Авторскай үлэ «6-7 саастаах о5олорго дор5оону, буукубаны үѳрэтэр ньыма»

Уопсай үѳрэхтээһин бүлдьүѳтнэй муниципальнай тэрилтэтэ

«А.Н. Явловскай аатынан Сылгы- Ыытар уопсай үѳрэхтээһинин орто оскуолата»

Хайысхата: Оскуола үѳрэхтээһинэ

(школьное образование)

Тиэмэтэ: Авторскай үлэ

«6-7 саастаах о5олорго дор5оону,

буукубаны үѳрэтэр ньыма»

Үлэни толордо:

алын кылаас учуутала,

Сивцева Марина Борисовна.

2021с.

Киирии

О5о оскуола5а киирэригэр балачча билиилээх- кѳрүүлээх, толкуйдуур дьо5урдаах, тыла-ѳһѳ-ыраас, хомо5ой буолара ирдэнэр. Маӊнайгы кылааска сахалыы грамота5а үѳрэтии үѳрэх дьылын устатыгар ыытыллар. Биллэрин курдук бу үѳрэтии үс кэмнээх: букубаар иннинээ5и кэм, букубаары барар кэм, букубаар кэннинээ5и кэм. Букубаартан са5алаан хас биирдии о5о бодороһууттан са5алаан, биридимиэт аатын бѳлѳхтѳѳһүнүн, этии моделын туһунан ѳйдѳбүлүн туһунан үѳрэтэр. Аһа5ас, бүтэй дор5ооннору арааран истэр, тыл дор5оонун ырытар, тыл сүһүѳ5үн кытта билсиһэр, чуолкайдык саӊарарга үлэлиир. Бу Федеральнай государственнай үөрэх стандартын ирдэбилинэн Кронникова М.Ф. «Букубаар» 1 кылаас үөрэнэр кинигэ5э быһаарыллар.

Букубаар иннинээ5и кэмӊэ илиини сурукка үѳрэтии ыытыллар. Онно о5олор араас судургу элеменнэри, сурааһынын тутуһан, тэӊ арыттаах гына, ситимнээхтик суруйа үѳрэнэллэр, тарбах, илии былчыӊнарын сайыннарар араас эрчиллиилэри оӊороллор. Саӊа дор5оон өйдөбүлүн, сахалыы дор5оон арааһын билэр. Төрөөбүт тылын дор5ооннорун, ордук чуолаан сахалыы ураты дор5ооннору (уһун-кылгас аһа5ас уонна хоһуласпыт, сэргэстэспит, маарыннаһар бүтэй дор5ооннору, дифтоннары, һ, нь, мурун, 5 дор5ооннору) арааран истэр, чуолкайдык, таба саңаран нуорматын тутуһар.

Маӊнайгы кылааска букубаары үѳрэтии программата 3 суол соругу быһаарар:

- үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл туһунан билиини аан дойду туһунан научнай билии быстыспат сор5отун быһыытынан иңэрии, тыл үөрэ5ин сүрүн хайысхаларын кытта билиһиннэрии, онно оло5уран, о5о билэр-көрөр, толкуйдуур кыа5ын сайыннарыы;

- үөрэнээччи дьону-сэргэни кытта төрөөбүт тылынан бодоруһар үөрүйэ5ин, саңа (тыл) култуурата киһи уопсай култууратын быстыспат сор5ото буоларын туһунан өйдөбүлгэ тирэ5ирэн, саңа (тыл) араас көрүңэр (кэпсэтии, суруйуу, аа5ыы, өйтөн аа5ыы, о.д.а.) үөрэтэн, салгыы сайыннарыы;

- үөрэнээччигэ төрөөбүт тыл норуот ытык өйдөбүллэриттэн биирдэстэрэ буоларын быһыытынан ураты харыстабыллаах сыһыаны иңэрии, хас биирдии киһи ийэ тылын сайыннарар иэстээ5ин өйдөтүү. Ол курдук дор5оону барыах ииннинэ истэр уонна тыынар органнар үлэлэрин тупсарар эрчиллиилэр уонна оонньуулар о5о саӊарар органнар былчыӊнарын сайыннарар ордук.

Мин алын кылаас учуутала буоламмын, оскуола5а саӊа киирбит хас биирдии үѳрэнээччигэ улахан бол5омто уурабын. Сорох о5о аа5ан киирэр, арыт соро5о олох да буукубаны билбэт, үѳрэх кыһатыгар мѳлтѳх кѳрүүлээх буолар. Ол курдук үѳрэнээччилэри кѳ5үлүүр, умсугутар, сонур5атар ньыманы булуу – бу хас биирдии учуутал сыала- соруга дии саныыбын. Үѳрэнээччи тѳрѳѳбүт тылын умсугуйан, ылларан туран ис сүрэ5иттэн үѳрэтэрин, кини ситиһиитэ учуутал дьо5уруттан, билиититтэн, ньыматыттан тутулуктаах. Билигин уруокка саӊа технологияны туһаныы элбээбит. Ол курдук араас мультимедийнай, интэрэктиибинэй дуоскалары туһанабыт. Саӊа технологияны туһанар үлэ кѳрүӊнэрэ о5о5о ѳйдѳнѳр буолуохтаахтар, саӊа тиэмэни табыгастаахтык, чуолкайдык быһаарар буолуохтаахтар. Хас биирдии сирэй дьэрэкээн ойуута о5о бол5омтотун тардар, интэриэһин кѳбүтэр күүстээх.

