Лезги чIалай культурадин йисаз талукьарнавай тарсунин план.
«Лезгийрин мехъерин са бязи адетар»- «Некоторые обычаи лезгинской свадьбы».
Мурад: Лезгийрин алатай вахтунин адетар чирун.
План.
I. Муалимдин сифте гаф.
II. Словардал кIвалах.
III. Аялри чпиз чидай ва кьилди чирнавай адетрикай суьгьбет.
IV. Мехъер мубаракдай гафар.
V. Мехъер кьиле тухун.
VI. Тарсунин итог гъун.
VII. Ачух тарсуникай муалимрин фикирар.
Россиядин федерацияди цIинин 2014 – лагьай йис культурадин йис яз малумарнава.
Квез культура вуч лагьай гаф ятIа чидани?
Культура- меденият лагьай гаф я.
Культура речи- рахунин культура.
Дагъустандин халькьариз еке культура авайди я. Культурадик халкьарин яшайиш, тарих адетар къанунар, литература, искусство, театр. Музыка ва мс.б. акатзава.
Чна чи культура ва дидед чIалар хуьн виридан буржи я.
Дагъустандин философ Агьед Агъаева лагьайвал игит хьун патал инсандиз эвелимжи вуван ва маса халкьарин адетар, культура, история чир хьун лазим я.
Жуван халкьдин культура, адетар чин тийизвайди, жуван буба течирдай я.
Къенин чи тарс культурадиз талукьарна, мехъерин адетрикай жеда.
Къенин тарсуна квел ихьтин четин гафар гьалтда
Словарь:
Асир- век .
Культура- меденият.
Шабаш- кьуьлдайла гузвай пул.
Илигун – вышивать.
Гузани- хлеб, намазанный сливочным маслом с сахаром. Шекер кваз тукIуьрнавай дуьдгъвер алай фу.
ИситIа- лезгинская халва. ( гъуьр, чIем, песок кваз ийида).
Дерзичи- портниха.
Сар, йис, башкIул – шерсть для матраса и подушек.
Бахшант-сусаз мукьвабуру мубарак ийиз гузвай пул.
Мусуд- мехъерик эвериз патал хуьруьз физвай кас.
Рушан Нийибар- подруги невесты.
Гададин Нийибар- друзья жениха.
Енге- сопроводительница невесты.
Аялар, куьне кьилди чирай адетрикай чаз суьгьбет ая.
1.Виликдай гададиз свас диде- бубайри хкядай.
Гададин я диде, я вах чпиз бегенмиш хьанвай рушан кIвализ мигьмандиз фидай, гьана йифни ийидай.
Абуру гъиз кIанзавай рушан ацукьун- къарагъун ахтармишдай.
Руш кIвалин михьивал, къайда хуьдайди ятIа чирун патал рухунин патак руквар кутадай. Эгер пакадин юкъуз руквар кумачиз хьайитIа руш хъсан михьивал гвайди яз гьисабзавай.
2. Чи чIехи дидеди лугьузвай; свас гьеле це лугьудалди гададин кIвале мукьвабур; итимар ва дишегьлияр кIватI жезвай.
Абуру свас це лугьунин меслятар ийидай. Сифтени-сифте руш гьихьтин тухумдай ятIа ахтармишдай.
Гьа са вахтунда рушан алакьунарни фикирда кьазвай.
3. Къад лагьай ассирда лезги бязи хуьрера свас « Шабашар кутуна» це лугьузвай.
Мукьвабурни рази хьайи вахтунда, гададиз руш, рушазни гада бегенмишзавайла , гададин мукьвабурукай сада рушаз кьуьл ийиз эвердай ва рушаз вири мукьвабуру шабашар кутадай ва я адан кьилел шал ва я келегъа вегьедай.
Им руш гададиз це лагьайдай жезвай.
4. Къавумар жез кIанзавайбурун кьве падни рази хьайила « Сифте лишан кутуна» свас це лугьузвай. И вахтунда гададин кIваляй рушан кIвализ я са тупIал, я са шал ширинлухарни гваз тухузвай.
5. Сифте лишандин гуьгъуьналай «Лацувал» тухудай адет авай. И юкъуз гададин кIвале мехъерин иштиракчияр – миресар кIватI жезвай. Дишегьлийри подаркаяр гъизвай. Гзаф мукьвабуру мехъерзавайдаз пулунин куьмек ийидай. И юкъуз гададин кIваляй рушан кIвализ кьве итим ва пуд дишегьли физвай. Абуру перем цвадай парча, ширинар, гузанияр ва иситIа тухузвай. Гузани сусан кьилел атIузвай.
