Авторская программа по внеурочной деятельности "Хазина"

ГОСУДАРСТВЕННОЕ АВТОНОМНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ

ДОПОЛНИТЕЛЬНОГО ПРОФЕССИОНАЛЬНОГО ОБРАЗОВАНИЯ

ИНСТИТУТ РАЗВИТИЯ ОБРАЗОВАНИЯ РЕСПУБЛИКИ БАШКОРТОСТАН

МУНИЦИПАЛЬНОЕ ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНОЕ БЮДЖЕТНОЕ УЧРЕЖДЕНИЕ СРЕДНЯЯ

ОБЩЕОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ШКОЛА №1 С. БИЖБУЛЯК МР БИЖБУЛЯКСКИЙ РАЙОН РБ

«Утверждаю» «Утверждаю»

Директор школы ректор ГАУ ДПО ИРО РБ

МОБУ СОШ № 1 с. Бижбуляк ___________Р.Г. Мазитов

______________Идрисова О.В. «__»____________2016 г.

«__»____________2016 г.

Утверждена на заседании

Программно-экспертного совета

Протокол № _ от «_»____2016г.

ДОПОЛНИТЕЛЬНАЯ ОБРАЗОВАТЕЛЬНАЯ ПРОГРАММА

«ХАЗИНА»

для детей: 11-13 лет

срок реализации программы: 1 год

Автор – составитель программы:

Галимова Гульнара Тимергалиевна,

учитель башкирского языка и литературы

МОБУ СОШ №1

с. Бижбуляк МР

Бижбулякский район РБ

2016 год

1. ПОЯСНИТЕЛЬНАЯ ЗАПИСКА

Программа содержит темы по башкирскому народному фольклору, дает примерное распределение учебных часов и рекомендуемую последовательность изучения тем   данного курса с учетом метапредметных связей, логики учебного процесса, возрастных особенностей обучающихся.

Башкирская народная культура является богатейшим материалом не только для введения ребёнка в мир искусства, знакомства с традициями башкирского народа, художественно-эстетического воспитания, формирования способности видеть красоту и гармонию окружающего мира, но и способствует развитию таких психических процессов, как восприятие, образное мышление, воображение, эмоционально-положительное отношение к объектам эстетического содержания. Именно родная культура должна стать неотъемлемой частью души ребёнка, началом, порождающим личность.

Проблема построения образовательного процесса на основе многовековых традиций народа, его богатейшего культурного наследия, в частности, народного фольклора, является в настоящее время особенно актуальной. Народные песни, сказки, игры, пословицы составляют питательную почву для нравственно-эстетического развития детей.

Актуальность разработки и реализации программы «Хазина» направлена на необходимость воспитания жизнеспособной, нравственно здоровой личности, к познанию творчества, сохранения национальных духовных ценностей, формирование общей культуры личности на основе устного народного творчества традиций башкирского народа.

Новизна программного курса в системе дополнитель­ного образования детей - заключается в обучении по программе с использованием новых технологий позволяющих достичь оптимального результата за минимальное количество часов, при этом опирается на закономерности связанные в основе устного народного творчества башкирского народа, его праздников, обрядов, и приуроченных к ним песен, частушек, прибауток, танцев, передаваемых из года в год, из поколения в поколение.

Цель программы: Формирование нравственно-эстетической личности на основе традиционных ценностей национальной культуры, средствами народного фольклора.

В соответствии с данной целью выдвинуты следующие задачи:

*       познакомить с основными жанрами башкирского фольклора; с шедеврами башкирского фольклора (игры, песни, танцы, частушки и т.д.)

*       воспитывать бережное отношение, уважение к традициям башкирской культуры, к башкирскому фольклору, костюму, национальную гордость за свой народ, его культурное наследие;

* развивать творческие и музыкальные способности детей.

Методика: При реализации программы используются групповая и коллективная формы работы. Такие формы работы развивают коммуникативные умения: умение работать со всеми вместе,
терпимо относиться к мнению партнера, умение аргументировано излагать собственное мнение.

Контингент обучаемых: Обучающиеся 5-7 классов (11-13 лет).

Объем часов: 1 час в неделю

Ожидаемые результаты:

- знать о фольклоре, как источнике народной мудрости, красоты, жизненно силы;

- определять характер и жанр произведений;

- пересказывать сюжеты сказок, легенд;

- исполнять народные песни, танцы;

- применять пословицы, считалки, скороговорки, прибаутки и т.д.;

- играть в народные игры и организовывать их;

- исполнять мини – спектакли на башкирском языке;

- работать с партнером в группе;

- оценить процесс и результаты своей работы.

Приоритетное внимание уделяется специфическим детским видам деятельности: игре, изобразительной, театрализованной, конструктивной, музыкальной, культурно-досуговой. Школьникам свойственно наглядно-образное мышление. Поэтому, при ознакомлении с народной культурой по возможности используются не только художественная литература, иллюстрации, шутки и т.д., но и «живые» наглядные предметы и материалы: национальные костюмы, предметы быта.

1. УЧЕБНО - ТЕМАТИЧЕСКИЙ ПЛАН

№ п/п	Тема	Всего часов	Теоретические занятия	Практические занятия
1	Вводное занятие	1	1
2	Введение в мир фольклора.	6	2	4
3	Башкирские песни. Развитие голоса и слуха на основе башкирских песен.	4	1	3
4	Башкирские народные сказки, легенды.	5	1	4
5	Башкирский народный костюм.	1	1
6	Развитие чувства ритма на основе фольклорной хореографии. Башкирские народные танцы.	5	1	4
7	Башкирские народные инструменты	3	1	2
8	Башкирские народные праздники	5	1	4
9	Башкирские народные игры	2	1	1
10	Подведение итогов	1		1
	Итого	33	10	23

1. СОДЕРЖАНИЕ РАБОТЫ

Тема № 1 (1 час)

Вводное занятие

1. Основные вопросы.

