Биир тыл энциклопедията. Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотугар туттар тэрил, таҥас-сап, иһит-хомуос, бухатыыр сэбин-сэбиргэлин ааттара

“Кэбээйи улууһа” МТ, Арыктаах нэһилиэгэ

Арыктаах сүрүн үөрэхтээһинин оскуолата

Биир тыл энциклопедията.

Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотугар

туттар тэрил, таҥас-сап, иһит-хомуос,

бухатыыр сэбин-сэбиргэлин ааттара

Үлэни толордо:

Арыктаах оскуолатын

6 кылааһын үөрэнээччитэ

Кондакова Алина

Салайааччы: Николаева Н.Д.

2015 с

Иһинээҕитэ:

1. Киириитэ .................................................................................................................. 3

   1. С.С.Васильев олоҕо, айар үлэтэ ............................................................................. 4

   2. Энциклопедия өйдөбүлэ.......................................................................................... 6

2. Сүрүн чаас ................................................................................................................ 7

   1. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо туттар тэрил ааттара............................................... 7

   2. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо дьиэ тэрилин ааттара...............................................13

   3. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо иһит-хомуос ааттара...............................................17

   4. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо таҥас-сап ааттара ................................................... 21

   5. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо бухатыыр сэбин-сэбиргэлин аата...........................24

3. Түмүк ........................................................................................................................ 28

Туһаныллыбыт литература ................................................................................................. 29

1. Киириитэ

Хас биирдии тыл суолталаах, бэлиэлээх. Тыл уоттааҕар абытай диэн мээнэҕэ этиллибэтэх буолуохтаах. Тыл көмөтүнэн биһиги кэпсэтэбит, санаабытын этинэбит, билсэбит. Биһиги тылбыт – биһигини омук быһыытынан араарар. Саха тыла олус баай. Кини тылын ахсаанын киһи ааҕан сиппэт. Онтон сахабыт тылын баайа, кэрэтэ, этигэнэ биһиги киэн туттар айымньыбытыгар – олоҥхоҕо баар.

Мин былырыын Сергей Степанович Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотун ааҕан, бу олоҥхонон үлэ суруйбутум – көтөрдөр, кыыллар, үөн-көйүүр ааттарын булан “Биир тыл энциклопедията” диэн үлэни оҥорбутум. Быйыл ол үлэбин салҕаан, аны туттар тэрил, дьиэ тэрилин, таҥас-сап, иһит-хомуос, бухатыыр сэбин-сэбиргэлин ааттарын булан үөрэттим.

Үлэм аата: “Биир тыл энциклопедията. Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхотугар туттар тэрил, таҥас-сап, иһит-хомуос, бухатыыр сэбин-сэбиргэлин ааттара” диэн.

Үлэ тоҕоостооҕо: төрөөбүт тылы үөрэтии, саҥаны арыйыы, билиини чиҥэтии хаһан да сонуна ааспат. Тоҕо диэтэр, инники эппитим курдук, биһиги сахабыт тыла олус баай. Бу муҥура суох байҕалга миигинниин саастыы оҕолор билбэттэрэ-көрбөттөрө үгүс.

Олоҥхону ааҕа олорон, оҕолор тыл суолтатын билбэттэриттэн, иҥнэллэр, саарбахтыыллар, олоҥхо ис хоһоонун өйдөөбөттөр. Ол иһин “Биир тыл энциклопедията” диэн үлэбит, элбэх оҕо болҕомтотун тардыа, олоҥхо курдук улахан айымньыны үөрэтэригэр, ааҕарыгар күүс-көмө буолуо дии саныыбын.

Чинчийии объега: Сергей Васильев “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхото.

Чинчийии предметэ: туттар тэрил, таҥас-сап, иһит-хомуос, бухатыыр сэбин-сэбиргэлин ааттара.

Үлэ сыала:

1. Тыл энциклопедиятын оҥоруу,

2. Тыл туһунан элбэх матырыйаал хомуйуу (тыл суолтата, синонимнара, фольклорга уонна литератураҕа холобурдара)

Үлэ соруктара:

1. Олоҥхону ааҕыы;

2. Тылдьыттары кытта билсиһии, матырыйаал булуу;

3. Тыл суолтатын быһаарыы – тылдьыттарынан үлэ;

4. Үлэни суруйуу.

1.1 С.С.Васильев олоҕо, айар үлэтэ

Олоҕо

Васильев Сергей Степанович – поэт, публицист уонна очеркист, ССРС суруйааччыларын сойууһун чилиэнэ. Кини 1907 сыл балаҕан ыйын 25 күнүгэр Бороҕон улууһун (билигин Уус-Алдан) Бастакы Суотту нэһилиэгэр “Бөрө бастаах” диэн сайылык алааска элбэх оҕолоох дьадаҥы дьиэ кэргэҥҥэ төрөөбүтэ. 13 саастааҕар 1920 с. оскуолаҕа үөрэнэ киирэр. 1926с. Дьокуускайга педтехникумҥа үөрэнэ киирэр. Техникум комсомольскай ячейкатыгар сэкиритээрдиир. 1930 сыллаахха, бүтэрэн баран, Уус-Алдан улууһун үөрэҕин салаатын сэбиэдиссэйинэн ананар. Сотору кэминэн Ойуунускай этиитинэн Саха Сиринээҕи кинигэ кыһатыгар политическэй-маассабай литература эппиэттиир сэкиритээрэ буолар. 1931 сылтан ССКП чилиэнэ. Мэҥэ Хаҥаласка уонна Ньурба улууһугар ситэриилээх кэмитиэт бэрэссэдээтэлинэн ананан үлэлии сылдьыбыт. Кылгас кэмҥэ Дьокуускай куорат горисполкомун бэрэссэдээтэлинэн үлэлээбитэ. Бу үлэтиттэн устубуттара, дьиэ хаайыытыгар сымыйа буруйдааһыҥҥа түбэһэн олорбута. 1975 сыл ыам ыйын 11 күнүгэр өлбүтэ.

