Балдардын укуктары конвенциянын кабыл алынганына 30 жыл

Балдардын укуктары конвенциянын кабыл алынганына 34 жыл.

Балдардын укуктары тууралуу эмнени билесиз?

Конвенциянын кабыл алынышы

• 1989-жылы 20-ноябрда Бириккен Улуттар Уюмунун Башкы Ассамблеясы тарабынан 44/25 резолюциясы бириктирилип, кабыл алынып, кол коюга жана ратификацияланууга жол берилген. Күчкө кирүүсү: 49-статьяга ылайык 1990-жылы сентябрда. Башкы Ассамблея, өздөрүнун мурдагы резолюцияларына таянып, өзгөчө 1978-жылы декабрдан баштап 33/166 резолюциясы жана 43/112 1988-жылдын 8-декабрь айында, ошондой эле Комиссия резолюциясынын адам мүнөзү боюнча  Экономика лык жана Социалдык Совети Баланын укуктары жөнүндө конвенция суроону эске алып, ошону менен бирге 1989-жылдын 8-март айынан баштап 1989/57 резолюциясы Адамдын укуктары боюнча комиссиясы Баланын укуктары Конвенциянын проектин Башкы Ассамблеясы, Экономикалык жана Социалдык Совет аркылуу жиберүүгө токтом чыгарган.

1-статья

• Эгерде, ар бир 18 жаш куракка толо элек адам баласы, өзүнө карата колдонулуучу мыйзам боюнча эрезеге эрте жетпесе, ал ушул Конвенцияда бала катары таанылат

2-статья

• 1. Катышкан мамлекеттер өздөрүнүн юрисдикциясынын чектеринде болгон ар бир баланын ушул Конвенцияда каралган бардык укуктарынын эч кандай басмырлоосуз, расасына, өңүнүн түсүнө , жынысына, тилине, динине, саясий же башка ынанымдарына, улуттук, этностук же социалдык тегине, мүлктүк абалына, баланын, ден соолугунун абалына жана туулушуна анын ата-энесине же мыйзамдуу көзөмөлчүлөрүнө же кандайдыр-бир башка жагдайларга карабастан урматташат жана камсыз кылышат.
• 2. Катышкан мамлекеттер баланын, анын ата-энесинин, мыйзамдуу көзөмөлчүлөрүнүн же үй-бүлөнүн башка мүчөлөрүнүн статусунун, ишинин, көз караштарынын же ынанымдарынын негизинде баланы басмырлоонун же жазалоонун бардык түрлөрүнөн коргоону камсыздоо үчүн бардык зарыл чараларды көрүшөт.

З-статья

• 1. Балдарга карата бардык аракеттерде, алар социалдык жактан камсыз кылуу маселелери жагында иш жүргүзгөн мамлекеттик же жекече мекемелер, соттор, административдик же мыйзам чыгаруу органдары тарабынан колдонулгандыгына карабастан биринчи кезекте баланын таламдарын эң мыкты камсыздоого көңүл бурулат.
• 2. Катышкан мамлекеттер баланын жыргалчылыгы үчүн зарыл болгон коргоону жана камкордукту камсыз кылууга милдеттенишет, мында бала үчүн мыйзам боюнча жоопкерчиликте болгон анын ата- энесинин, көзөмөлчүлөрүнүн же башка адамдардын укуктары жана милдеттери эске алынат жана ушул максатта тиешелүү бардык мыйзамдык жана административдик чараларды көрүшөт.
• З. Катышкан мамлекеттер балдар жөнүндө кам көрүүгө же аларды коргоого жооптуу болгон мекемелер, кызматтар жана органдар компетентүү органдар тарабынан белгиленген нормаларга жооп беришин, атап айтканда коопсуздук жана саламаттыкты сактоо жагында, аларда иштегендердин саны жана алардын жарактуулугу жагында жооп беришин, ошондой эле компетентүү көзөмөлду камсыз кылышат.
•  