Цели, задачи, содержание программы обучения. Специфика  фольклора, история собирания и изучения фольклора. Классификация детского фольклора. Форма проведения - путешествие. 

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – об истории собирания и изучения фольклора; жанры народного творчества башкирского народа; выдающихся исследователей фольклористов; основные фольклорные сборники;

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – анализировать жанры башкирского фольклора, классифицировать детский фольклор.

1. Самостоятельная работа.

Познакомиться с литературой о народном творчестве, имеющейся в школьной библиотеке.

1. Тематика практических работ.

Подготовить реферат «О собирательской деятельности С.А. Галина»

Тема №2 (6 часов)

Введение в мир фольклора

1. Основные вопросы.

Понятие жанра. История жанра. Процесс формообразования:

• Загадок.

Их происхождение. Классификация загадок. Приёмы составления загадок. Анализ и разгадывание загадок.

• Считалок

«Неувядаемые произведения». Жанровое своеобразие считалок. Вариативность считалок. Классификация считалок. Поэтизация текстов считалок. Композиция считалок. Популярность жанра в наши дни. Разучивание считалок.

• Пословиц и поговорок

Понятие жанра, тематика, образное выражение. Отражение в пословицах истории и быта народа. Краткость и меткость языка.

• Скороговорок

Происхождение скороговорок. Публикации собраний скороговорок. Бытование скороговорок в наши дни. Конкурс скороговорочников.

Анализ и разучивание прибауток, загадок, считалок, пословиц, поговорок, скороговорок.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – поговорки, скороговорки, загадки, пословицы, считалки. Их происхождения.

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – загадывать и разгадывать загадки, делать подбор пословиц и поговорок на определенную тему, правильно и уместно употреблять пословицы и поговорки в устной и письменной речи

1. Самостоятельная работа.

Придумать свои загадки, скороговорки, считалки.

1. Тематика практических работ.

Изготовление книжек - раскладушек.

Тема № 3(4 часа)

Башкирские песни.

Развитие голоса и слуха на основе башкирских песен.

1. Основные вопросы.

Понятие жанра. Классификация  детских народных песен. Своеобразие жанра. Значение жанра. Анализ и разучивание детских, народных, шуточных и исторических песен: «Гульназира», «Любизар», «Хатира». Проверка вокально- слуховых данных.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать - разнообразие и своеобразие

исполнений башкирских народных песен, в частности колыбельных,

праздничные, шуточных; детские народные песни

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь - петь изученные песни с сопровождением и без музыкального сопровождения, анализировать жанровые особенности народной песни

1. Самостоятельная работа.

Прослушивание, разучивание песен

1. Тематика практических работ.

Подготовить проектную работу « Детские народные песни»

Тема № 4 (5 часов)

Башкирские народные сказки, легенды.

1. Основные вопросы.

Сказки, их разновидности. Классификация детских сказок. Волшебные, бытовые, шуточные сказки, сказки о животных. Вымысел и действительность. Собиратели сказок. Сборники сказок. Чтение сказок. Легенды и придания как фантастический жанр. Мифологические, этнонимические, топонимические легенды .

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать - башкирские народные сказки : «Алтын тамсы»,«Ике һандуғас», «Юлбарыҫ», классификации детских сказок,разновидность сказок, собирателей сказок.

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – пересказывать содержание сказок и легенд,

сгруппировать легенды и сказки по темам

1. Самостоятельная работа.

Чтение сказок и легенд

1. Тематика практических работ.

Изготовление книжек – малышек к собственным сказкам.

Тема № 5(1 час )

Башкирский народный костюм.

1. Основные вопросы.

Особенности формирования и колорит башкирской национальной одежды, 

традиционные ювелирные украшения костюма. Специфика традиционных головных уборов, виды верхней одежды.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – о разновидностях башкирской национальной одежды, об украшениях костюма, головных уборах, мужской и женской верхней одежды.

3. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – правильно определять праздничные костюмы башкир от повседневных

1. Самостоятельная работа.

Изготовление башкирской национальной одежды для кукол, разукрашивание книжек -раскрасок

1. Тематика практических работ.

Создать презентацию «Современный башкирский костюм»

Тема №6 (5 часов)

Развитие чувства ритма на основе фольклорной хореографии. Башкирские народные танцы.

1. Основные вопросы.

Основные жанры башкирского народного танца: хороводные, плясовые. Разучивание движений, исполнение танца.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – Основные жанры башкирского народного танца: хороводные, плясовые.

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – двигаться в соответствии с характером музыки, передавать в движении содержание танца.

1. Самостоятельная работа.

Изучить виды хороводов, хореографических движений.

1. Тематика практических работ.

Разучивание башкирского хороводного танца «Түңәрәк уйыны»

Тема №7 (3 часа)

Башкирские народные инструменты

1. Основные вопросы.

Знакомство с народными инструментами. Классификация народных инструментов.Специфика звучания башкирских народных инструментов; курая,кубыза.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – народные инструменты: гармонь, домбра, курай, кубыз и другие.

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен владеть элементарными навыками игры на музыкальных инструментах, в частности на кубызе и курае.

1. Самостоятельная работа.

Написать реферат о музыкальных инструментах

1. Тематика практических работ.