Айар үлэтэ

Суруйааччы кыра эрдэҕинэ,  Суоттуга элбэх олоҥхоһут уутуйан уөскээбит сирэ эбит. Поэт бэйэтэ этэринэн, «сүүрбэттэн тахса улахан олоҥхоһут тэҥҥэ үөскүү сылдьыбыт» эбит. Олоҥхоһут Тиэхэн (Васильев Тихон Иванович) уонна Наара Суох (Охлопков Петр Аммосович) ордук аатырбыттар, кинилэри сэргэ Күндээр (Львов Михаил), Бүччүкүнэ (Татаринов Николай Яковлевич), Быыкаайык (Васильев Василий Гаврильевич), Тирээп (Васильев Устин Саввич) о. д. а. бааллара.

Техникумҥа үөрэнэ сылдьан Сата Баһылайап, Борогонец диэн ааттарынан ырыалары уонна хоһооннору «Кыым», «Хотугу ыччат», «Эдэр бассабыык» хаһыаттарга таһаартарар.

Бастакы улахан айымньыта «Арамаан артыала» поэма 1929—1930 сылларга «Кыһыл ыллык» сурунаалга уонна «Эдэр бассабыык» хаһыакка бэчээттэммитэ. Ол кэнниттэн «Сэттэ туруйа» диэн поэманы, элбэх хоһооннору суруйталаабыта өрөспүүбүлүкэ хаһыаттарыгар, кэлин «Мэҥэлэр хайа үрдүгэр» (1935) диэн бастакы хомуурунньугар бэчээттэммиттэрэ.

Кинигэлэрэ:

Талыллыбыт айымньылар. — Т. 1—2. — Дьокуускай, 1966—67.

Нуучч. тылбааһа — Северные поэмы. — М.—Якутск, 1953.

Священный Ильмень. — Дьокуускай, 1968.

Талыллыбыт айымньылар: Хоһооннор, поэмалар. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1948. — 108 с.

Мэҥэлэр хайа үрдүгэр: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1935. — 73 с.

Ньурба биэрэгэр: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1939. — 60 с.

Айхал: Поэма. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1943. — 64 с.

Андаҕар: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1943. — 40 с.

Ленскэй абатыйыыта: Поэма. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1943. — 59 с.

Бухатыырдар: Хоһооннор. — Дьокуускай: Кинигэ кыһата, 1944. — 68 с.

1. “Энциклопедия” өйдөбүлэ

Энциклопедия – encyclopaedia диэн латыын тылыттан төрүттээх. Онтон ити тыл былыргы грек пайдейя диэн «обучение в полном круге» диэн өйдөбүллээх тылыттан үөскээбит. Энциклопедия былыр былыргыттан баар. Былыргы Египеккэ, Кытайга, Византияҕа билигин биһиги туһанар энциклопедиябытыгар маарынныыр кинигэлэри оҥороллоро. Биһиги эрабыт иннинэ 4-2 үйэлэргэ оҥоһуллубут “Эр Я” диэн ааттаах кытайдар энциклопедиялара билиҥҥи кэмҥэ диэри сүппэккэ кэлбит.

1732-1754 сыллардаахха Германияҕа саамай улахан энциклопедия бэчээттэммитэ биллэр. Кини 68 томтан турара уонна бэйэтин иһигэр 750 тыһыынча ыстатыйаны түмэрэ.

Энциклопедия сүрүн сыала – билиини түмүү, системалаан мунньуу, билиини ыларга табыгастаах усулуобуйа тэрийии.

Энциклопедия тылдьыкка маарынныыр, ол эрэн кини сүрүн уратыта - биир өйдөбүл туһунан араас информацияны хомуйан түмэр. Түргэнник өйдөннүн диэн ойуулаах, уруһуйдаах, карталардаах буолар. Олус элбэх энциклопедия баар, араас темаҕа. Олох сайдан, интернет ситимигэр эмиэ энциклопедия оҥороллор. Оннук биир холобур – Википедия.

Энциклопедия информация элбээтэҕин ахсын толоруллар, ситэриллэр.

Биһиги энциклопедиябыт тыл суолтатын, синонимнарын, фольклорга уонна литератураҕа холобурдарын, итэҕэлгэ сыһыанын түмүөҕэ.

1. СҮРҮН ЧААС

1. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо туттар тэрил ааттара

Туттар тэрил – киһи күннэтэ туттар, үлэҕэ-хамнаска табыгастаах маллар.

Туттар тэриллэр ааттара олоҥхоҕо 11 ааттанна (кымньыы, үтэһэ, анньыы, көлбүһэх, эрбии, баҕыыр, күлүүс, сүгэ, суха, дүҥүр, былаайах). Автор 5 холобурга туттар тэрил ааттарын ойуулааһыҥҥа, тэҥнээһиҥҥэ туттубут.

1. Кымньыы

“Бу алта салаалаах

Айыы намыһын кымньыыта...”

Кымньыы, аат. Аты кымньыылыырга (ыксатарга) аналлаах тириинэн эбэтэр быанан өрүллэн оҥоһуллар туттар тэрил.

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно: Үтүө ат биир кымньыылаах, үтүө киһи биир тыллаах.

Аттаахтан кымньыытын, сатыыттан тайаҕын былдьаабыт.

