Батыс ?аза?стан облысы?арат?бе ауданы“?ша?аш негізгі орта мектебі” коммуналды? мемлекеттік мекемесіні? І санатты биология п?ніні? м??алімі Жумаева Данагул Сапиолла?ызы "Ас ?орыту ж?йесі"

Батыс Қазақстан облысы Қаратөбе ауданы “Үшағаш негізгі орта мектебі” коммуналдық мемлекеттік мекемесінің І санатты биология пәнінің мұғалімі Жумаева Данагул Сапиоллақызы

Ас қорыту жүйесі

Мақсаты:

Оқушыларға тамақтану

Оқушының салауатты өмір

гигиенасы туралы терең

дағдыларын қалыптастыру ,

түсініктер

қабілетін дамыту

беру

Гигиена сақтауға, өз күтіміне көңіл бөлуге тәрбиелеу

Үй тапсырмасын тексеру

«Қызығушылықты ояту»

1.Дәу үңгірдің қақпасы жабылып,ашылып тұрады,

Жоқ болсада топсасы. /....../

2.Қос жиек ортасы,ақ сүйек. /...../

3.Есігін ашсаң,сайраған бұлбұл,

Есігін жапсаң,жайраған құр күл. /....../

«Ой,маржан»

1.Ас қорыту жолдарын ата.

2. Ауыз қуысының құрылысы қандай?

3.Ауыз қуысында ас қандай өзгерістерге

ұшырайды?

4. Ауыз қуысына сөл қайдан бөлінеді?

• Ауыз қуысына бөлінетін сөлдің қандай
• маңызы бар?

6.Ферменттердің қандай түрі бар?

7.Тістің қандай бөлімдерге бөлінеді?

8Аш ішектің ұзындығы қандай?

9.Асқорыту жүйесіндегі ең үлкен без?

10.Асқорыту жүйесіне зерттеу жүргізген ғалым?

Ауыз қуысында үш жүп сілекей бездері сілекей сөлін бөледі Адам тәулігіне 1 литрге сілекей бөледі. -

Сілекей безінің қызметін И.П. Павлов итке тәжірибе жасау арқылы зерттеп, анықтады. И.П. Павлов иттің бір сілекей безінің өзегін терінің сыртына шығарып тігіп, оған сілекей жинайтын шыны түтік орнатты). Итті тамақтандырғанда, сілекей ауыздың ішінде бөлінбей, сілекей жинайтын шыны түтікке бөлінеді. Сөйтіп, жиналған сілекейдің құрамы зерттелді. Ауыз қуысында қоректік заттар тіл және сілекейдің қатысуымен, тіс аркылы шайналып, сілекей күрамындағы ферменттер әсерінен қорытыла бастайды. Егер нанды көбірек шайнасак, тәтті дөмі сезіледі. көмірсулардың сілекейдегі ферменттер әсерінен ыдырауына байланысты. Ас ауыз қуысынан жұткыншақ арқылы өңешке өтеді, одан соң қарынға түседі. Жұткыншақ тыныс алу жолдарымен қатысады. Асты жұтқанда, бұл жолдар жабылады. Қарында ас 3-10 сағат аралығында, қарын сөлінің әсерінен корытылады. Онда, ең алдымен, нәруыз қорытылып, ыдырайды. Қарын сөлінде нәруызды қорытатын, ферментті белсендіретін тұз қышқылы бар.

Ұлтабар ұшы.Бауыр, қарын жөне ұйкы безінің орналасуы.

Нәруызды ыдырататын пеп­син ферменті үшін қышқылдан басқа қарындағы қызу 38—39°С-ка тең болуы. Сондықтан тамақтану гигиенасын сақтамаса, астың қорытылуы өзгеріп, қарыннан қыжылдау сезіледі, Қарында ас қорытудың өзгеруі үнемі ыстық немесе өте салқын және құрғак тағам-дарды жиі ішуден болады. Қарындағы астың корытылу-ын зерттеу үшін И.П. Павлов иттің қарнының түбін кесіп, одан кішкентай қарынша жасады Ішкі шырышты қабыкшасы бүтін қалпында сақталғандықтан, ас үлкен карында корытылған кезде кіші карыншада ("Павлов қарыншасы") сөл (астың сапасына байланысты) мөлдір таза қалпында иттің дене-іне жабыстырылған шыны түтікке тамшылап ағады.