Подготовить проектную работу на тему: «Роберт Загретдинов – кубызист мира»

Тема №8 (5 часов)

Башкирские народные праздники

1. Основные вопросы.

Знакомство с башкирскими народными праздниками «Науруз», «Ҡарға бутҡаһы», «Кәкүк сәйе». Башкирские народные праздники: календарные, обрядовые. Элементы театра в фольклорных праздниках башкирского народа. Классификация праздников по временам года.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – Башкирские народные праздники: календарные, обрядовые.

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – определять сезонную принадлежность календарных песен; эмоционально передавать игровые образы; принять участие в разработке сценарий к праздникам, участие в мини- спектаклях

1. Самостоятельная работа.

Разучить обрядовые песни.

1. Тематика практических работ.

Вести поисковую работу по обрядовым праздникам народов населяющих Бижбулякский район.

Тема № 9 (2 часа)

Башкирские народные игры

1. Основные вопросы.

Особенности жанра. Виды игр: народные, подвижные, детские и другие. Разучивание игр.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – виды игр, их происхождение и особенности

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – играть башкирские народные игры: «Аҡ тирәк, күк тирәк», «Мөйөш алыш», «Йәшерәм яулыҡ» и др.

1. Самостоятельная работа.

Выучить слова и правила игр.

1. Тематика практических работ.

Придумать свои игры.

Тема № 10 (1 час)

Подведение итогов

1. Основные вопросы.

Итог работы кружка, , повторение изученного.

1. Требование к знаниям.

Обучающийся должен знать – народную музыку в творчестве башкирских композиторов; жанры башкирского народного творчества; элементы народной хореографии; обрядовые праздники; знать историю башкирского фольклора.

1. Требования к умениям.

Обучающийся должен уметь – исполнять народные песни, игры, рассказывать сказки, загадывать и разгадывать загадки; танцевать простейшие башкирские танцы.

1. Самостоятельная работа.

2. Тематика практических работ.

1. МЕТОДИЧЕСКОЕ ОБЕСПЕЧЕНИЕ

Обучение происходит в группах по 15 человек. Состав групп постоянный в течении года, набор детей в группы – свободный, принимаются все дети, которым интересен башкирский фольклор.

Объём часов по программе в 1 год – 33 часа. Занятия проводятся в учебном кабинете и актовом зале общеобразовательной средней школы.

В процессе занятий сочетаются индивидуальная и групповая работа. Образовательный процесс строится в соответствии с возрастными возможностями и способностями детей.

Программа является адаптированной к местным условиям, допускаются изменения и дополнения программы в процессе работы.

Методы обучения

Практические методы: упражнения, конспект, репетиция, реферат, составление докладов, защита проекта.

Словесные методы: лекция, чтение, рассказ, объяснение, беседа, диалог.

Наглядные методы: наглядные материалы, рисунки, фотографии, плакаты, картинки, видеоматериалы, таблицы.

Коммуникативные развивающие методы: выполнение коллективных творческих работ, участие в исследовательских работах.

Игровые методы: познавательные, дидактические, развивающие, игра- путешествие, игры на развитие памяти, внимания, ролевая игра.

Проектные методы: разработка проектов, создание творческих работ, разработка сценариев.

Методы программированного обучения: материал обучающиеся изучают самостоятельно, объяснение ключевых вопросов программы обучения, самостоятельное изучение определенной части учебного материала.

Подведем итог выше сказанного: типы учебных занятий и требования к ним, формы работы, методы обучения, этапы занятия - находят своё отражение в плане, который педагог составляет на каждое учебное занятие.

Методы формирования социального опыта детей.

Общение со взрослыми и сверстниками, выбор развлечений. Создать благоприятные условия для саморазвития личности обучающихся. В ходе совместного занятия формируются и воспитываются коллективные требования.

Метод мотивации деятельности и поведения.

Слово может быть обращено к сознанию ребенка и является мощным средством воспитания.

Техническое оснащение занятий.

Для реализации программы дополнительного образования «Хазина» необходимо материально-техническая база: ноутбук, проектор, фотоаппарат, интернет, диски с песнями и танцами башкирского народного творчества, книги и журналы.

Формы подведения итогов реализации программы.

Основные способы и формы работы с детьми: индивидуальные и групповые, теоретические и практические. Конкретные формы занятий фольклорного кружка: учебные занятия, беседы, игры, репетиции, концерты.

Основные методы организации учебно-воспитательного процесса: словесные, наглядные, практические, объяснительно – иллюстративные.

1. СПИСОК ЛИТЕРАТУРЫ

1. Нормативные документы:

1. Приказ Минобрнауки России от 06.10.2009 №373 «Об утверждении и введении в действие федерального государственного стандарта начального общего образования»;

2. Письмо Минобрнауки России от 12.05.2011 № 03-296 «Об организации внеурочной деятельности при введении федерального государственного образовательного стандарта общего образования»;

3. Приказ Минобрнауки России от 26.11.2010 №1241 «О внесении изменений в федеральный государственный образовательный стандарт начального общего образования, утверждённый приказом Министерства образования и науки Рос.Федерации от 6 октября 2009 № 373»

4. Закон РФ «Об образовании» (п.16, ст.50)

5. СанПиН 2.4.2.2821-10 «Санитарно-эпидемиологические требования к условиям и организации обучения в общеобразовательных учреждениях.

6. Учебно-воспитательного плана МОБУ СОШ №1 с.Бижбуляк на 2016-2017 учебный год.