1. Үтэһэ

“Үтэһэ курдук тостор,

Хабах курдук тэстэр...”

Үтэһэ, аат. Сиикэй аһы (эти, балыгы уо.д.а.) үөлэн уокка сырайан буһарарга аналлаах уһуктаах мас.

Итэҕэл

Үтэһэ туолар – аньыы-хара мунньуллар. Киһи олоҕун устата оҥорбут аньыыта-харата мунньуллан иһэр диэн итэҕэйэллэр эбит биһиги төрүттэрбит.

1. Анньыы

“Дьэбиннээх анньыы курдук

Чэкэ чуураан тумустаах...”

Анньыы. Мууһу көйөн, ойбон алларарга аналлаах туттар тэрил. Уһун мас уктаах, уһуктаах тимир төбөлөөх.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Саары этэрбэс дьорос, тааҕылаах убаһа тарас. (анньыы, сүүрт)

Хара убаһа хаспыт, улаан убаһа уулаабыт. (анньыы, сүүрт)

1. Көлбүһэх

“Эргэ көлбүһэх, күдэн өрөкүй баттахтаах...”

Көлбүһэх, аат. Иһит сууйарга туттуллар мал.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Ыраастык туттар сорумдьу баар үһү.

1. Эрбии

“Эрбии тииһин курдук, ...

Тэбис-тэҥҥэ эристилэр...”

Эрбии, аат.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: хара ынах хаптаһыны хайа салаабыт үһү.

Сүүс киһи суола биир үһү.

Сүүс киһи биир суолунан барар үһү.

Сарсыарда аайы биир киһини атыталлар үһү.

1. Күлүүс

“Хаайыыны аһан халыгыратан,

Күлүүһү сыыйан күлүгүрэтэн...”

Күлүүс. Ааны хатыырга аналлаах мал.

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно. Киһи тыла күлүүс тыла буолбатах – тылын ыллым диэн эрэнимэ.

Таабырын: Кыра ыт халаачыктыы сытан, үрбэт да, ытырбат да, дьиэҕэ киллэрбэт үһү.

Бэйэтэ тарбах саҕа эрээри, дьоннор эрэнэллэр.

Хардаҥ чыычаах хайаны көтөҕөр.

Ытырбат – үрбэт, дьиэҕэ киллэрбэт.

Бэйэтэ саҥарбат, киһини киллэрбэт кыыл баар үһү.

Илиитэ суох да тутар.

Үтүө киһи өттүгүнэн үүттээх үһү.

1. Баҕыыр

“Хотон сойуодуку тумустаах,

Хааннаах баҕыыр тыҥырахтаах...”

Баҕыыр, аат. Тугу эмэ иилэн тардарга аналлаах уун уктаах улахан тордуохтаах тимир.

1. Сүгэ

“Сүгэтин, быһаҕын

Кый сиргэ быраҕан кэбистэ...”

Сүгэ, аат.

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно. Сүгэ-балта тыл. Сүгэ түһүөр диэри дүлүҥ сынньанар.

Таабырын: Биир оҕонньор үҥэ:үҥэ түһэр үһү.

Түүнүн утуйар, күнүс үҥэр баар үһү.

Лоһуй боотур күнүһү быһа лоһуйан баран, түүнүн саһан хаалар баар үһү.

Бэрт киһи бэйэтигэр бэлиэлээх.

1. Суха

“Элгээни илдьи тиэйдилэр,

Хайаны хайыта сухалаатылар...”

Суха, аат. Урут булуук оннугар туттуллубут судургу оҥоһуулаах уллуҥаҕа эрэ тимир, бэйэтэ мас сир хорутар тэрил.

Синоним: булуук.

Фольклорга, литератураҕа туттуллубут холобурун булбатыбыт.

Туттар тэриллэргэ ойуун, удаҕан туттар тэриллэрин туспа киллэрдибит. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо Айыы Умсуур удаҕан эмиэ баар. Кини туттар тэриллэрэ:

1. Дүҥүр

“Түөлбэ маҥан дүҥүрүн

Түҥнэри тутан...”

Дүҥүр, аат. Урут ойуун кыырарыгар охсон тыаһатар аҥар эрэ өттүнэн тирии бүрүөлээх барабаан курдук тэрилэ. Туомҥа туһаныллар мал. Ньолбуһах мас иигэ тириини тиирэллэр. Ону былаайаҕынан охсон тыаһаталлар. Охсуу ахсаана дабайыы ахсаанын кытта сибээстээх. Дүҥүр тыаһа этиҥ тыаһын үтүктэр.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Баһа суох барк кыыл баар үһү.

Ытыыр-ытыыр – айаҕа суох.

Баһа суох ынах маҥырыыр үһү.

Ойуун уола кутуран ордоотуур үһү.

Ойуур иһигэр ойуулаах сон турар үһү.

Итэҕэл

Сахалар ойууну, удаҕаны олус ытыктыыллар. Кинилэр туттар тэриллэрин көмөтүнэн үөһээ айыыларга тиийэ тахсаллар диэн итэҕэйэллэр. Дүҥүр тыаһын көмөтүнэн иччилэри, айыылары ыҥыраллар дииллэр. Алгыс күүһүн күүһүрдэр маллартан биирдэстэрэ.

Дүҥүрү охсуу – туом, дьоҕуру билии. Дүҥүрү охсон баран ый кэриҥэ кэтэнэргэ соруйаллар. Ый буолан баран кэлэн тугу гыммытын кэпсиир. Бахсы кини туох дьоҕурдааҕын быһаарар.

