Та?ырыбы: Ар?алы?-?сем ?ала
Ма?саты: Ар?алы? туралы т?сінік алуларына к?мектесу.Елін, жерін тарихын білу, еліне деген с?йіспеншілік ?алыптастыру. ?аламызды? ?ткені мен б?гінін танып білу, отанс?йгіштікке т?рбиелеу.
К?рнекілігі: ?аланы? суреттері,ма?ал-м?телдер
Саба?ты? барысы: І. ?йымдастыру.
Психологиялы? дайынды?
Отбасымен мен ?аламызды с?йеміз,
?лкендерді? с?зін ой?а т?йеміз.
Денсаулы?ты ?р?ашанда са?таймыз,
Бейбіт ?мір барша?ыз?а тілейміз.
ІІ. Т?рбие са?атыны? та?ырбы ж?не ма?сатымен таныстыру.
– Міне, балалар, адам т?гілі жан – жануарлар мен ??стар да ?з ту?ан жерін а?сайды.
- ?р белі мен сайы, ?р б?тасы мен б?ла?ы, тіпті к?нні? к?зі де ерекше т?сетін жер – ол ту?ан жер.
А?ын Б?кір Т?жібаев:
Ту?ан жер, ?зі? дегенде,
Ж?ремін ?р кез еле?деп.
Бір сезім билеп алады – ау!
Ж?регім д?рсіл ?а?ады – ау! – демекші сендерді? ж?ректері?дегі
?н: Ту?ан жер
Ту?ан жерге деген лебіздері?ді ты?дап к?рейік
Атамекен. Ата ж?рт. Ту?ан жер. Б?л – е? жо?ары ??ндылы?тарды? бір.
Атамекен - ту?ан хал?ы?ны?, ?лтыны? мекен еткен, ата- бабасыны? ?оныс тепкен жері. Ту?ан жер - ?р адамны? д?ние есігін ашып, ?мірге келген жері.
Байта? дала – ту?ан жерді?
?ымбат ма?ан ?р тасы
?зен – к?лі, самал желі,
Ас?ар тауын – барша
Ба?ыт н?ры ??шып мені
Ке? ?лкеме ?арашы!
Алша? басып еркелеуім
Ту?ан елді? ар?асы.
Отаным, жайнай бер
Жазира, жерім дар?ан!
Еркелеуім сені? ар?а?, ту?ан е
Аспаны?да мен болайын,
Ай, ж?лдызды шарла?ан
Е?бегімен ер болайын,
Барын са?ан арна?ан
Бір ?зі?дей ке? болайын,
Ба?ыт берді? сен ма?ан.
?асиеті?нен айналайын,
Ту?ан елім – ке? далам
- ?ала деген не?
?ала – мы? жолды? торабы,
М??гілік ?зінде са?та?ан.
?ала к?нені? ку?сі,
Болаша?ты б?гіннен баста?ан.
- Балалар, ту?ан ?аламыз Ар?алы?ты? тарихын білу – бізді? міндетіміз. ?йткені ?аламызды? ?ткенін білмей, болаша?ты болжау м?мкін емес.
-
?ызыл?озы – ?азіргі Ар?алы? ?аласы орналас?ан жерді? байыр?ы аты. 1951 жыл?а дейін ?ызыл?озы деп атал?ан.
Мидай далада к?з то?татар т?лдыр жо?тын. Т??іректі ?ызыл бояумен бояп ?ой?андай. Жа?быры мен ?ар суы айырып – айырып таста?ан топыра?, асы?тай шашыл?ан ?ызыл тастар. Б?л – боксит кені еді.
- Жергілікті халы? киіз ?йді? с?йегі - кереге мен уы? бояу?а осы топыра?ты алдыратын бол?ан. Ол ?рі ж??ымды, ?рі ?за? уа?ыт ??ін жо?алтпайтын беріктігімен ба?аланыпты.
- ?аламызда «Тор?ай боксит кені орны» 1963 жылдан бастап ж?мыс істей бастады. Бізді? жерімізде бокситпен сазды? к?п м?лшерде жиналуы, карьерлерде «Бел АЗ», «ЭШ» 15/90% экскаваторлары ж?мыс істей бастады.