Баланын билим алуусу тууралуу

• 27-статья
• 1. Катышкан мамлекеттер ар бир баланын өзүнүн мүчө боюнун, акыл эсинин, руханий, адеп-ахлактык жана социалдык өнүгүшү үчүн зарыл болгон жашоо деңгээлине болгон укугун таанышат.
• 2. Ата-энеси же баланы тарбиялаган башка адамдар өздөрүнүн жөндөмдүүлүктөрүнүн жана жашоо шарттарынын финансылык мүмкүнчүлүктөрүнүн чектеринде баланы өнүктүүрү үчүн зарыл болгон шарттарды камсыз кылуу үчүн негизги жоопкерчиликте болушат.
• З. Катышкан мамлекеттер улуттук шарттарга ылайык жана өз мүмкүнчүлүктөрүнүн чектеринде балдардын ата-энесине жана балдарды тарбиялап жаткан башка адамдарга жардам көрсөтүү боюнча зарыл чараларды көрүшөт, ушул укуктарды жүзөгө ашырууда жана зарыл болгондо материалдык жардам көрсөтүшөт жана балдарды тамак-аш кийим-кече жана турак жай менен камсыз кылуу жагындагы программаларды айрыкча колдошот.
• 4. Катышкан мамлекеттер баланын ата-энеси же бала үчүн финансылык жоопкерчиликте болгон башка адамдар ошол мамлекеттин ичинде да, чет өлкөдө да баланы багышын калыбына келтирүү үчүн бардык зарыл чараларды көрүшөт. Атап айтканда, эгерде баланы багуу үчүн финансылык жоопкерчиликте болгон адам жана бала ар кандай мамлекеттерде жашаса, катышкан мамлекеттер эл аралык макулдашууларга кошулууга же мындай макулдашууларды түзүүгө, ошондой эле башка тиешелүү келишимдерге жетишүүгө көмөк көрсөтүшөт.

Баланын билим алуусу тууралуу

• 28-статья
• 1. Катышкан мамлекеттер баланын билим алууга болгон укугун бирдей мүмкүнчүлүктөрдүн негизинде жүзөгө ашырууга акырындык менен жетишүү максатында ал укукту таанышат, атап айтканда:
• а) акысыз же милдеттүү башталгыч билим берүүнү киргизишет;
• b) жалпы да, кесиптик да билим берүү сыяктуу орто билим берүүнүн ар кандай түрлөрүн өнүктүүрүнү колдошот, анын бардык балдар үчүн мүмкүн болушун камсыз кылышат жана акысыз билим берүү жана зарыл учурда финансылык жардам көрсөтүү сыяктуу зарыл чараларды көрүшөт;
• с) ар бир баланын жөндөмүнүн негизинде бардык балдар үчүн жогорку билимдин мүмкүнчүлүгүн зарыл болгон бардык каражаттардын жардамы менен камсыз кылышат;

Баланын билим алуусу тууралуу

• d) бардык балдар үчүн билим берүү жана кесиптик даярдоо жагындагы маалыматтарды жана материалдарды алууга мүмкүнчүлүктү камсыз кылышат;
• е) мектептерге үзбөй барууга жана мектепти таштап кеткен окуучулардын санын төмөндөтүүгө көмөк көрсөтүү боюнча чараларды көрүшөт.
• 2. Катышкан мамлекеттер мектептеги тартип баланын адамдык кадыр-баркын урматтоону чагылдырган жана ушул Конвенцияга ылайык келген ыкмалардын жардамы менен ишке ашырылышын камсыз кылуу үчүн бардык зарыл чараларды көрүшөт.
• З. Катышкан мамлекеттер билим берүүгө тиешеси бар, атап айтканда бүткүл дүйнө жүзүндө нааданчылыкты жана сабатсыздыкты жоюуга көмөк көрсөтүү жана илимий-техникалык билимдерге жана окутуунун азыркы кездеги ыкмаларына мүмкүнчүлүк алууну жеңилдетүү максатында эл аралык кызматташтыкты колдошот жана өнүктүрүшөт. Ушуга байланыштуу өнүгүп жаткан өлкөлөрдүн керектөөлөрүнө өзгөчө көңүл бурулууга тийиш.
•  