1. Основной список:

1. Ғөбәйҙуллин Ф.Х. Мәктәп сәхнәһе өсөн башҡорт халыҡ йола байрамдары, сценарийҙар, пьесалар. Өфө,2011.

2. Внеурочная деятельность школьников. Методический конструктор: пособие для учителя/ Д.В.Григорьев, П.В.Сте­панов. — М.: Просвещение, 2010. — 223 с.

3. Балалар фольклоры. Өфө,1991

4. Башҡорт халыҡ ижады. Йомаҡтар. Өфө,1997.

5. Башҡорт халыҡ ижады. Өфө,1983.

6. Галин С. Тел асҡысы- халыкта.Өфө,1993.

7. Ғөбәйҙуллин Ф.Х. Беҙҙең байрамдар. Өфө,2004.

8. Алдырханова Ә. Өләсәйем һандығы. Өфө,2008.

9. Башҡорт халыҡ ижады. Йола фольклоры.1 том. Өфө,1995.

10. Башҡорт халыҡ ижады. Бәйеттәр, йырҙар, такмактар. 3 том. Өфө,1981.

11. Галин С.Ә. Башҡорт халҡының ауыҙ- тел ижады. Өфө,2004.

12. Буракаева М. Башкирская культура. Уфа, 2004г.

13. Галин С.А. Башкирский фольклор. Уфа ,2004.

14. Башкирский фольклор: учеб.-метод. пособие. Уфа: РИЦ БашГУ, 2013г.

1. Дополнительный список :

1. Булатова З.А. Нравственное воспитание школьников на традициях народной педагогики: Монография. – Уфа: Изд-во ИРО РБ, 2011.

2. Башкирские богатырские сказки. – Уфа: Китап,1988.

3. Башкирские музыкальные инструменты. – Уфа: Китап,1989.

4. Башкирские народные сказки. – Уфа: Китап, 1980.

5. Песня о родной Уфе. –Уфа: Китап, 1997.

6. Жемчужины природы Башкортостана. – Уфа: Китап, 2000.

1. Интерне-ресурсы:

1. Национальный костюм –https://ru.wikipedia.org/wiki/Башкирский_национальный_костюм.

2. Игровой фольклор – www.strictly-motorsports.com/files/bashkirske-horovodnyie-igryi.html .

3. Народные обычаи и традиции –https://ru.wikipedia.org/wiki/Башкирские_народные_обычаи

4. Башкирские народные песни – www.bashculture.ru/archives/60

5. Народные инструменты – www.folk48.narod.ru/bashckir_muzic.html.

Приложение 1.

Сценарий к конкурсу «Жемчужина Башкортостана»

Сәхнә биҙәлеше: боронғо өй, һандыҡ өҫтөндә түшәк, юрған ,яҫтыҡтар. Иҙәндә балаҫ,сәхнә уртаһында тәҙрә.Таҫтамал, сигеү өлгөләре, тирмән.

Сәхнә асылғанда ҡыҙ, әсәһе,атаһы күренә.Ҡыҙ тирмән тарта, атаһы сыбыртҡы үрә,әсәһе бәпәйен көйләп йоҡлата.

Әлли-бәлли итер ул,

Йоҡоларға китер ул.

Бәү-бәү итеп , күҙ йомоп,

Тирләп йоҡлап китер ул.

Атаһы. Ҡыҙым,самауырҙы борҡотоп ин әле, тамак кибеп киттесе.

Шул саҡ бер малай килеп инә, һаулыҡ һораша.

Малай. Инәй, олатай, тиҙ һенә беҙгә кунаҡҡа барығыҙ.

Атаһы. Саҡрыуыңа рәхмәт, улым. Зңер төштө бит, баланы ла йоҡлатырға һалғайныҡ. Бара алмабыҙ шул.

Малай.Юҡ инде.Әсәйем бергә алып ҡайтырға ҡушты. Беҙгә йыраҡтан ҙур ҡунаҡтар килгән. Ат менән килдем. Әйҙәгеҙ, йәһәт кенә!

Атаһы. Ярай, улай булғас, әсәһе, барырға тура килә инде.

Әсәһе. (балаһын төрә). Ҡыҙым, беҙ өйҙә юҡ тип,өйгә кеше индерәһе булма! Ҡустыңды ҡара!

Ҡыҙ. Ярай. Ярай, әсәй!

Сығып китәләр.

Ҡыҙ. Ҡустым, кил әле. Һин тиҙ генә минең дуҫтарымды саҡырып кил! Аулаҡ өй яһайбыҙ, тик әсәйгә әйтә күрмә!

Малай. Ярай, апайым. Мин хәҙер!

Ҡыҙ өй йыйыштыра.

Төйөнсөктәрен тотоп, сырк-сырк көлөшөп,ҡыҙҙар килеп инәләр. Түргә уҙып ҡул эштәре эшләйҙәр.

Тышта егеттәрҙең йыры ишетелә.

Беҙ үҙебеҙ Дәү Аҡтаныҡ-

Йөрөмәйбеҙ маҡтанып.

Беҙ урамда үткән саҡта,

Ҡыҙҙар ҡала уфтанып.

Һай, илдәре, илдәре,

Илдәрендә күлдәре.

Был илдәрҙә ҡыҙҙар йырлай,

Һандуғастай телдәре.

Ҡыҙҙарҙан берәү (тәҙрәнән ҡарап)― Ҡыҙҙар, егеттәр килә!

Хужабикә ҡыҙ. Әсәйем бер кемде лә индермәҫкә ҡушты. Тик кенә ултырығыҙ. ( уны 2 ҡыҙ ситкә алып китеп ҡолағына шыбырлайҙар, бүләк бирәләр) Булды булай булғас. Егеттәргә ишекте асайым әле.