Топономика

Арыктаахтан арҕаа диэки Ойуун күөлэ, Дүҥүр ыйаабыт, Ситии ыйаабыт диэн сирдэр ааттара бааллар. Бу биһиги дойдубутугар ойуун олорон ааспытын бэлиэтиир.

1. Былаайах

“Быһаҕас былаайаҕын

Быластыы ууна...”

Былаайах, аат. 1. Ойуун дүҥүрүн охсор тирии бүрүөһүннээх кэдэгэр мас лаппаакыта. 2.(эргэр.) Былыр сахалар туой иһити (күөһү, көһүйэни) оҥороллоругар туттар кыракый мас лаппаакылара.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Абааһы кыыһын аҥаар кулгааҕа чоройо хатан хаалбыт үһү.

Дүҥүр уонна былаайах

Таабырын: Байтаһын сылгы ойоҕоһугар быыраҥ оҕо быыралаан эрэр үһү.

Оҕото тэппит, ийэтэ иҥиэрсийбит үһү.

Кулуна тэбэр да тэбэр, ийэтэ кистиир да кистиир.

1. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо дьиэ тэрилин ааттара

Балаҕан ис бараанын ойуулурга 5 эрэ дьиэ тэрилин аата бу олоҥхоҕо баар эбит – олоппос, остуол, орон, оһох, оҕо уйата. Былыргы саха балаҕаныгар аныгы дьиэҕэ курдук дьиэ тэрилэ олус элбэх буолбат этэ.

1. Олоппос

“Түөрт уон түөрт

Лэкэ буурай олоппостообут...”

Олоппос. Сахалыы “олох мас” диэн ааттыыллар. Олорорго аналлаах түөрт атахтаах дьиэ тэрилэ.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырыннар: Атахтаах да сүүрбэт, хаампат да баар үһү.

Атахтаах – илиитэ суох, өттүктээх – ойоҕоһо суох, олорордоох – иһэ суох, саннылаах төбөтө суох.

Тутум атахтаах ноһор бээгэй баар үһү.

Суллаабыт чубуку төбөтө баар үһү.

1. Остуол

“Сарбынньахтаах туорайаан

Сандалы маҕан остуоллаабыт...”

Остуол. Сахалар остуоллара төгүрүк быһыылаах сирэйдээх буолар эбит.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Түөрт киһи биир бэргэһэлээхтэр эбит.

Далбар мааныһыт баар үһү.

Таҥара таптыыра баар үһү.

Бастыҥ мааны баар үһү.

Айыы кыыһа үс атахтаах үһү.

Итэҕэл

Мин ийэм миигин үөрэтэр: остуолу ытыһынан соппоттор, остуол сирэйин охсубаттар, остуолга түүн иһит хаалыа суохтаах.

1. Орон

“Кэрэ сыһыы курдук

Кэтэҕэрии ороннообуттар...”

Орон. Ороннору утуйарга эрэ диэн буолбакка, иһити-хомуоһу уурарга анаан оҥороллор эбит. Балаҕан эркинин тула наара ороннор тураллар. Бары туспа ааттаахтар, аналлаахтар. Балаҕан иһинээҕи ороннор маннык ааттаах этилэр:

Көҕүл олох – бастыҥ орон

Дьогдьуур олох – ортоку орон

Тэгил олох – атах орон

Дархан олох – биллэрик

Налыгыр олох – кэтэҕэриин орон

Далбар олох – чуулаан иһинээҕи, эбэтэр быыс кэннинээҕи атах орон.

Ньамаҕан олох – хаҥас диэки иһит ороно.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Икки өттүнэн бастаах оҕус баар үһү.

Итэҕэл

Орону утуйан турдуҥ да хомуйуохтааххын, хомуллубатах ороҥҥо ыарыы, кир иҥэр.

1. Оһох

“Хонуу аҥаарын курдук холумтаннаан,

Үөҕүлэмтэҕэй үөлэстээн,

Суостуганнаах суо-хаан оһохтообут...”

Оһох. Былыргы сахалар оһохторо сутуруо диэн ааттанар. Кэнники нуучча тылыттан таһааран, көмүлүөк диир буолбуттара. Сутуруо оһоҕу титириктэри иҥнэри соҕус төгүрүччү кэккэлэтэн баран, сигэнэн кэлгийэн, кумахтаах туойу симэн оҥороллоро. Онтуларын оҥо хаһан уот оттор сирдииллэрэ уонна үөлэстииллэрэ.

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно. Оһох төрдүгэр сыппыт уот аттыгар кэлиэҕэ.

Таабырыннар: Икки өттүнэн сүүстээх баар үһү.

Ийэтэ Чаардаайы, аҕата Хончоойу, уола уордаах, кыыһа кыыдааннаах баар үһү.

Дьиэлээх хотун муннукка турар үһү.

Даарыйа эмээхсин илин хайыһан олорор үһү.

Кыдан кыыстаах, уодан уоллаах суон эмээхсин баар .

Дьиэ иһигэр дьиэлээх ыраахтааҕы баар үһү.

Мас аһылыктаах абааһы уола баар үһү.

Аһыыр-аһыыр топпот баар үһү.

Итэҕэл

Оһоххо билээҕи, уһуктааҕы быраҕар уонна уһуктааҕынан оһох күлүн буккуйар, тарыйар – аньыы.

1. Оҕо уйата

“Унаар буруо охтубатын,

Оҕо уйата тымныйбатын!...”

Оҕо уйата.

Синоним: Биһик.

Фольклорга, литератураҕа

Оҕо уйатын оҥоруу (алгыс)

Хороҥ Айыыһытым холбостун,

Ньилбэҥ Айыыһытым эҥээрдэстин.

