Биосферанын структурасы жана В. И.Вернадскийдин биосфера жонундо окуусу

§ 42. Биосферанын структурасы жана В. И. Вернадскийдин биосфера жɵнүндɵ окуусу

Сабактын максаты

• Биосфера жана анын түзүлүшү, В.И.Вернадскийдин биосфера жөнүндө окуусун түшүндүрүү;
• Биосферанын чектерин, тирүү заттары жана аткарган кызматтарын билет;
• Биосферадагы тируу заттардын аткарган кызматы – адамдын биогеохимиядагы ишмердүүлүгү экендигин далилдɵɵ

Биосфера ( грек тилинде био – тиричилик, сфера – шар, чөйрө) планетабыздагы бардык тирүү организмдер жана алардын жашоо чөйрөсүн өз ичине алган бүтүн бир система болуп эсептелет.

Жерде жашоонун пайда болушу жана өнүгүшү биосферанын курамы жана структурасынын калыптанышына алып келди. Экологиялык көз караш боюнча биосфера Жер планетасындагы бардык экосистемаларды бириктире турган, токтоосуз заттар жана энергиянын алмашуусу пайда боло турган глобалдык экосистема.

«Жашоо кабыгы» жөнүндөгү алгачкы пикирлер Ж.Б.Ламарктын аты менен байланыштуу. Биосфера терминин биринчи болуп илимге 1875- жылы австралиялык окумуштуу Эдуард Зюсс тарабынан киргизилген. Академик В.Л.Вернадский биосфера жөнүндөгү эмгегин 1926 жылы жарыкка чыгарган.Бул окууга негизинен, биосфера -табияттагы бардык тирүү организмдер жана алардын калдыктарын, атмосфера, гидросфера, литосферанын тирүү организмдер жашай турган же болбосо алардын жашоо ишмердигинин издерине ээ болгон бɵлүктɵрүн ɵз ичине алат.

В. И. Вернадский уч турдуу ойдо болгон:

• тиричилик жер кыртышынан мурда жаралган;

2) тиричилик Жер пайда болгондон кийин жаралган;

3) Жер менен бир учурда тиричилик пайда болгон.

Ал озунун оюн талдап, мындайча айтканда Жер менен бир учурда биосфера пайда болгон деген жыйынтыкка келген. Вернадский: «Биосфера – бул Жердин жука кабыгы, мына ушунун ичинде организмдердин тиричилиги журот», – деп биосферага аныктама берген.

Владимир Иванович Вернадский (1863-1945), табият таануучу окумуштуу биосфера жана ноосфера окуусунун негиздөөчүсү

Биосферанын чектери

СТРАТОСФЕРА

Км

100

90

80

70

60

50

40

30

20

10

0

10

20

30

ОЗОН КАТМАРЫ

БИОСФЕРА

ЛИТОСФЕРА

МАНТИЯ

ГИДРОСФЕРА

Биосферанын жогорку чекарасы атмосферанын озон катмарында жайгашкан. Ал 20-25 км ге чейин болуп, жерде 99% ультра кызгылт нурлары жутулат.

Биосфера литосферанын, гидросферанын жана атмосферанын кошулган жерлеринен орун алган . Тиричилик атмосферада 25–27 км жакын бийик­

тикке чейин таралган, океанда болсо 11 км чейинки терендикте, ал эми жердин катуу болугундо 3 км томонку катмарында жашайт. Кургактыкта жана океан мейкиндиктеринде осумдуктор менен жаныбарлар дуйносу буткул биосферанын калындыгына караганда организмдердин жашоосу учун бардык шарттар бар: кундун жарыгы менен жылуулугу, курамында эритме турундогу органикалык бирикмелер, комур кычкыл газы жана кычкылтек, суу. Атмосферанын томонку катмары – тропосфера . Мында Жерде азыктануучулардын турлору кезигишет. Ошондой эле жер кыртышынын астынкы жана устунку болугундо жашоочулар. Литосферада негизинен топурак катмары орун алган. Мисалы, мында бактериялар, эн жонокойлор, курт­кумурскалар, кенелер, соолжандар, сут эмуучулор. Тиричилик заттардын таасири менен литосферада коп процесстер болуп турат. Гидросфера балырлуу жана туздуу суулардан турат. Гидросферада жашаган организмдер: бир клеткалуу балырлар, медузалар, майда рак сымалдар, балыктар, кит сымалдар жана коп клеткалуу балырлар, кораллдар, ири рак сымалдар, моллюскалар.

Биосферада тирүү организмдердин таралышы.