- Ар?алы? туралы а?ыз ??гімелер к?п. О?ан д?леле Айходша байды? ?лы мен кедейді? ?ызы бірін – бірі ?атты ?натыпты. Екеуіне с?йіспеншілік жолында кедергі жо?тай к?рінеді. Біра? Айходша бай екеуін айырма?шы бол?анда, екі жас к?міс ?анаттты ??с?а айналып, ?шып кетеді. Бірнеше жылдар ?ткенде, жергілікті халы? ?анат?а ??сас метал тауып алады. Б?л – алюминний.
- Ал, алюминийден не жасалады?
- «Копай город» дегеніміз не?
Диас: 1947 жылдан 1950 жыл?а дейін ?аза?тар жа?ы Ар?алы? руднигіні? ар жа?ында?ы сайды? бетінде жартысы жерден ?азылып, ?стіне шым ?алан?ан ?йлерде т?рып келді. Оны жергілікті халы? «Копай город» деп атайды.
- Я?ни т?р?ындар «Копай городта» т?рамыз, жерді ?аз да кіріп т?ра бер десе керек.
Ал?аш?ы ??рылыс – болаша??а бетб?рыс.
1947 жылы геолог Алексей Николаевич Волков бас?ар?ан ша?ын отряд самолетпен ?ызыл?озы?а келді.
1949 жылы поселкеде шым ?йлер пайда болды.
1950 жылдары мамыр айыны? ортасынан бастап, ескі Ар?алы?ты? орнына ??рылыс салына бастады.
1950 жылы поселкеде шым ?йлерді? бірінде ал?аш?ы мектеп ашылды. Оны? ал?аш?ы ?стазы К. Ахметов болды
Уа?ытша шымнан ойып ?ыры? кісілік жатахана, одан кейін ке?се салынады. Ал?аш отбасылы? жер ?й салынып, о?ан ?ажетті ??рылыс материалдары Атбасардан тасыл?ан болатын.
1951 жылы 30 тамызда ?аза? ССР жо?ары Ке?сесі Президиумыны? шешімі бойынша Ар?алы?
ж?мысшы поселкісі ке?есі ??рылды
- Шеберхана, гараж, электр ж?йесі, жатаханалар салынып, «Тор?айалюминстрой» тресіні? орны белгіленіп, ?аланы? ал?аш?ы ?азы?ы ?а?ылды.
- ?ызыл?озы жер атауыны Ар?алы?пен алмасуы арасында ?аншама бат?ан к?н, ат?ан та?, шеккен бейне, т?гілген жер жат?анын бізді? білгеніміз ж?н.
- Ал, енді ?аланы? Ар?алы? атаулыны? сыры неде?
?лия: Кейбіреулер ертеде осы ма? Ар?алы? деген батырды? мекені бол?ан екен, сол ?шін осылай аталыпты десе, енді біреулері: ертеде байлар жайлау?а к?шер жолда осы ара?а кідіреді екен. Я?ни ел мен жайлау арасын ?осатын Ар?алы? т?різді екен б?л жер деседі.
- Сол жылдары поселкелік Советті? председателі ??рман?али ?асымов ?з естелігінде: ..... Ал?аш келгенде бай?а?анымыз б?л жер белес – белес, ара – ар?а екен. Кен бас?армасыны? ал?аш?ы директоры Абдолла То?санбайев, геолог Мухамеджан К?лменов б?ріміз а?ылдаса келіп, Ар?алы? деп атау?а келіскенбіз, - дейді. Осы жер бері келе Ар?алы? деп аталып кетті.
?аза? ССР Мемлекеттік сыйлы?ыны? лауреаты, Ар?алы? ?аласыны? ??рметті азаматы, жерлесіміз, а?ын Сырбай М?уленовті? ?аламыз?а арнап шы?ар?ан ?ле?дерінен ?зінді келтірейік
Ар?алы? деген адыр бар,
Ар?аны? сонау белінде,
Жарыса ?ш?ан жалындар
Жалаудай ж?зген к?гінде.
Жатыпты басып байлы?ын,
Бермеймін бірін дегендей.
Ая?ы? тисе, ал б?гін
Жер асты д?бірленгендей
Тіршілік ?аулап т?німен,
?ясын содан тап?андай.
Жер ?стіні? тілімен,
Жер асты с?йлеп жат?андай деп – деп Ар?алы?ты? аудан бол?анын жырласа, ал ?ала бол?анын былай ?ле?деткен екен:
?лемге аты ?йгілі,
Ар?алы? б?гін ?ала аты.