Ахтар Айыыһытым ахсаабат уоҕа

Этим сааһынан киирдин,

Уҥуоҕум куодатынан кутулуннун.

Айар өттүгэр хайыһыым,

Оҥорор өттүгэр тосхойуум.

Уол оҕонон уруйданыым,

Кыыс оҕонон айхалланыым.

Кэтит кэскиллэниим,

Уһун тускулланыым,

Үс саханы үөскэтиим,

Түөрт саханы төрүттүүм!

Дом!

Итэҕэл

Оҕо уйатын кураанахтыы хамсатар аньыы. Онно абааһы олорсон аралдьыйар дииллэр эбит.

Былыр төрөппүттэр оҕолорун куһаҕан тыынтан харыстыыр элбэх сиэри-туому тутуһаллара. Ол иһин оҕо биһигин чампарыгар эһэ тыҥырахтаах ытыһын, кыыннаах быһаҕы ыйыыллара, оҕо кута туох эмэ соһуччу тыастан-уустан көппөтүн диэн тилэҕин өттүгэр, сыттыгын анныгар эриэккэс быһыылаах хаптаҕайөрүс тааһын угаллара.

Оҕо уйатын оҥоруу. Сиэттик туом. Оҕолонуон баҕалаах дьоҥҥо аналлаах.

Оҕо уйатын оҥоруу. Айыы бэһис өйдөбүлэ. Ыал буолбут дьон эрдэттэн оҕолорун туһунан кыһаныылара. Оҕоҕо төрөппүттэр кэптэрэ көһөр. Онно аньыы-хара эмиэ көһүөн сөп. Оннук буолбатын туһугар төрөппүттэр эрдэттэн аньыыларыттан-хараларыттан ыраастаналлар, оҕолорун үтүө төлкөтүн оҥорорго кыһаналлар.

1. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо иһит-хомуос ааттара

Иһит-хомуос 6 аата баар. Мантан биирэ нууччаттан киирии тыл: бирииппэ.

4 иһит аата тэҥнээһиҥҥэ туттуллубут.

1. Солуур

“Харыалаах алтан солуур курдук

Хара бахсыгыр төбөлөөх...”

Синоним – солуурчах, котелок, хочуол, биэдэрэ.

1. Чааскы

“Алтан чааскы курдук

Арылы-дьэс харахтаах...”

Чааскы. Утаҕы, чэйи куттан иһэргэ аналлаах иһит. Урут мас, туой чааскылары оҥороллор эбит. Нууччаттан киирии тыл.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Алаас ортотугар маҥан кубалар олороллор үһү.

Сарсыарда аайы хонууга үрүҥ туллуктар кэлэн түһэллэр үһү.

Төгүрүк алааска маҥан туллуктар бааралыы саспыттар.

1. (Бирииппэ) быһах

“Бирииппэ быһах курдук

Тиэрэ быраҕан...”

Быһах. Саха омук түҥ былыргыттан туттан кэлбит баар-суох тэрилинэн быһах буолар. Өбүгэлэрбит барахсаттар дьиэҕэ-уокка, булка-аска, уһанарга быһаҕа суох сылдьыбаттара. Бэл уол оҕоҕо анаан уһанарга быһычча оҥорторон биэрэллэрэ.

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно. Быһах сытыыта, тыл чобуота ордук.

Андаҕар быһахтааҕар сытыы, сурах куобахтааҕар суһал.

Быһах угун кыстыммат, суор хараҕын тоҥсуммат.

Таабырын: “Уол оҕо анала буолабын, тоҕус тимир чулуутунан оҥоһуллубут дууна дохсуммун”, - диэччи баар үһү.

Эрэстиин Боотур этэрбэс айаҕар иҥмит үһү.

Биир иҥсэлээхтэн иҥсэлээх баар үһү.

Хоодуот киһи хаайыыга хааттара сылдьар үһү.

1. Саар ыаҕас

“Саха ыалын саар ыаҕаһын

Таҥнары уурбут курдук

Сабаҕа байбарыын атахтаах...”

Саар ыаҕас – туостан араҥаланан тигиллибит улахан кээмэйдээх иһит. Көннөрү ыаҕастан 3-5 төгүл киэҥ истээх.

1. Чороон

“Чороон иһити чуоҕуттулар...”

Чороон – саха норуотун бэйэлээх бэйэтин иһитэ. Чорооҥҥо маарынныыр иһит биһигиттэн атын ханнык да норуокка суох диэн бигэргэтэр академик Окладников. Эгэлгэ дьэрэкээн ойуулаах чороон хаһан эрэ саха киһитэ ыалдьыттарга айах тутар бастыҥ иһитэ этэ, ол иһин чороону оҥорууга олус мындырдаан сыһыаннаһаллара. Ритуальнай аналлаах чороон хайаан да 7 эбэтэр 9 курдуу ойуулаах буолар. Чороон арааһа олус элбэх: тойон айах, кэриэн айах, харыйа чороон, балхах чороон, дьорохой чороон, бырадаах чороон, бэлкэй чороон.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Балчыр оҕо бар дьону быһа маанылыыр.

Күрүөх дьону күндүлүүр Күөкэримэ көҕөччөр баар үһү.

Биир оҕону элбэхтэр кэриччи илиилэригэр ылаллар, быһаттан убурууллар үһү.

Биэстээҕиттэн бэйбэриэт сонноох, уоннаҕыттан ойуулаах сонноох баар үһү.