Егеттәр. Бөркөттәрҙән һандуғастарға сәләм!

Бергәләп. Сәләм!

Шаян ҡыҙ. Кәнфитле һүҙҙәрегеҙҙе алдыҡ.

Егеттәр.

Һандуғас һайраған була,

Тешен ҡайраған була.

Сәсен тарап үрә белмәй-

Егет һайлаған була.

Ҡыҙҙар. Һандуғас һайраған була,

Тешен ҡайраған була.

Ат туғарып егә белмәй-

Ҡыҙҙар һайлаған була.

Егеттәр. Алын алырһың микән,

Гөлөн алырһың микән?

Минең кеүек шәп егетте

Ҡайҙан табырһың икән?

Ҡыҙ. Беҙҙең урам аҡ балсыҡ-

Бата күрмә,атлап сыҡ.

Һин дә минән артыҡ түгел-

Бер аҙ ғына маҡтансыҡ.

Егет. Ҡыҙҙар кейә ҡыҙыл салбар,

Беҙгә ҡараһы ла юҡ.

Ҡыҙҙар беҙгә үҙе килә,

Барып алаһы ла юҡ.

Ҡыҙ. Ҡалын юрғандарығыҙҙы

Ябынырһығыҙ әле.

Беҙгә түгел, әбейҙәргә

Ялынырһығыҙ әле.

Үәт! (үпкәләйҙәр)

Егет. Ҡыҙҙар, үпкәләмәгеҙ инде.Әйҙәгеҙ, булмаһа, “ Назаны” бейеп алайыҡ.

Ҡыҙ. Мин егеттәр менән бейергә яратмайым, әйҙәгеҙ икенсе уйын уйнайыҡ.

Бергә. Ә ниндәй уйын?

Егет. «Аҡ тирәк,күк тирәк»

Уйын уйнайҙар.

Ҡыҙ. «Ҡалаҡ». Бына , исмаһам, уйын!

Егет. Нисек уйнайбыҙ?

Ҡыҙ. Көй уйнап туҡтаһа, ҡалаҡ кемдә ҡала, шуға яҙа бирәбеҙ. Ә хәҙер кемдә туҡтай, шул бейеһен.

«Шаян ҡыҙҙар» бейеүе.

Тағын уйнайҙар,”Шәл бәйләнем” йырын йырлайҙар, баянда , ҡубыҙда уйнайҙар.

Ҡыҙ. Һеҙгә йомаҡ әйтәм, яуабын дөрөҫ әйтһәгеҙ, шиғыр һөйләйем, әйтмәһәгеҙ- юҡ! Ҡара урман башында ала ҡарға ултыра. Нимә ул?

Егеттәр. Ер өҫтөндәге трактор.

Ҡыҙ. Дөрөҫ түгел, үҙем әйтәм-түбәтәй. Шиғыр һөйләмәйем.

Хужабикә ҡыҙ. Әйҙәгеҙ, «Косилка- молотилка»ны йырлап алайыҡ.

Йырлайҙар, бейейҙәр.

Шул саҡ әтәс ҡысҡыра.

Ҡыҙ. Таң атҡан да баһа, хәҙер әсәйемдәр ҡайта бит. Егеттәр! Фышт!

Егеттәр Ҡыҙҙар, әйҙәгеҙ, Ҡы ҙҙар тауында таң ҡаршылайбыҙ.

( «Аҡтаныҡ “ йырын йырлап сығып китәләр.)

Приложение 2.

«Урал батыр» бәйгеһенә визитка

1.Һаумыһығыҙ, йәш сәсәндәр!

Бер күрешеү- бер ғүмер.

Төрлө төбәк кешеләрен

Бишбүләктәр дуҫ күрер.

2.Бишбүләктән ҡайнар сәләм

Килтерҙек һеҙгә,дуҫтар!

Сәләм һеҙгә барығыҙға-

Ололарға,кеселәргә!

3.Бишбүләк ауылы 1-се мәктәбенән

Килдек беҙ ярышҡа.

Халҡыбыҙҙың бөйөк эпосы

«Урал батыр»ҙы һөйләргә.

4.Һөйөнөрлөк матур уңыштар бар,

Беҙҙә һәр кем тырыш,булдыҡлы!

Йырға-моңға ифрат бай төбәк ул,

Үҙ итәбеҙ сәмле,йор һүҙҙе.

Йыр .Урал Рәшитов «Бишбүләк»

5. Беҙ- хәтерле халыҡ,беребеҙ ҙә

Һис онотмай ата-бабаһын.

Эштәренең ҙурлығына ҡарап

Кеше ала лайыҡ баһаһын.

6.Туған телем –ғорур башҡорт теле

Мираҫ миңә ата- бабамдан.

Урал батыр рухы күңелемдә,

Салауат батыр көсө беләгемдә.

Һомай кеүек ҡыҙҙар менән

Сыҡтым әле бәйгегә!

7.Башҡортостан – башҡорт иле,

Шунда беҙҙең тамырҙар,

Беҙҙең ҡайнар ҡаныбыҙҙа

Сал тарихтың даны бар.

8.Башҡортостан – башҡорт иле,

Торна булып сыңрар ил ,

Сор ҡурайҡай һыҙҙырғанда,

Ғаләм өнһәҙ тыңлар гел.

9.Башҡортостан!Һинең гүҙәллеккә

Тиң булырлыҡ ерҙәр бар микән?

Данлы илем,гүзәл республикам,

Бүләк булһын һиңә йырҙарым.