Жеріні? кен байлы?ы
Самолеттерді? ?анаты.
?ткізеді ол тынбай
Ж?мыспенен ?р к?нін.
То?ысып к?п ?лт тол?ындай
Тапсыр?ан о?ан та?дырын.
Ылай емес жат?андай,
Топра?ынан тор?а а?ып.
Даланы? демін ба??андай
Ар?алы? – жа?а орталы?.
- Ар?алы? – ??рылышысы жастар мекеніне айналды, ?йткені ??рылыс ке? ?ріс алды. 1962 жылы кеншілер поселкісі Ар?алы? аудан орталы?ына, ал 1965 жылы ?ала атанды.
Асудан - асу?а
Есіл – Ар?алы? арасында темір жол ?атынасы 1959 жылды? 5 – ші ?арашасында ал?аш?ы поезд Ар?алы??а келіп то?тады
30 – наурыз 1961 жылы кеншілер жер ?абатын аршылды. 1964 жылы Ар?алы? Отанымыз?а бокситті? ал?аш?ы эшалонын ж?нелтті 1965 жылы 30 маусымда ?аза? ССР жо?ар?ы Ке?есі Призиумыны?ы жарлы?ымен Ар?алы? ?аласы деген ата??а ие болды. Жер к?лемі 111,7 мы? шаршы ша?ырым.
- С?йтіп ?ала к?нне – к?нге ?сіп, к?ркейіп, ал?аш?ы к?п ?абатты ?йлер, мектептер, емхана, кинотеатрлар т.б. с?нді ?имаратттармен толы?тырылды.
1971 жылды? 15 ?а?тарында облсты? «Тор?ай та?ы» газетіні? ал?аш?ы н?мірлері жары? к?рді.
Осы жылы а?панны? 8 – нде Тор?ай облсты? радиосыны? ал?аш?ы хабары эфирде берілді. Осы жылы аэроптты? ?шу – ?ону ала?ы салынды.
Ар?алы? – ?арыш айла?ы деп те атайды. Неге? ?йткені Тор?ай жерінде ?арышкерлеріді ысты? ы?ыласпен ?арсы алу ?дітте айнал?ан.
- Е? ал?аш ?арыш?а кім ?шты?
- ?аза?ты? т??ыш ?арышкері кім? ?ай жылы, ?ашан ?шты? (1991,10 – ?азан)
- 1998 жыл Ар?алы?ты?тар ?шін ?те ауыр жыл болды. ?а?ырап б?зыл?ан бос ?йлер, к?шіп жат?ан адамдар. ?р?айсысы ?ртарап?а бытырап, шашырап кетті.
- Ала?андай Ар?алы?
Журналист Ахметхан Байжанов «Сазиалистік ?аза?стан»газетінде «Ала?андай Ар?алы?» атты ма?аласында ?ала экологиялы? зардап шегуде деп араша с?рап мазала жаз?ан екен. Ма?аладан ?зінді келтірейін
- Ол кезде Ар?алы? аспанннан ?а??ылдап ?аз, ?алы?тап ?йрек ?шып кететін.
- Ол кезде Ар?алы?ты? іргесінде ?ыз?алда? ?сіп, ?аланы? ішін ?ызылды – жасылды г?л шо?ы басып кететін десе,
... Б?гінде Ар?алы? аспанынан ?а??ылдап ?аз, ?алы?тап ?йрек ?шпайды. Тіпті, биыл боз даланы? бозтор?айына да зар болып ?алды?.
«.. Б?гінде Ар?алы? ма?ында ?ыз?алда? ?спейді. ?аланы ша? – тоза? ?ана шарлап ж?р, – деп жазыпты.
?айта г?лденген Ар?алы?.
?ла ?айта г?лденіп, ?алыпты тіршілік орнады. ??рылыс салынып, ?аламыз?а с?н кіре бастады.
Ойын: «Жа?а ??рылыс»
?алмызда?ы ?имаратттарды? суреті беріліп, с?ра?тар беріледі
- Балалар, ту?ан жер туралы ма?ал – м?телдер білесі?дер?
Атамекен – алтын бесік .
Ту?ан жер - т??ыры?, ту?ан ел – ?ыдыры?.
Отан отбасынан басталады
?орыту:
- ?аламыз?а биыл неше жыл толады?
- Ар?алы? б?рын ?алай аталды?
- ?аламыз?а ?андай ?имараттар бар?
540
93 995 
