боюнча, шаарлардын жана шаарчалардын аталыштарында өзүм билемдик at жана in предлогдорун колдонуусу.
In Moscow, in Domodedovo, in London
The plane stops for an hour at Saint Petersburg. – Самолет останавливается в Петербурге.- Cамолёт Петербургта бир саатка конот.
Mary is a student at Oxford. – Мария — студентка Оксфорда (значит, Оксфордского Университета). - Мария Оксфорддун студенти болот (б.а. Оксфорд университетинин).
Г.Кёрмдун монографиясында предлогдор этиш-номиналдык фразанын структуралык мамилелерин чагылдырган эксперттер катары гана каралат. Предлог сүйлөмдөгү зат менен грамматикалык биримдикти түзөт жана сөз айкыштын мүчөсү болуп эсептелет . Алдын ала айтылган сөз айкашынын этиш менен тыгызыраак байланышта болушу, андан кийин этиштин татаал өткөөл этишке айлангандыгы жана бүт сүйлөмдү жигердүү үн түзүмүнөн пассивдүү үндүн түзүлүшүнө айландырса болот. Эгер предлогдун сүйлөмдүн номиналдык бөлүгү менен байланышы күчтүү болсо, анда этиш интенсивдүү бойдон калат жана айтылган өзгөртүү мүмкүн эмес.
Кийинчерээк Б. Стрэнг англис тилинин теоретикалык грамматикасында тилди синтаксисттик деңгээлде сү рөттөгөн, башка кызмат сөздөрү сыяктуу предлогторду да маанилүү сөздөрдөн бөлбөйт. Этиш фразалар бөлүмүндөгү мисалдарда өтмөлүү жана интенсивдүү этиштер менен предлог жана постпозициялар менен байланыштуу айрым предлогдор келтирилген. Пост-позитивдүү этиштер (phrasal verbs) өтмө жана интенсивдүү болушу мүмкүн. Предлог менен колдонулган этиштер (prepositional verbs ) өтмө деп аныкталат. Демек, этиш түзүлүштөрүндө предлогдор Тhe prepositional verb терминди колдонууда чагылдырылган грамматикалык этиш элементинин гана ролун ойнойт.
70-жылдарга чейин теоретикалык грамматикада предлогдорду чечмелеп берүүдө практикалык грамматиканын аныктамалары келтирилген, алар ошондой эле синтаксистик структуралардагы предлогдордун байланыштыруу (кызматтык, грамматикалык) функциясы, айрым этиштердин предлог менен иш жүзүндө бөлүнбөгөндүгү жана предлог менен берилген мамилелердин көбүнчө убакыт, мейкиндик жана башка маанилери жөнүндө сөз болгон.
Англис тилинде предлогдор изилденип, чет элдик лингвистика гана эмес, ошондой эле ички лингвистика да изилденген. Англис тилин теоретикалык изилдөөлөр предлогдордун семантикалык өзгөчөлүгүнө, алардын синтаксистик ролун изилдөөгө ар дайым көңүл буруп келген. Англис тилинин заманбап белгилүү изилдөөчүсү Б.А. Илиш предлогдорго карата ушул темадагы атайын макалада кененирээк баяндаган / Ильиш 1958 /, анда ал англис тилиндеги предлогдордун грамматикалык жана лексикалык мааниси бар деп айткан. Ошол эле учурда, ал колдонулган ар кандай учурларда жетиштүү түрдө аныкталган предлогдорду тар лексикалык маанисине жараша бөлүштүрөт (дээрлик предметтик жана башка ушул сыяктуу сөздөр, ошондой эле дээрлик бардык татаал предлогдор) жана кеңири лексикалык мааниси бар предлогдорду (at, by, from, on , жана башкалар) белгилеп кеткен. Бул предлогдордун маанилери мейкиндик, убактылуу жана башкалар сыяктуу кийинки сөзгө жараша конкреттештирилиши мүмкүн. Предлогдордун лексикалык маанисин бар экендигин аныктаган Б.А. Илиш бул маанини түшүндүрүүдө алектенбеген. В.Н. Жигадло предлогдуу конструкцияларды синтаксистик изилдөөдө предлогдордун лексикалык функциясы жана алардын семантикасы жөнүндө сөз кылат. Ал этиш-предлогдуу түзүлүштөрдүн колдонулушуна байланыштуу келип чыккан чындыктын фактыларын чагылдыруу жөнүндө сүйлөйт.
Семантика көйгөйлөрүнө жалпы кызыгуу англис тилинин теориялык грамматикаларында чагылдырылган. Ошентип, Р.Керк менен С. Гринбаумдун грамматикасында "Предлогдун маанилери" деген бөлүм бар, бирок андагы маанилер үч топко бириктирилген: орун, убакыт жана аты жок топ. Ар бир топ бир нече маанилерди камтыйт, кээде жетишсиз, так эмес берилген, кээде такыр такталган эмес.
Предлогдорду изилдөөдө азыркы этаптын көз карашы боюнча, алардын маанилерин аныктамасы эмес, мындай аныктамалардын бар экендиги, классификациялоого болгон аракет жана эң оболу, тилдеги ушул сөз түркүмүнүн формулировкасы, бул предлогдор эки бирдиктин ортосундагы мамилени чагылдырганы (two entities), алардын бири предлогдуу толуктоо (prepositional complement) экендиги маанилүү болуп эсептелет . Предлогдуу биримдиктин колдонулушунун мисалы катары On the other hand, he made no attempt to help us –деген сүйлөм келтирилип, анда, албетте, сүйлөм менен предлогдуу биримдиктин ортосундагы байланыш (конъюнкция) байкалат.
Адабияттар:
Кутузов. Практическая грамматика английского языка. М.1978г.
Качалова К.Н., Изралевич Е.Е. Практическая грамматика М. 1996г
English grammar lessons. Michael Dean. Oxford University PRESS.
Аракин В.И. Сравнительная типология английского и русского языка. М. 1985г.
И.Иванова, Л.Чахоян, Е.Беляева. Истории английского языка. С.П-г 1999г.
https://englishfull.ru/grammatika/predlogi-mesta.html?yrwinfo=1591937537753780-1621045059838484729900307-production-app-host-sas-web-yp-246
https://englishfull.ru/grammatika/predlogi-mesta.html?yrwinfo=1591937537753780-1621045059838484729900307-production-app-host-sas-web-yp-246
205
161 235 