Йыр. У.Рәшитов “Башҡортостан.”

10.Бер тигәс тә ни яман?

-Рухы һүнгән ил яман.

-Ике тигәс ни яман?

-Теле үлгән ил яман.

Өс тигәс тә ни яман?

-Сәсәне юҡ ил яман.

Дүрт тигәс тә ни яман?

-Тарихы юҡ ил яман.

Биш тигәс тә шул яман.

-Улай булғас, ни яҡшы?

-Ер-әсәнең аманатын онотмаһаҡ-шул яҡшы.

-Ике тигәс тә ни яҡшы?

-Тыуған илем Башҡортостан һыйлы булһа-шул яҡшы.

-Өс тигәс тә ни яҡшы?

-Кешеләрҙең уй-хыялы изге булһа- шул яҡшы.

-Дүрт тигәс тә ни яҡшы?

- Үҫеп килгән балалар телен белһә,илен һөйһә,йола белһә-шул яҡшы.

-Биш тигәс тә ни яҡшы?

-Изге мираҫ-«Урал батыр» гел йәшәһә- шул яҡшы!

11.Бәйгебеҙ киләсәктә лә

Йондоҙ булып балҡыһын.

Унда ҡатнашып ҡалырға

Һәр бала ла талпынһын.

12.Рәжмәт һиңә «Урал батыр»

Өйрәткәнгә туған телемде

Күңелемдә тыуҙырғанға һөйөү

Яратырға Тыуған илемде.

Башҡорт бейеүе.

Приложение 3.

Дипломат Кәрим Хәкимовҡа арналған сценарий

Сәхнәлә 2 малай уйнап йөрөй. Улар уйынсыҡ аттарҙа сабалар.

-Сәләм ,малай !

- Сәләм! Мин малай түгел, мин – Кәрим!

- Мин – Азат. Таныш булайыҡ. Исемең бик матур ! Кем ҡушты һиңә был исемде?

- Белмәйем.

- Нисек инде белмәйһең! Менә минем исемде олатайым ҡушҡан.

- Әйҙә өләсәйемдән һорайыҡ. Күрәһеңме, ул дарыу үләндәре йыйып йөрөй.

- Әйҙә !

- Өләсәй,өләсәй! Миңә кем исем ҡушты ?

- Олатайың менән мин ҡуштым , аҡыллым !

- Кемдең исемен ҡуштығыҙ?

- Әйҙәгеҙ,ултырығыҙ,һөйләрмен , балалар! Тыңлағыҙ:

Бик борон заман да түгел

Һуңыраҡ бу хәл булған

Ете диңгеҙ артында

Рәсәй тигән бер илдә

Бәхет, азат тормош даулап

Эшселәр баш күтәргән

Ленин булған ти өлкән

Юҡсыларны әйҙәгән

Аҡ патшаны алып ташлап

Иркен тормошҡа өндәгән.

Берҙәм булғас барыһына

Уңышҡа ирешкәндәр.

Гөлдәй матур, азат ил

Төҙөргә керешкәндәр.

Дошманнар ҙа тик ятмаған

Төрлө яҡтан килгәннәр

Осар ҡоштай, азат илне

Юҡ итмәксе булғаннар.

Тирәһендә ян дуҫтары

Ышаныслы булғанға.

Дошаннарны бергәләшеп

Тиҙ арала еңгәннәр.

Дуҫ йәшәргә теләгән

Үҙенең батыр улларын

Сит илдәргә юллаған.

Берһе булған Кәрим Хәким

Ул үҙ ерен ныҡ һөйгән.

Аты юҡҡа ат булған

Аҙашҡанға юл булған.

Бөркөттәй батыр ир булған

Дуҫлыҡ ебе урнаштырған

Барған һәр бер ерендә

Ауырлыҡтар киртәләрен

Әкиәт батыры шикелле

Еңгән ул үҙ юлында.

-Т ылсымлы көҙгө аша уның тормошон ҡарайһығыҙ киләме?

- Әйе, килә өләсәй!

- Әйҙәгеҙ, ҡарайыҡ!

1 сцена

Кәрим менән Ғомәр

Ғөмәр: Һаумыһығыҙ, Кәрим әфәнде!

Кәрим: Һаумыһығыҙ, Ғөмәр әфәнде!

Ғөмәр: ( етди) Һеҙ бөгөнгө гәзиттәрҙе уҡыдығыҙмы?

Кәрим : Нимә яҙғандар?

Ғөмәр : (сумкаһынан гәҙит алып). Боларны уҡыһаң , сәстәрең үрә торор!

Кәрим: (уҡып) «Ҡыҙыл комиссар ғәрәп илендә...» (Бераз эҫтән генә уҡый да, Ғөмәргә мөрәжәғәт иткәндәй). Ниндәй гәҙит был? Ә-ә, Төркиядәге аҡ эмигрантар... Алардан көтәргә була...

Ғөмәр: Кәрим әфәнде , бик насар бит инде был?

Кәрим: Хәттә минем Бәләбәй кантоны Бишбүләк волосы Дүсән ауылыныҡы икәнемде лә белгәндәр! Әйтерһең, кемдер минем арттан эйәреп йөрөй!

Гөмәр: Болоттар ҡуйыра тиһеҙме?

Кәрим : Был дошман ҡотҡоһо ғәрәптәргә нисек тәэсир итте икән?

Ғөмәр: Шушы шау-шыуҙан файҙаланып,халыҡты һеҙгә ҡаршы ҡотортыусылар бар...

Кәрим: Ғөмәр әфәнде, был оҫраҡта халыҡ нимә ти?