Бийиктик, м

Озон экраны

2200

8000

4000

АТМОСФЕРА

100

Кургактык организмдери

0

1

Топуракта жашоочу организмдер

ЛИТОСФЕРА

10

100

ГИДРОСФЕРА

Yңкүрдө жашоочу организмдер

Жер асты сууларында- гы микроорганизмдер

1000

Тереңдик, м

Биосферанын тузулушу

В. И. Вернадский биосферанын тузулушун тɵмɵнкудɵй бɵлгɵн:

• тируу заттар,
• биогендик заттар
• кыйыр заттар

Биосферанын тирүү заттары – биздин планетанын бардык организмдери. Биосферада тируу заттар бир калыпта бɵлүнгɵн эмес. Топурак, суунун, абанын жана тируу организмдердин таасиринен пайда болгон, б. а. органикалык жана органикалык эмес заттардын татаал оз ара аракеттешүүсүнүн натыйжасында пайда болгон жаратылыш түзүлүшторү.

Биосферанын биогендик заттары - кен байлыктардан туруп, организмдердин катышуусу менен тектерди, мисалы, акиташ, нефть, газ, кємүр, чым кєң ж. б. пайда кылат.

Биосферанын кыйыр заттары - организмдердин катышуусуз, геологиялык иштердин катышуусунун негизинде: тоолордун, вулкандардын жаралышы жана минералдардын пайда болушу менен аныкталат.

Биосферанын тирүү заттары жана аткарган кызматтары

Планетадагы бардык организмдердин биомассасы 2,4·10¹² Т кургак заттан, ал эми запаста 30·10²¹ Дж энергияны кармап турат. Ал эми мунун 90% осумдуктор жана жаныбарлар тузуп, биомассанын коп болугун ээлейт.Биосферанын тируу заттары бир катар геохимиялык кызматтарды, алардын эн маанилуу томонку кызматтарды аткарышат:

• газдык
• концентрациялык
• кычкылдануу-калыбына келтируу

Газдык - газ сыяктуу заттарды керектеп жана болуп

чыгарып, атмосферадагы газдардын курамын дайыма туруктуулукта кармап турат.

Концентрациялык - организмдердин денесинде химиялык элементтердин (комуртек, суутек, кычкылтек, кремний, фосфор) бирикмелердин топтолушу менен байланыштуу. М; кальций карбонаты жаныбарлардын соокторундо, тиштеринде жана раковинасында жыйналат; йод дениздеги курон балырларда топтолот.

Кычкылдануу-калыбына келтируу - организмдердин тиричилик аракетинде бир катар химиялык бирикмелердин кычкылдануусун жана калыбына келтируусун камтыйт. Мисалы, фотосинтез мезгилинде жашыл осумдуктор комуркычкыл газын кємуртекке чейин калыбына келтирет, ал эми дем алуу мезгилинде комуртектер организмдер аркылуу комуркычкыл газына жана сууга чейин кычкылданат.

Биосферадагы тируу заттардын аткарган кызматын В. И.Вернадский адамдын биогеохимиядагы ишмердуулугу деп оз

алдынча бɵлгɵн. Айтмакчы, адам озунун табиятында жаратылыштын туундусу болуп, В. И. Вернадскийдин пикири боюнча тиричилик заты организм жана айлана­чойро менен дайыма тынымсыз алмашууда болуп турат. ϴзү социалдык жашоо­тиричиликке жетип, бирок курган чойросун талкалап жок кылуу акыл­эстуулукко жатпайт. Ошондуктан адам озу жашаган

Чойросуно ото ырайымдуулук менен мамиле кылышы керек.

В. И. Вернадский жазып кеткендей, «адамзат жалпы алганда эң бир күчтүү биологиялык күчкɵ айланды». Адам жана

анын эмгеги ɵзүнүн кызыкчылыгы үчүн биосфераны жɵнгɵ салуу максатын табышы керек деген.

Жыйынтыктоо

Азыркы кезде бардык олколордо илим жана техниканын

дукуроп осушу акыл­эси бар адамды ойлондурбай койбойт. Биз

кайсы жакка бара жатабыз? Эмне учун мындай болуп жатат?

деген суроолор туулат.

ϴзүбүз жашаган планетанын абалы тынымсыз начарлоодо, ошондуктан адамзаттын алдында коюлган маселе – биосфераны сактап калуу. Байлыгын уномдуу пайдаланып, тиричиликтин коп турдуулугун сактоо, озубуз жашаган планетага акыл ­ эстуулук менен мамиле кылуу азыркы учурдун талабы.

Υй тапшырмасы

§ 42. Биосферанын структурасы жана В. И. Вернадскийдин биосфера жɵнүндɵ окуусу. 232-236 бетке чейин окуу, 31-таблица толтуруу

Организмдердин тобу

Организмдер

Биосферадагы аткарылуучу кызмат