29-статья

• 1. Катышкан мамлекеттер балага билим берүү:
• а) баланын инсанын, талантын жана акыл-эси менен мүчө боюнун мүмкүнчүлүктөрүн эң толук көлөмдө өнүктүүрүгө;
• b) Бириккен Улуттар Уюмунун Уставында жарыяланган адам укуктарын жана негизги эркиндиктерин, ошондой эле принциптерин урматтоого тарбиялоого;
• с) баланын ата-энесине, анын маданий өз алдынчалыгына, тилине жана дөөлөттөрүнө, бала жашаган өлкөнүн, ал төрөлгөн өлкөнүн улуттук дөөлөттөрүнө, анын өзүнүн өлкөсүнөн айырмаланган цивилизацияларды урматтоого тарбиялоого;
• d) баланы эркин коомдо түшүнүү, ынтымак, сабырдуулук, эркектер менен аялдардын ортосундагы тең укуктуулуктун жана бүткүл элдердин, этностук, улуттук жана диний топтордун, ошондой эле жергиликтүү калктын ичиндеги адамдардын ортосундагы достуктун рухунда аң-сезимдүү жашоого тарбиялоого;
• е) курчап турган табиятты урматтоого тарбиялооro багытталууга тийиш экендиги менен макул болушат.
• 2. Ушул статьянын же 28-статьянын эч бир бөлүгү айрым адамдардын жана органдардын окуу жайларын түзүү жана аларга ушул статьянын 1-пунктунда баяндалrан принциптерди такай сактоонун жана мындай окуу жайларында берилүүчү билим мамлекетте белгилениши мүмкүн болгон минималдуу нормаларга ылайык келиши жөнүндө талаптарды аткарууну сактоонун шартында аларга жетекчилик кылуу эркиндигин чектөөчү нерселер катары түшүндүрүлбөйт.

Окуучунун укуктары жана милдеттери

• Мен озумдун укуктарымды билем, милдеттеримди билемби?

Бышыктоо

• 1-топ Окуучунун милдеттери кайсылар?
• 2-топ Окуучунун укуктары кайыл?
• 3-топ Жоопкерчилик деген эмне?

Милдеттер тууралуу

• Билим беруу мекемесине сабак башталардан 15-20 минута эрте келуу
• Билим беруу мекемелери аныктаган мектеп формасы менен таза тыкан кийинуу ( дене тарбия сабагына спорттук кийим менен келуу)
• Кийим чечуучу жайда сырткы кийимин чечуу , керек болгон убакта бут кийимин алмаштыруу
• Озунун окуган жерин таза кармоо жана окууга керектуу окуу куралдарын алдыда боло турган сабакка даярдануу
• Окуу куралдарына этият болуу,китептин барактарын тытпоо, тытылган болсо чаптоо;

Окуучунун укуктары жана милдеттери

Мектепте жана мектептен тышкары жерлерде озун татыктуу, маданияттуу алып журуу;

• Билим беруу комплексинин ички тартибин жана журум турум эрежелерин сактоо;
• Сабактын журушундо тамак жебоо, сагыз чайнабоо, башкаларга тоскоолдук кылбоо;
• Педагогдорду, комплекс персоналдарын жана окуучуларды сыйлоо жана этият мамиле кылуу;
• Калтырган сабактарын оз убагында тапшыруу
• Мектептеги,класстагы коопсуздукту сактоо

Окуучулардын укуктары

• Акысыз билим алууга;
• Озунун билимине жана билгичтигине туура баа алууга
• Окуу куралдары менен толук камсыз болууга
• Мектептеги китеп фондусунан пайдаланууга ;
• Мектепте кароо-сынактарга, конкурстарга, спорттук секцияларга катышууга;
• Эл аралык олимпиадаларга, дебаттарга, турнирлерге,Ж мелдештерге катышууга;
• Озунун кол тийбестигин коргоого;
• Танапис учурунда жана каникул мезгилинде эс алууга;

Окуучулардын укуктары

• Мектептин маданий турмушуна катышууга ;
• Мектеп ашканасынан тамактанууга;
• Мугалимден консультация алууга;
• Психологдон кенеш алууга ж.б.

Топто иштөө

• 1-топ Балдардын укуктарын ким коргойт?
• 2-топ Балдар канча жаштан иштесе болот жана кандай иште тыюу салынат?
• 3-топ Ата-энелер кандаймилдеттерди аткарууга тийиш?

Балдардын укуктарын ким коргойт?