Итэҕэл

Кымыс иһэргэ аналлаах мас иһит. Бу иһиккэ Айыы Суола ойууланар. Айыыларга, иччилэргэ кымыһы чорооҥҥо кутан көтөҕөллөр. Туом алгыһа кымыстаах чорооҥҥо ордук толорутук түһэр. Онон туом бүтүүтүгэр туомнаммыт киһи чороонтон кымыһы истэҕинэ, сүрү толорутук ылар.

1. Кэриэн ымыйа

“Кэриэн ымыйаны кэккэлэттилэр...”

Кэриэн ымыйа. Кымыһы элбэх киһи кэрийэн иһэригэр аналлаах намыһах, ыаҕаска маарынныыр мас иһит. Ымыйаны хатыҥ маһы сытыары иэҕэн эркиннииллэр. Араас дьэрэкээн ойуу-оһуор оҥороллор. Үөһээ уонна аллараа өттүлэринэн алтан эбэтэр үрүҥ көмүс уобуруччулары кэтэрдэллэр. Ымыйа 2-7л диэри кымыс киирэр истээх буолар.

Фольклорга, литератураҕа

Литератуҕа уус-уран тэҥнэбил холобурун буллубут: Кэриэн ымыйалары таҥнары туппут курдук.

“Кэриэн ымыйам кэриэтэ”

Чабырҕах

Саҥа хаарга

Саҥа хаамар

Сааһым элбэх.

Дьиҥэ баара,

Дьиибэм баара

Тэһиппэккэ

Тэһэ анньар,

Оҕо дьонум

Оннук-маннык

Оонньууларын,

Тэгил дьонум

Тиэрэ-таары

Тиэхэлэрин,

Дьикти кэмҥэ

Дьиибэ бөҕө

Дэлби тэбэр

Дьиэктэрин,

Илии туппай,

Араас-араас

Алҕастарын,

Сыиыйа тыллаах

Сыалаах айах

Сыыла сылдьар сурахтара

Сыарҕа быатын быһарын,

Хоннох ахсын

Хоп-сип

Хобордооҕу салатарын,

Хойут-урут

Хобдох сэһэн

Хонтуорабар кэлэрин,

Хотун-тойон

Хоһун ахсын

Хоруол буолан киирэрин,

Онно суоҕу,

Манна баары

Олоро-тура айбыты

Ордорбокко барытын

Оҕо дьоммор анаатым,

Кырдьар үйэм кырдьык тула

Кынаттаах көтүүм кэриэтэ,

Кэрэ чаҕаан ыччаппар

Кэриэн ымыйам кэриэтэ.

1. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо таҥас-сап ааттара

Норуот тугу-хайдах туһанарыттан, таҥнар таҥаһыттан кини дууһатын баайа, өйүн-санаатын сайдыыта, культуратын таһыма эмиэ көстөр.

Дьон-сэргэ таҥнар таҥаһа – норуот материальнай культуратын биир көстүүтэ, кини этническэй уонна этно-культурнай сибээстэрин үөрэтэргэ көмөлөһөр.

Былыр кэпсээҥҥэ сылдьар мындыр тарбахтаах дьахталлар баар буолаллара. Кинилэр киэҥник биллэр, ыҥырыыга сылдьан иистэнэр этилэр.

Таҥас –сап аатын “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо 5 буллум.

1. Үтүлүк

“Үөһэттэн түһэр аргыары

Үтүлүкпүнэн бүөлүү анньыам диэн...”

Үтүлүк. Үтүлүк арааһа элбэх: кыһыҥҥы, сайыҥҥы, оҕо, дьахтар, эр киһи үтүлүктэрэ. Туохтан тигиллибитинэн, аналынан көрөн тус-туспа арахсаллар.

Тыс үтүлүк – таба, ыт, бөрө тириитинэн, тыһынан тигиллэр. Кыахтаах өттүлэрэ саһылынан, бэдэринэн (күндү түүлээҕинэн) тиктэрэллэрэ.

Эр киһи түнэ уонна сарыы үтүлүгэ – түнэ чараас өттүттэн тигиллибит үтүлүгү истииллэр, ол үлэлииргэ ньымса, бөҕө буолар. Сарыы үтүлүгү кыһын кэтэргэ анаан түүлээх истииллэрэ.

Дьахтар сарыы үтүлүгэ – сарыыттан уостаан, ойуулаан-мандардаан тиктэллэрэ. Үтүлүк көхсө, эрбэҕэ, билэтэ солко сабынан оһуорданар, күндү мөһүүрэнэн киэргэтиллэр.

Суккун уонна сукуна үтүлүк – былыргы сукуна үтүлүк төбөтө синньигэс, сон сиэҕин диэки өттө киэҥ, таллаҕар.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Биэс киһи биир оронноохтор үһү.

Биэс быраат биир дьиэҕэ кыстыыллар.

Түөрт оҕо биир хоспохтоохтор, онтон биир оҕо биир хоспохтоох үһү.

1. Дьабака бэргэһэ

“Көмүс туһахталаах

Дьабака бэргэһэлээх...”

Бэргэһэ – норуот таҥаһын-сабын быстыспат сорҕото, норуот айымньытын өйдөбүнньүгэ. Арааһа элбэх: муостаах бэргэһэ, дьабака, чомпой, дьоробуоҥка бэргэһэ, саха кыл сэлээппэтэ.

Дьабака бэргэһэ. Түүлээх буодьулаах (кытыылаах), хороҕор төбөлөөх, чанчыга сиигэ суох үргүлдьү түһэр кулгаахтаах былыргы дьахтар бэргэһэтэ. Дьабака бэргэһэ иннэ киис эбэтэр тииҥ кутуруга буодьалааҕа. Дьабака бэргэһэ XIX үйэҕэ ордук дэлэйэ сылдьыбыт.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Биир тураах оҕотун хоно-хоно баттыыр үһү.