6. Лацувал тухунин гуьгъуьналлаз «ЧIехи це лугьун», «ЧIехи лишанар» тухунин адет авай.
И юкъуз гададин кIваляй сусан кIвализ са падносда аваз аш, пуд фуни эцигна, суфрадин винел са перемдин парча ва я шал вегьена тухудай.
Сусан кIваляйни сини хкизвай. Абуру парчаяр вегьезвачир, 2-3 сун гуьлуьтар вегьезвай.
Гьа и юкъуз сусаз парталар хкатIзавайди я лугьуз, рушан кIваляй са дишегьли къведай ва дерзичидизни эверна сусан парталар хкатIдай. Парталар хкатIзавай чкадай свас жедачир. Няниз итимриз суфраяр ачухдай. Абуру гададин кIвале пулар вегьедай. Шагьди мехъерал гийи пулар кхьидай. Хьайи пул ширинлухарни галаз рушан кIвализ тухузвай. Им рушахъ «Пул гун» лугьудай адет тир. (Калым)
« ЧIехи це лугьун»ийидай юкъуз. « Парталар хкатIзавай югъни» лугьузвай. «ЧIехи це лугьунрин» гуьгъуьнал сусан парталар тухудай адет авай.
7. Лезгийрин мехъерар гзаф вахтара зулуз кьиле тухузвай. Мехърар ийидалди вилик Гададин кIваляй сусан кIвализ парталар ва продуктар тухузвай.
Са шишел гъуьр, шекер кьуд гьер ва ящик къенфетар ва пченияр тухузвай.
8. Пака мехъер ийида лугуьзвай йикъан няниз гададин кIвале мукьвабур кIватI жедай. Гьа вахтунда суфрайрихъ ацукьна мукьвабуруз мехъер кьиле тухунин везифаяр пайдай ва мигьманар гудай.
Кьурагьа и юкъуз мукьвабур кIватIна тIуьнар хъунар авуниз «Гъурашрин хатIа лугуьдай».
9. Великдай мехъерик нийибари лугуьдай. Куьрагьа дишегьлийриз рушари лугуьдай. Итимриз гадайру лугьудай. Гила мехъерик эверун патал «Пригласительный чарар» кхьизва.Патал хуьре авай мугьманриз мехъерик лугуьз балкIандаллаз «Мусуд» фидай.
Мугьманди «Мусуддин» балкIандин туьтуьна келегъа, ва я шал, ва я парча пишкеш яз твадай.
10. Рушан нийиибри сусаз гъайи парталар чпи алукIдай ва гьабур алаз вири кIвалахар ийизвай. Месера твадай башкIулар-сар кIватIдай, ятар гъидай, къапар чуьхуьдай. Свас тухудайбур атайла, гьабурувай жерме-пул къачуна парталар хтIунна суса гахкузвай.
11. Виликдай халкьарин дуланажагъ са акьван хъсанди тушир. Гьавиляй мехъерин юкъуз Кьурагьа ва са бязи маса лезги хуьрера мехъерин кIвализ ленгерада аваз гъуьр гъизвай. Гъуьруьн кукIвал са кака эцигдай. Винелай суфра вегьедай. Гьадан винелай са шал, я парча, я келлегъа вегьедай. И адет Куьрагьа геждалди амай. Гъуьрер гъидай адет мехъерзавайдаз куьмек яз акатнавайди тир.
12. Лезги хуьрера мехъер ийидайла ихьтин са адет авай. Мехъерзавай гададин мукьвабурукай са жегьилдиг тфенг жезвай. А тфенг дуьзен хуьрера свас гъизвайбурун руш тухванвай езнедиг вугудай. А тфенгдихъ гададин кIваляй дасмал, келегъа са затI акалдай.
Тфенг гвай кас сусар гъиз физвайбурун кьилеваз физвай. Фена сусан кIвалин вилик пуд тфенг ядай. Им свас гъиз атанва лагьана хабар гун тир. Сусан кIваляйни и тфенгдихъ сун куьлуьтар, шал акал хъийизвай.