Ол сыалтан маӊнайгы кылааска киирэр о5олорго буукубаны барар кэмнэригэр «Буукуба планшета» диэн уруок ахсын туттуллар дидактическай матырыйаалы оӊорбутум. Кини аатыгар «планшет» диэн тылы кыбытан о5о5о бастакы интэриэһи үѳскэтэбин.

Үѳрэнээччи буукубаны үѳрэтэр кэмиттэн са5алаан «Буукуба планшета» туттуллан киирэн барар. Планшет хас биирдии о5о5о паартатыгар баарын cитиһэбин. Учуутал эрдэ интерактивнай дуоска5а Smart программа5а планшет схематын эрдэ оӊорон бэлэмниир.

Сыала- соруга:

- үѳрэнээччи буукубаны ѳйдүүрүн туһугар, хас биирдии буукуба дор5оонун толору ырытыы;

- дор5оон ханнык буукубанан бэлиэтэнэрин ѳйдѳѳн, сурук үлэтин сайыннарыы;

- дор5оону арааран истэр, ырытар үлэни чиӊэтии;

- билэр тылын суолтатын чопчулаан, тыл саппааһын байытыы.

«Буукуба планшета»

Саха дор5оонун болдьох бэлиэлэрэ:

- кылгас аһа5ас дор5оон, – бүтэй дор5оон,

- уһун аһа5ас дор5оон, – ньиргиэрдээх бүтэй дор5оон,

бүтэй дор5оон

- ньиргиэрдээх, хоһулаһар бүтэй дор5оон.

Маннык «планшеты» хас биирдии о5о5о оӊорон бэриллэр. М.Ф. Кронникова үѳрэх кинигэтигэр [а], [ы] аһа5ас дор5оон буукубатыттан са5алаан, хас биирдии дор5оону ырытан, этэн кѳрѳн ырытыллыбытын кэнниттэн дьэ планшекка үлэ са5аланар. Холобура, бастаан дор5ооннору истэр, кылгас, уһун аһа5ас дор5ооннору араарар, кылгас, уһун аһа5ас дор5ооннор бэлиэлэрин кытта билсиһэр. Түмүгэр о5олор бэйэлэрэ толкуйдаан бу дор5оон буукубатын бу клетка5а суруйар эбиппит диэн ѳйдүѳх тустаахтар. Тылы дор5оонунан ырытар үѳрүйэхтэрэ сайдар. Бу «планшеттарын» дьиэлэригэр барбыт буукубаларын хатылыылларыгар табыгастаах ньыма буолар.

Сатаан туһаныы ньымата:

Букубаар уруогар [а] уонна [ы]дор5ооннору үѳрэтэн са5алыылларыгар хас биирдии о5о5о планшеты түӊэтиллэр. Учуутал «планшетынан» хайдах үлэлиири быһаарар. Үѳрэнээччи «планшекка» билэр болдьох бэлиэлэрин кѳрѳн, тута ѳйдүүр. Уруок хаамыытынан планшеттарын туттан киирэн бараллар.

Холобура: учуутал- [а] дор5оону этэрбитигэр салгын иӊнибэт, мэһэйи кѳрсүбэт. Ол аата кини ханнык дор5оонуй? Кинини кыһыл квадрат фишканан бэлиэтиибит. Планшекка ханан суруйарбытын быһаарабыт. [ы] дор5оону эмиэ ырытабыт уонна буукубатын планшекка суруйабыт. Ол аата [а], [ы] дор5ооннор кыра уонна улахан буукубаларын үѳһэ хаӊас эрээккэ суруйабыт диэн этэллэр. Буукубаларын планшекка суруйалларыгар бэчээтинэй буукубаларын суруйаллар, онтон тэтэрээккэ суруллуутун суруйаллар. Бу суруйарыгар о5о буукуба бэчээтинэйэ уонна суруллуута маннык эбит диэн ѳйдүүр буолар.

Сал5ыы [у], [о] дор5ооннорун баралларыгар эмиэ ырытан кѳрѳ- кѳрѳ, планшекка үлэлэрин сал5ыыллар. Түмүгэр учуутал бу аһа5ас дор5ооннору то5о үѳһэ эрээккэ суруйбуттарын туоһулаһан, кэлин аһа5ас дор5ооннор эбит диэн түмүктүүллэр. Ол аата кэлин аһа5ас дор5ооннору үѳһэ эрээккэ бииргэ суруйар эбиппит диэн учуутал үѳрэнээччи ѳйүгэр хатыахтаах. Онтон аллараа эрээккэ илин аһа5ас дор5оон буукубатын суруйабыт.