Ғөмәр: Халыҡмы? Эт өрә , бүре йөрөй,ти...

Кәрим : Бик яҡшы!Ә беҙ һеҙҙе Тыуған илгә ҡайтарыу тураһында уйлашайыҡ!

2 сценка

Кәрим : Мөмкинме? Әссәләмәғәләйкүм, хәҙрәте имам! ( башҡаларға) Әссәләмәғәләйкүм,йәмәғәт!

Яғәфәр: Вәғәләйкүмәссәләм! Кәрим әфәнде.

Кәрим: Йәмәғәт! Менә «Правда» гәҙите килде. Унда король Яғәфәр улы әмир Әхмәттең СССР ға дуҫлыҡ визиты менән барасағы яҙылған!...

Әхмәт: ( шатланып). Шулаймы? Ҡая әле?...

Кәрим: (гәҙитте биреп) Менә... биографиягеҙҙе лә биргәндәр,һүрәтегеҙ ҙә бар...

Яғәфәр: Менә бит, яҡшы кешенең эштәре лә изге шул! Улыбыҙ өсөн беҙ ҙә бик шат, Кәрим әфәнде! Менә,улым,хәҙер даның бөтә доньяға таралаҫаҡ!

Кәрим: Ҡотлайым,әмир Әхмәт!

Әхмәт:Шөкрән, Кәрим әфәнде,шөкрән!

Яғәфәр: (тантаналы). Хөрмәтле Кәрим әфәнде!Беҙҙең илдәрҙе яҡынлаштырыуҙа һеҙҙең хеҙмәтегеҙ баһалап бөткөһөҙ! Һеҙ бик кешелекле лә,кеселекле лә булдығыҙ!Әңгәмәләшеүсе булараҡ та, һеҙгә һоҡланмый мөмкин түгел!Ғәрәптең йөрәген аңладығыҙ һеҙ! Ҡыҫҡа ғына ваҡыт эсендә беҙҙең оло мөхәббәтебеҙҙе яулап алдығыҙ!Хәҙер беҙгә яңы Русиянең һәммә әҙәмдәре лә нәҡ менә һеҙҙең кеүектер төҫлө.Хәҙер һеҙ беҙҙең өсөн Кәрим әфәнде генә түгел инде,һеҙҙе бит хәҙер Кәрим паша тип йөрөтәләр!Халыҡ шулай яратып,ололап әйтә:Кәрим паша!..

Әхмәт:Юҡ,атай,ул ҡоро паша ғына түгел,ә...Ҡыҙыл паша!

Яғәфәр:Әйе,әйе,Ҡыҙыл паша!

Кәрим: Рәхмәт!

Яғәфәр:Мөхтәрәм Кәрим әфәнде!Беҙ,король Яғәфәр,уның улы әмир Әхмәт,Совет Социалистик Республикалары Союзы менән Ғәрәп имаматы араһында “Дуҫлыҡ вә сәүдә итеү тураһындағы договорҙы” расладыҡ!Бисмиллаһи әлрәхмән әлрәхим! (Ҡәғәҙҙәрҙе Әхмәткә бирә)

Кәрим (алып).Ҡотло булһын,мөбәрәк булһын договор!...Дуҫтар!Менә стенала ҡылыс эленеп тора! Владимир Ильич Ленин уның символик мәғәнәһен аңлатып,был «Тыныҫлыҡ һәм дуҫлыҡ ҡылыҫы!»тигән ине.Ҡылыҫтар менә шулай стенала ғына эленеп торһа,дөнья ниндәй матур һәм имин булыр ине!...

Приложение 4

1812 йылғы Ватан һуғышының 200 йыллығына арнала

/ «Урал» көйө яңғырай.Сәхнәгә башкорт кейеменән ҡыҙҙар,егеттәр сыға/

1.Алыҫтарҙан ағарып,ай,күренгән

Ирәндеккәй тауҙың аҡ ташы.

Ҡайҙа ғына бармай,ниҙәр күрмәй,

Ир-егеткәй менән ат башы.

2.Менгән генә атым ,ай,кир булыр,

Тибенгеһе уның тир булыр.

Атҡа менеп,яуҙы ҡыуған

Үҙ илендә данлы ир булыр.

3.Борон-борондан башҡорт яугирҙары Рәсәйҙе сит ил баҫҡынсыларынан һаҡлауҙа ҡатнашҡан.Үҫеп буй еткәс,егет кеше ҡулына ҡорал алып,ата-әсәһе,туғандары менән хушлашып,ил сигенә киткән.

4.16-быуттан уҡ башҡорттар хәрби хеҙмәткә йәлеп ителә.Уларға Рус дәүләтенең көнсығыш сиктәрен һаҡлау бурысы йөкмәтелә.

5.1812 йылғы Ватан һуғышы тарихында башҡорт һыбайлылары айырыуса яҡты эҙ ҡалдыра.Улар тыуған илде Наполеон баҫҡынсыларынан һаҡлап ҡалыуҙы үҙенең изге бурысы итеп һанай.

/Башҡорт һәм рус хәрби кейемендә егеттәр алға сығып:/

6.”Һөйөклө тыуған Ватанды!

Юҡ,бирмәйбеҙ,дошманға!”-тип

Ант итеп,бәһлеүәндәр

Күтәрелгән ҙур яуға.

Һай,айбарлы баһадирҙар,

Ни генә кисермәгән,

Ҡайғыһы баштан ашһа ла,

Рухын һис төшөрмәгән.

Көрәшкән...Еңгән...Яуҙдың

Күккә осорған көлөн...