• Үй-бүлѳ кодексине ылайык, 18 жашка чейин баланын укуктары ата-энеси тарабынан корголот. Андан кийин ал ѳз укук жана милдеттерин ѳз алдынча ишке ашырып, коргой алат.
• Эгерде баланын укуктары ата-энеси же камкорчусу тарабынан бузулса, анда ал балдарды коргоо боюнча ыйгарым укуктуу органга ѳзү кайрылууга укуктуу. Ал эми 14 жашка толгон бала мындай учурда сотко да кайрыла алат. Баланын укуктарынын бузулуп жатканынан кабардар кишилер бул тууралуу тийиштүү органдарга билдирүүгѳ тийиш.
• Балдардын укугун коргоочу мамлекеттик органдардын катарына тѳмѳнкүлѳр кирет:

• ѳкмѳт,
• аткаруу бийлигинин органдары,
• жергиликтүү ѳзүн ѳзү башкаруу органдары,
• соттор,
• прокуратура,
• Акыйкатчы.

Канча жашка чейинки балдардын иштѳѳсүнѳ тыюу салынат?

• 16 жашка чейин. Бул курак жумушка алуудагы Эмгек кодексинде белгиленген минималдуу курак. Минималдуу курактык босогону тѳмѳнкү жагдайларда тѳмѳндѳтүүгѳ жол берилет:
• Ѳзгѳчѳ абалдарда уюм кызматкерлеринин ѳкүлчүлүк органы же эмгек тармагында ыйгарым укуктуу мамлекеттик орган менен макулдашуунун негизинде 15 жаштан баштап;
• Окуудан тышкаркы убактарда ден соолукка зыян келтирбеген жана окуу процессин бузбаган жеӊил жумушта иштѳѳсү үчүн ата-энесинин биринин (багуучусунун, камкорчусунун) же камкордук органынын макулдугу менен 14 жаштан баштап. 
• Бирок Эмгек кодексинде 18 жашка чейин тѳмѳнкүлѳрдү колдонууга тыюу салынат:
• ден соолукка жана ѳсүп-ѳнүгүүсүнѳ зыян келтириши мүмкүн болгон балдар эмгегин,
• жеке менчик формасына карабастан мажбурлоочу балдар эмгегин,
• зыяндуу ѳндүрүштѳ эмгектенүүнү,
• оор жүктѳрдү кѳтѳрүү менен байланышкан ар кандай жумуштарды.

Ата-энелер кандай милдеттерди аткарууга тийиш?

• Мыйзам боюнча, ата-эне баланын түздѳн-түз тарбиячысы катары, анын ар тараптуу ѳнүгүүсү, билим алуусу, тарбиялануусу, ден соолугун чыӊдоосу үчүн керектүү шарттарды түзүп берүүгѳ тийиш. Ошондой эле келечекте баланы ѳз алдынча жашоого даярдоо аракети да ата-эненин милдетине  кирет.
• Үй-бүлѳ кодексине  ылайык, ата-эненин экѳѳ теӊ бирдей даражада баласын тарбиялоого жана анын ѳсүп-ѳнүгүүсүн камсыздоого милдеттүү.  Баланын физикалык жана психологиялык саламаттыгына зыян келтирүүгѳ алардын эч кандай укугу жок. Ал эми ата-эне ѳз милдеттерин аткарбаса, анда жоопко тартылышат. Балдарына карата ѳз милдеттерин аткарбаган ата-эненин жоопкерчилиги 3 мыйзамдык актта жазылган. Алар тѳмѳнкүлѳр: 
• Административдик кодекс:
• – эгер тарбиялоо жана окутуу боюнча милдеттер аткарылбай жатса  300 сомдон 500 сомго чейин,
• –   тарбиялоо жана окутуу боюнча милдеттер карасанатайлык менен аткарылбаса – 8 саатка коомдук иштерге тартуу менен 500 сомдон 1000 сомго чейин,
• – баланын алкоголь, баӊгизат колдонуусуна, селсаяктык же тилемчилик кылуусуна алып келген аракеттер – 1000 сомдон 2000 сомго чейин.

Бала кандай укуктарга ээ?

• Бала тѳрѳлгѳндѳн кийин дароо эле каттоого алынууга тийиш. Руханий компоненттер тууралуу айта турган болсок, бала, бардык эле чоӊ кишилер сыяктуу ѳнүгүүгѳ, сый-урматка, ошондой эле:
• туугандар менен байланышууга;
• жеке укуктары менен кызыкчылыктарын коргоого, анын ичинде ата-энеси тарабынан кѳрсѳтүлгѳн кыянаттыктан коргонууга;
• жеке ой-пикирин билдирүүгѳ укуктуу.

Үй тапшырма

• Өзүнөр ойлонуп мектеп ичинде кандай укуктар жана милдеттер болушу керек жазып келүү