Сал5ыы бүтэй [с] дор5оону үѳрэтэллэригэр эмиэ истэн кѳрѳ- кѳрѳ ырытан баран ханнык дор5оонун быһааран клеткатын булларабыт. Холобура [с] дор5оон– ньиргиэрэ суох бүтэй дор5оон, хоһулаһар диэн болдьох бэлиэлэргэ суруйабыт. Кѳстѳрүн курдук о5о кѳрѳн, тутан- хабан толкуйдууругар табыгастаах. Ол курдук ырытан, быһааран, планшекка суруйан үгүс үлэни толорор.

Бу а5ыс клеткаларга ньиргиэрдээх, хоһуласпат бүтэй дор5ооннору суруйабыт: б, р, д, й, г, 5, һ, дь

«Буукуба планшетын» хайдах оӊоруохха сѳбүй?

уһуна-30см

Туттуллар матырыйаал: картон, ѳӊнѳѳх чараас кумаа5ы, кыптыый, клей, скотч. Планшет туората-12см, уһуна- 30см. Хас биирдии квадрат 2см- нан араарыллар. Саха алпаабытын 40 буукубата барыта киириэхтээх.

Актуальноһа.

6-7 саастаах о5олор араас буукубалардаах, сыыппыралардаах, уруһуйдардаах планшекка оонньуулларын сѳбүлүүллэр. Ол оонньуур планшекка маарыннатан «Буукуба планшета» диэни оӊорон, о5олорго интэриэһи үѳскэтэбин. Буукубаларын суруйан, тарбахтарынан буукубаларын ыйан этэн кѳрѳ- кѳрѳ хатылыыр үлэни толороллор.

Былырыын 2020-2021 үѳрэх сылыгар аһа5ас уруокпар бу ньымабын кѳрдѳрбүтүм. О5олор тута дор5оону ырыталлара, толкуйдууллара тута кѳстүбүтэ. Билигин «Буукуба планшетын» 1 кылаастарга Тарасова Розалия Николаевна туһанар. Бу үлэбин уһуйаан иитээччилэрэ эмиэ туһаныахтарын сѳп дии саныыбын.

Нуучча букубаарыгар сал5ыы планшет оӊорбутум. Биллэрин курдук нуучча алпаабыта саха алпаабытыттан атын. Ол иһин ис тутула ураты буолар.

твёрдая основа

Всегда твёрдые

Всегда мягкие

Непарные согласные

мягкая основа

Түмүк

Буукубаны барытын үѳрэтэн, билэн үѳрэнээччи тылы чуолкайдык санарар, сүһүѳххэ араарар, сүһүѳх дор5оонун арааран истэр, ырытар. Билэр тылын суолтатын чопчулуур, элбэх саӊа тылы билэр. Тыл суолтатын билэр, учуутал соруда5ынан тылы бэйэтэ толкуйдуур. Тылы схеманан онорор, дор5оонунан наардыыр буолар. Таба суруйууга- уһун аһађас дорђооннору, дифтону, хоһуласпыт, сэрэгэстэспит, маарыннаһар бүтэй дорђооннору, саха тылыгар киирии дорђооннору таба суруйар сатабыла сайдар. Ол аата «Буукуба планшета» аӊардас буукубаны эрэ буолбакка, үгүс үлэни толорторор, сыралаах үлэ үчүгэй түмүктээх буолар.

1кылааһы бүтэрэригэр үөрэнээччи маннык билиилэри баһылыахтаах:

1. Саха тылын дорҕооннорун уонна буукубаларын, киирии дорҕооннорун уонна буукубаларын билии.

2. Аһаҕас, бүтэй, кылгас аһаҕас, уһун аһаҕас дорҕооннору, дифтоннары уонна сэргэстэспит, хоһуласпыт бүтэй дорҕооннору билии.

3. Тылы сатаан дор5оонунан ырытыы.

4. Кылгас, уһун а/д, дифтонг, б/д буукубатын, й дор5оон а/д кытта ситимин бэлиэтиир буукубаны, сымнатар, араарар бэлиэни үөрэтии.

5. Буукуба бэчээтинэйин уонна суруллуутун араарыы. Маарыннаһар буукубалары тэңнээн көрүү. Суруйарга үөрэнии.

6. Буукуба элеменнэрин ситимнииргэ үөрэнии.

7. Аа5арга үөрэнии. Дор5оон арааһын, өйдөбүллэрин арааран билии.

Туһаныллыбыт литература:

1. Федеральнай государственнай үөрэх стандартын ирдэбилинэн Кронникова М.Ф. «Букубаар» 1 кылаас үөрэнэр кинигэтин үѳрэ5ин бырагарааммата.

2. Саха тылын үѳрэтиигэ кѳмѳ табылыыссалар. 2020с