Сааһын тухары дьааҥы хайатыгар олохтоох Нахтаахаан оҕонньор баар үһү.

1. Ыстаан

“Ыстаал тимир

Ыстаан таҥастаах эбит...”

Ыстаан. Былыргылар ыстааннара тыраҕаһа, тимэҕэ суох тирбэҕэ быанан иҥиннэриллэр эбит. Маннык ыстааны сулбурутуу дииллэр. Сарыыттан уонна сүөһү тириититтэн тигэллэрэ. Өссө тураҕас уонна сутуруо диэн таҥастар бааллар эбит. Тураҕас диэн киһи иннин уонна кэннин эрэ сабар, билиҥҥи туруусук курдук кылгас ыстаан. Онтон сутуруо тураҕаска салгыы кэтиллэр бэрбээкэйтэн өттүккэ диэри тиийэр атах таҥаһа.

Синоним: сыалдьа.

Фольклорга, литератураҕа

Таабырын: Үс үүттээх хара таас баар үһү.

Үрүҥ дьиэ үс ааннаах.

1. Саҕынньах

“Саҕынньах курдук сапта,

Сон курдук сууланна...”

Саҕынньах. Бөрө, бэдэр, саһыл тириитинэн тигиллибит сон көрүҥэ. Дьадаҥы дьоннор ыт, кулун тириитин таҥналлар эбит.

Синоним – арбаҕас, сукуй.

1. Сон.

Сон. Былыр, 18 үйэ бүтүүтэ, сону сарыыттан, суппуунтан тигэллэрэ. Сон хас да араастаах буолар. Холобур: бууктаах сон – күндү түүлээх кытыылаах дьахтар киэргэлгэ кэтэр истээх соно, кытыылаах сон – дьахтар сайын кэтэр күндү соно, холто сон – дьадаҥы дьон кэтэр кылгас сонноро, хотойдоох сон – саамай былыргы сон, дьахтар кэтэр соно, таҥалайдаах сон – сүрэхтэнии иннинэ саха дьахтара бу сону кэтэр.

1. Кыабака

“Кыабака кыаһааннара

Кылыргыы мөҕүстэ...”

Кыабака, аат. Тиэрбэстэри холботолоон оҥорбут дьахтар куругар иилинэр киэргэл сыаба.

Кийиит кыыс кэлэлиитигэр кыабака симэҕин тыаһын иһиллииллэрэ, кийиит боруогу атыллыырыгар кыабакатын симэҕин тыаһынан төһө баай кийиит кэлбитин сыаналыыллара.

1. “Мөҥүрүүр Бөҕө” олоҥхоҕо бухатыыр сэбэ-сэбиргэлэ

Хас биирдии олоҥхоҕо сүрүн миэстэни бухатыыр туттар сэбигэр-сэбиргэлигэр уураллар. Биһиги олоҥхобутугар 7 бухатыыр сэбин-сэбиргэлин аатын буллубут. Бу тыллар суолталарын быһаарарбар Боло Уус (Н.Н.Аржаков) 2014 сыллаахха таһаарбыт “Былыргы былдьаһыктаах дьыллартан. Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ” диэн кинигэтин туһанным. Ойууларын эмиэ кинигэттэн ыллым. Бу тыллар атын түүр тыллаах омуктары кытта уруулуу омук буоларбытын дакаастыылар диэн түмүккэ кэллим.

1. Ох (оноҕос)

“Хатыс курдук хаптайан,

Ох курдук уунан кэллэ...”

Ох, аат. Оноҕос уһуна 70-80см тиийэр, тиит, хатыҥ мастартан оҥоһуллар. Тиит мастан тимир төбөлөөх оноҕостору, оттон хатыҥтан мүлтүгүр төбөлөөх дөйүтэр оноҕостору оҥороллор. Ох арааһа элбэх. Холобур: сулумах ох, уостаах ох, кустук ох, солуур ох, тэлэр ох, бүргэс ох, малтаар ох,

Синоним – оноҕос.

Фольклорга, литератураҕа.

Өс хоһооно

Киһи тыла – ох.

Киһи тыла охтооҕор сытыы.

Бар дьон тыла – ох, санаата – батас.

1. Куйах

“Көйүү көмүс куйаҕа

Көтүрүтэ сынньыллыбыт...”

Куйах, аат. 1. Сэриигэ, кыргыһыыга буойун этин харыстанан кэтэр таҥаһа. 2. Сэрии сэбин тас бөҕөргөтүү бүрүөтэ. Күннээх куйах (эргэр.) – Ортотугар күн ойуулаах, төгүрүк тимир куйах (киһи түөһүн көмүскүүр, хаххалыыр аналлаах). Хатырык куйах (эргэр.) – лоскуй-лоскуй хаптаҕай тимирдэри сарыы эбэтэр түнэ соҥҥо тигэн оҥоһуллубут куйах.

1. Батас

“Хааннаах батаһынан

Хатыырдаабытынан барда...”

Батас, аат. Батас диэн тыл былыргы түүрдүү “бат” уонна “ас” диэн тыллар холбоспуттарыттан “батары ас” диэн суолталаах үөскээбитэ буолуо диэн сабаҕалааһын баар. Саха боотура сэриигэ өстөөҕү быһа охсоругар, батары анньарыгар олус мындыр, тупсаҕай оҥоһуулаах, ол гынан баран чахчы дьулааннаах, кыргыс кэминээҕи өлөрсөр-өһөрсөр сэбэ. Биитин уһуна 40-70см буолар эбит.