Һәм тыуған ерҙе ҡотайтып,

Ҡөҙрәтле иткән илен!

/Ҡаһым түрә ант әйтә/

Ҡаһым түрә:.Уралымдың терәге,

Ҙур илемдең йөрәге-

Мәскәү тигән ҡалаға

Дошман ҡулын һуҙғанда,

Илде һаҡлап ,батырҙар

Ҡан даръяла йөҙгәндә,

Илем һайлап,данлашып,

Мине ҡорбаш ҡылғанда,

Ил дошманын ҡыйрат ,тип

Ил намыҫын биргәндә,

Ил намыҫын һаҡламай,

Илдең йөҙөн аҡламай,

Дошманыма яу сапмай,

Дошман яуын ҡыйратмай,

Илгә аяҡ баҫмамын,

Ҡаһым батыр буламын!

/Ҡурай моңо. Ҡаһым түрәне ,егеттәрҙе һуғышҡа оҙаталар.Әсә,ҡатын-ҡыҙҙар һау буллашып ҡалалар./

Әсә:-Исән-һау бул, улым.Еңеү менән әйләнеп ҡайт туған яҡтарға.

Ҡатын-ҡыҙҙыр: Һау булығыҙ!Еңеү менән ҡайтығыҙ!

/Ҡыҙҙар егеттәргә ҡулъяулыҡ бүләк итәләр/

Егеттәр: Һау булығыҙ!Еңеү менән ҡайтырбыҙ,көтөгөҙ.

/ «Төньяҡ амурҙары» бейеүе башҡарыла/

/Сәхнәлә башкорт һәм рус һалдаттары усаҡ тирәгендә гитара көйөн тыңлап ултыралар.Йоҡоға талалар.Барабанщик француздарҙың килеүен күреп, барабан ҡағып һалдаттарҙы уята. Ҡаты һуғыш сценаһы.Француздарҙы еңеү тантанаһы./

/Еңеү парады.Рәсәй императоры Александр 1 сыға./

Александр 1 . -Амурҙармы?

Ҡаһым түрә. -Төньяҡ амурҙары!

Александр 1. -Полковник,Ватанға тырыш хеҙмәтегеҙ өсөн һеҙгә рәхмәт белдерәм!/Ҡаһым түрәгә яғымлы ҡарап./

/Көслө «Ура»яңғырай./

Александр 1. -Полковник,һеҙҙең хаҡта бик йыш ҡына яҡшы һүҙҙәр ишеттем.Хәҙер тартынмай –нитмәй әйтегеҙ,һеҙҙе нимә менән бүләкләйем?

Ҡаһым түрә. -Мәрхәмәтле булыуығыҙға рәхмәт ,Ваше высочество!Беҙ бүләк өсөн һуғышманыҡ,Рәсәй өсөн,уның азатлығы,бәхете өсөн һуғыштыҡ.Һеҙгә әйтер теләгебеҙ шул,үҙегеҙ вәғәҙә иткән ер-һыуыбыҙҙы кире ҡайтарып,ирек бирһәгеҙ,башҡа нәмә кәрәкмәй...

/Кутузов сыға/

Кутузов.-Любезные мои,башкиры,молодцы!

/Көслө «Ура!» яңғырай. /

/Башҡорт халыҡ йыры «Любизар»башҡарыла/

Дәһшәтле һуғыш йылдары артта ҡала,башҡорттоң батыр,ҡаһарман улдары 1812-1814 йылғы походтан ҡайта.Еңеүселәрҙе илдә йыр,һый-хөрмәт менән ҡаршы алалар.

Приложение 5

“Мәҡәлдәр” темаһы буйынса тикшереү эш.

1. Ғүмер ... менән түгел, ... менән билдәләнә.

Өҫтән аҫка осоу өсөн ... кәрәкмәй.

Ныҡ күтәрелгән ... ... ҡаплай.

Күрше ... ташланған ... үрсеп ҡайта.

Уңған кеше ... ... иренер.

Дошман ... башлаһа, ... эҙлә.

Белешмә өсөн һүҙҙәр: маҡтай, күҙҙе, хаталарыңды, баҡсаһына, тик торорға, ҡанат, танау, таш, йөкмәткеһе, оҙонлоғо.

1. Мәҡәлдәрҙең икенсе өлөшөн табығыҙ.

Алтын-көмөш яуған ерҙән хөрмәте юҡ

Белеме барҙың үҙ аҡылың менән эш ит

Хеҙмәте юҡтың тыуған-үҫкән ил артыҡ

Кеше аҡылын ишет, ҡәҙере бар

Уйнап һөйләһәң дә, уйлап һөйлә

1. Мәҡәлдәрҙең урыҫ телендәге варианттарын табығыҙ.

Ағасты япраҡ биҙәй, кешене хеҙмәт биҙәй.

Алда булһа ҙур теләк, эштән ял таба йөрәк.

Ат – тешенән, егет эшенән билдәле.

Башлаған эш – бөткән эш.

Кем эшләмәй, шул ашамай.

Кто не работает, тот не есть.

Лиха беда начало.

Не тот хорошо, кто лицом пригож, а тот хорош, кто для дела гож.

Дерево красно плодами, человек делами.

Где хотенье, там и уменье.

1. Мәҡәлдәрҙең икенсе яртыһын яҙып бөтөгөҙ.

1. Кем уҡый, ...

2. Кем эшләмәй, ...

3. Ата-әсәңә ни ҡылһаң, ...

4. Ағасты кем ултыртһа – ...

5. Башланған эш, ...