Шала қорытылған қоймалжын ас ботқасы ас қорыту жүйесінің ке-лесі белімі — аш ішекке біртіндеп, өткізеді. Аш ішектің үзындығы — 5—6 м. Оның басты бөлімі — ұтабар үшы немесе он екі елі ішек деп ата-лады.

ұлтабар ұшының ұзындығы 12 еліге тең.

«Сызықтық диктант».( + , - )

1.Сәби дүниеге келгенде төрт тісі болады?

2.Алғашқы күрек тістер сәбидің 6-9 айында шыға бастайды.

3.Екі жастағы балада 20 тіс болады.

4.Баланың сүт тістері 4-5 жасында түсе бастайды.

5.Сүт тістердің орнына тұрақты тістер балаға 12-14

жасында шығып бітеді.

6.Соңғы азу тістер балаларға 18-20 жасында шығады

7.Тамақ құрамындағы нәруыз аминқышқылына дейін ыдырайды.

8.Асқорыту бездеріне бөлінетін сұйықтық гормон деп аталады.

9.Асқорытудың орталығы сопақша мида орналасқан.

10.Адамда отыз екі тіс болады.

Жаңа сабақ:

Тамақтану

гигиенасы

ІІІ. Ас қарынға және ішекке түсісімен ыдырап, қорытыла береді.

Күніне төрт мезгіл тамактанған жөн. Күніне төрт рет тамақтанатын асты былай мөлшерлеген дұрыс: ертенгі ас — 25%, түскі ас — 50%, сәскелік ас — 10%, кешкі ас — 15%.. Есітеріңде болсын

Тамақты өте кеш ішу және құрғақ тағамдарды жиі пайдалану асқазанның ауруы п.б.. Кешкілік тамақты ұйықтаудан 2 сағат бұрын ішу керек. Асты ішуден бұрын қолды мұкият сабындап жуады. Асты асықпай, жақсылап шайнау керек. Тамақ ішіп отырғанда кітап, газет оқьіп, радио тыңдап, теледидар көруге, сөйлесуге болмайды. Астың тым ыстық та, өте салқын да болмағаны жөн. Ac ішкеннен кейін ауызды сумен шайып, тістерді астың қалдығынан тазартып отыру керек.

Ac кенеулі ж\е әр түрлі болуы керек. Тамақтану мерзімі ас қорыту мүшелерінің қалыпты жұмысын қамтамасыз етеді.

.

Ішек-қарын ауруларының алдын алу. Ішек-қарын аурулары ауру қоздыратын микробтар арқылы пайда болады. Бұл микробтар қайнатылмаған су ішкенде, жуылып, тазартылмаган көкөніс пен жемістер жегенде, лас ыдыстар мен кір қолдан жұғады. Микробтар ішекте көбейіп, у бөледі, сөйтіп, организмді уландырады. Әсіресе қантышқақ(дизентерия), іш сүзегі, тырыскақ өте қауіпті ішек-қарын аурулары болып табылады. Бұл аурулармен ауырғанда — ішектін жұмысы бұзылып, дененін қызуы көтеріледі. Бұл қауіпті ауруларды шыбындар мен тарақандар таратады. Олар тамақ үстінде жорғалап жүріп, түрлі микробтар мен ішек құрттарының жұмыртқаларын жұқтырады. Бұл бунақденелілер өте жылдам көбейеді де, жан-жаққа таралады. Сондықтан үйдің маңайын, қораны үнемі таза ұстау керек. Азық-түліктің артығын арнаулы жәшіктерге, жабылатын шыны ыдысқа немесе жылтыр қағаздарға салып сақтаған жөн. Тамақтанған соң тамақтың қалдықтарын үстел үстінен жинап,ыдыс-аяқты тазалап жуып, шкафта сақтайды. Ac қалдығын сақтайтын шелектің бетін жақсылап жауып, күнделікті тазартып, жуып отыруды ұмытпау керек

Мен бұл сабақтан...

Нені

білгім

келеді?

Не үйрендім?

Үйге тапсырма:

§.49. Мәнжазба дайындау