Свас гваз хкведайлани тфенг гвайди виридалай вилик хтана гададин варцел пуд тфенг ядай. Им свас гададин кIвализ агакьна лагьай чIал тир. И тфенг гвай касдиз «Чархачи» лугьузвай. Гилан мехъеррик тфенг лап тIимил аквада. Мехъерин кьилеллайдаг лаш жезва. Музыкантрин кьилелайдагни лаш жезва.
Квез гьихьтин мехъер мубаракдай гафар чида.
Мехъерин адетар чи рикIел хтана, гила чун свас гъиз фин. Амай са бязи адетар чна лугуьдач къалурда.
Свас гъиз фидай рекье лугуьда«Перизада»
Мехъерин кьил дишегьлидин гарданда хара-шал жеда, гъилени лент кутIунвай гуьзгуь. Мехъерин кьил Кьурагьа, стха ва я амле жезвай. Яни «ЧIехи аш» ийизвай тахлукь. Кьвед лагьан къан няниз свасни чам илифар авуниз «ЧIехи аш», пуд лагьай къуз свасни чам илифар авуниз «Йифен аш» лугьузвай. Ахпа са-са мукьвада сусар илифар авуниз «Тава авун» лугьузвай.
Свас гъиз фидай рекье лугуьда.
Перизада.
Заз авайди ви дидар я, ви дидар я бала.-2 раза
Перизада, перизада бала
На хана яз зи кефияр .
Перизада, перизада.
Пенжеридай гар атана бала, гар атана.
Перизада, перизада бала
Лампадалай шуьше хана.
Перизада, перизада.
Ша фин лугуьз яр атана бала, яр атана
Перизада, перизада бала
Валалагь вахар, зун шехьана.
Перизада, перизада.
Сусан кIвале авай мукьвабуру лугуьда.
Билдир-беневша, билдир.
Кьуру кала явшанар
Билдир беневша, билдир,
Руш кIенид тухур душманар
Гьарай, чан юлдаш.
Хор- припев.
Билдир-беневша, билдир
Дагълара къушар, билдир,
Гьамалдин рекье, билдир,
Чан таза, рушар.
2. Къавал чими рагъ ала,
Билдир- беневша, билдир.
Рушан вилел нагъв ава
Гьарай, чан юлдаш.
Хор-припев.
3. Билдир-беневша, билдир
Ам нин гада я, билдир
Гьар гьал акурла, билдир
Чаз шел атая.
Хор-припев
Свас гъиз атайбуру сусан кIвале лугуьда.
1. Къавумарин къава гуьзгуь
Перизада, перизада
Гъизаван свас алагуьзли
Перизада, перизада.
2. Я къавум-къуд, я къавум – къуд
Перизада, Перизада.
Куь кIвалевай чи свас акъуд
Перизада,перизада
Сусаз атана бубади, стхади ихтияр гуда.
Ахпа къуьн кьуна акъудда и арада свас гъиз атайбуру «ЭкъечI, Назлу» лугуьда.
ЭкъечI, Назлу, экъечI кIваляй
Авадарна лацу чинай
Вегь къадамар, яваш-яваш
Къецих галай туйдиз тамаш. -2 раза
ШуькIуь чене, кьелечI пIузар
Аман тахуьй ваз бейназар.
Гьаятда(а)къвазнава юлдаш
Вун вилив хуьз къе, бахтавар
Перизада, перизада
Лугуз-лугьуз и арада
Кьве енгени алаз къвалал
Акьадарна свас балкIандал. – 2 раза
АлукIна харадин либас
Жигъжигъариз чан цIийи свас
Уьтмиш хьана дагъдин марал
Ярдин кIвализ къе бахтавар.
Свас бубадини стхади акъудда, къваларай нийибар ва енге жеда. Абуруг лампа ва гуьзгуь жеда. Свас гваз хъфидайла рушари мад перизадаяр яда.
Гада фена багъдиз
Къелемар иличиз
Гада хтана багъдай
Рушариз киличиз.
Загъадур загъа Баламирзегъа.
Бажи ваз Къубан Балабегагъа.
КIвализ свас гададин бубадини стхади хкида. КIвализ чайдин къаб кутада. Суса адал кIвач гьалчда. Сусан сиве виртIдин тIур твада.
(Сада) Са дишегьлиди Тах-тах хуьй лугьуда ва сусаз пишкеш гуда.
873
56 500 