Синоним – батыйа, болот, кылыс, саабыла; үҥүү, тайыы, үөрбэ.

Фольклорга, литератураҕа

Өс хоһооно: Бар дьон тыла – ох, санаата – батас.

Таабырын: Кыһыйа охсубут кыталык уҥуоҕа, сулуйа охсубут туруйа уҥуоҕа баар үһү.

Батас туһунан туспа айымньы суох.

1. Үҥүү

“Өһөхтөөх үҥүүтүнэн

Үөлбүтүнэн түстэ...”

Үҥүү, аат. Былыргы саха боотурун кыырыктаах үҥүүтэ икки өттүнэн биилээх, дьөлө анньарга уонна батары быраҕарга аналлаах олус тупсаҕай уонна олоҥхоҕо хоһуйуллубутун курдук, “мааны бастыҥа” диэбиттии, олус сиэдэрэй оҥоһуулаах сэп. Үҥүүнү бултуурга даҕаны, сэриигэ даҕаны тутталлара.

Фольклорга, литератураҕа

Үҥүүнү “Дьулуруйар Ньургун боотур” олоҥхоҕо хоһуйуу:

... Өргөстөөх төбөтүнэн

Өрүтэ мөхсө турар

Өһөгөйдөөх илбистээх,

Өлөн хаан эмсэхтээх,

Кыыс оҕо барахсан

Кыламаннаах хааһа

Кылааннаах биитигэр

Кырталдьыйан көстөр,

Кыһыл субай утахтаах,

Кыланар илбистээх,

Кырааскалаах уктаах

Кыырыктаах үҥүү диэн

Мааны бастыҥа

Манна баар эбит.

1. Саа

“Куйаҕын-таҥаһын таҥынна,

Саатын-саадаҕын иилиннэ...”

Саа, аат. Оҕунан эбэтэр буулдьанан ытар сэп (Ох саа, кураахтаах саа, икки уостаах саа, буулдьа саа)

1. Кылыс

“Үөрбэ-чаҕаан кылыһын ылан

Утары тоһуйбут киһи эбит...”

Кылыс, аат (эргэр.) Уһун сытыы быһах. “Килич” – туроктар саабылалара, “клич” – туркменнар саабылалара, “клыч” – таджиктар биир өттүнэн биилээх быһахтара. Э.К.Пекарскай “кылыс” диэни түүрдэр “кылыч” диэн тылларыттан тахсыбыта буолуо диэбит. Биир өттүнэн биилээх сэрии сэбэ.

1. Сүлүгэс

“Сүүс бууттаах

Сүлүгэс тимирин

Өрө туппутунан

Үөмэн өкөҥнээн истэ...”

Сүлүгэс, аат. Тугу эмэ үлтүрүтэргэ, охсорго ыарахан мас, баалкы.

1. ТҮМҮК

Үлэбит түмүгэ: араас тылдьыты, энциклопедиялары, төрүт культура туһунан кинигэлэри, айымньылардаах кинигэлэри туһанан 9 туттар тэрил, 2 ойуун, удаҕан туттар тэрилин, 6 таҥас, 6 иһит-хомуос, 5 дьиэ тэрилин, 7 бухатыыр сэбин-сэбиргэлин аатын быһаарыытын буллубут, литератураҕа, фольклорга, итэҕэлгэ сыһыаннаах холобурдарын аҕаллыбыт.

Быйыл эмиэ элбэх саҥаны биллим. Холобур: олох истибэтэх былыргы сэрии сэптэрин ааттарын, бу туһунан кинигэни аахтым, саха таҥаһын туһунан эмиэ элбэҕи көрдүм-биллим.

Инники былааным: былырыыҥҥы уонна быйылгы үлэлэрбин түмэн, оҕолор уруокка туттар ойуулаах тылдьыт курдук кинигэлэрин (диск) бэлэмниэхпин баҕарабын.

“Олоҥхо тыла – муҥура суох элбэх. Онон өссө да элбэҕи билиэххэ, оҥоруохха, булуохха сөп” диэн этиибин өссө биирдэ хатылыыбын уонна оҕолору төрөөбүт тылгытын үөрэтиҥ диэн ыҥырабын.

Туһаныллыбыт литература

1. Ааллааҕыскай Н.А., Луковцев Х.Х. – Саха тылын синонимнарын кылгас тылдьыта; Дьокуускай: Кинигэ изд-та, 1982.

2. Аржаков Н.Н. – Былыргы былдьаһыктаах дьыллартан... Саха боотурун сэбэ-сэбиргэлэ; Дьокуускай: Бичик, 2014.

3. Афанасьев П.С. – Саха тылын быһаарыылаах кылгас тылдьыта; Дьокуускай: Бичик, 1994 с.

4. Васильев С.С. – Мөҥүрүүр Бөҕө: олоҥхо: орто саастаах оскуола оҕолоругар /хомуйан оҥордо Донская С.С./. Дьокуускай: Бичик, 2008. – 64с. – (олоҥхо дойдута)

5. Ойунская С.П., Чехордуна Е.П. – Саха таабырыннара; Дьокуускай: Бичик, 2002 с.

6. Попова М.А. – Саха төрүт культурата (Учууталга көмө); Дьокуускай, 1993 с.

7. Саввинов Н.Е. – Өбүгэлэрбит олохторо-дьаһахтара; Дьокуускай, 1992.

8. Саха таабырыннара (Якутские загадки)

9. Тэрис. – Итэҕэл тылдьыта; Дьокуускай: Бичик, 2012.

10. Интернет ресурс – Писатели земли олонхо.

 

22