Ҷавобномаи атестатсия География дар синфи 9 дар соли 2025

БИЛОЛБЕК ХОЛИҚУЛОВ

АТЕСТАТСИЯИ ХАТМ ДАР СИНФИ 9 СОЛИ 2025 АЗ ФАННИ ГЕОГРАФИЯ 🌏

ҶАВОБҲО:

ТАРТИБДИҲАНДА ХОНАНДАИ СИНФИ 9-БИЛОЛБЕК ХОЛИҚУЛОВ АЗ НОҲИЯИ ДАНҒАРА.

АГАР ХАТОГИҲО ШУДА БОШАД УЗР ВАҚТ КАМ БУД ТЕЗ НАВИСТЕМ

ДАНҒАРА 2025

САВОЛНОМАИ 1.

1.Металургияи сиёҳ ва рангаи ҷаҳон.

Металлургия хољагии љањонро бо металлњои сиёњу ранга таъмин мекунад. Муддати тўлонї њаљми гудозиши металлњо иќтидори иќтисодии мамлакатро муайян мекард. Вале суръати афзоиши металлургияи сиёњ дар солњои 70-уми асри XX ва ибтидои асри XXI дар мамлакатњои мутараќќї суст шуд, аммо дар давлатњои рўбаинкишоф дар њамон сатњ боќї монд, ба шарофати он ки мамлакатњои мутараќќї худро аз партовњои экологї нигоњ доштан мехоњанд. Љойгиршавии металлургияи сиёњ дар бисёр мамлакатњо ба ноњияњои соњилї њаракат дорад (дар аксари мамлакатњои Аврупои Ѓарбию Љопон). Танњо дар ИМА ва Олмон марказњои дохилии ин соња бартарї доранд. Дар ИМА онњо дар атрофи кўлњои Бузург – Чикаго, Детройт, дар Олмон дар ноњияи саноатии Рур ва Саара љойгиранд. Пайдоишу тараќќии корхонањои металлургияи сиёњ дар мамлакатњои рўбаинкишоф дар солњои 80-уми асри XX (дар беш аз 30 мамлакат) дар географияи ин соња таѓйирот ба амал овард. Њоло Бразилия аз рўйи истењсоли пўлод аз Британияи Кабир ва Фаронса; Њиндустон аз Белгияю Нидерландия пеш гузаштаанд. Металлургияи рангаи љањон њар сол беш аз 40 млн тонна металлњои гуногун истењсол мекунад, ки 90% металлњоро алюминий, мис, руњ, ќурѓошим, никел, ќалъагї, кобалт, волфрам, молибден, Бузургтарин истењсолкунандаи металли алюминий дар љањон Чин, Канада, ИМА, Русия ва Бразилия мебошанд. 132 титан ва магний ташкил медињанд. Ин металл дар соњањои авиатсия, ракетасозї, автомобилсозї ва истењсоли масолењи сабуки конструксионї васеъ истифода бурда мешавад. Мамлакатњои асосии истихрољи боксит (ашёи хоми алюминий) Австралия, Гвинея, Ямайка, Бразилия мебошанд. Дар њамаи ин мамлакатњо истењсоли металл дар ноњияњое, ки истгоњи калони барќ доранд, љойгир мебошанд. Маркази калони саноати мис дар љањон Африќои Марказї (Љумњурии демократии Конго, Замбия) мебошад. ИМА, Љопону Олмон низ миси зиёд истењсол мекунанд. Аз дигар металлњои ранга зиёдтар сурбу руњ истењсол карда мешавад. Истихрољкунандагони асосии маъдани ин металлњо Австралия, ИМА, Канада, Перу, Мексика буда, истењсоли онњо дар ИМА ва мамлакатњои Аврупои Ѓарбї зиёд аст.

2.Электроэнергетикаи ҷаҳон ва таркиби он.

Электроэнергетика. Ин соњаро яке аз ќисмњои асосии «авангарди сегона» меноманд. Неруи барќро дар истгоњњои алавї (аловї, оташї), обї ва атомї истењсол мекунанд. Ќисми асосии истењсолаш ба њиссаи истгоњњои алавї рост меояд. Њиссаи истгоњњои обї низ назаррас аст, алалхусус дар кишварњои рўбаинкишоф, ки захираи гидроэнергетикии онњо 65 дарсади захираи гидроэнергетикии љањонро ташкил медињад. Вале интифода шудаанд (дар Африќо 5 дарсад, дар Амрикои Љанубї 10 дарсад). Дар истифодаи захираи гидроэнергетикї ИМА, Норвегия ва Русия аз љињати истењсоли он ба њар сар ањолї дар љањон дар љойи авваланд. Ба њиссаи энергетикаи атомї 18 дарсади њиссаи истењсоли љањонии неруи барќ рост меояд. Истгоњњои барќи атомї дар 31 мамлакати дунё амалмекунанд. Аз рўйи миќёси мутлаќи истењсоли неруи барќ дар истгоњњои атомї ИМА, Фаронса, Љопон, Русия пешсаф мебошанд. Солњои охир энергетикаи атомї дар мамлакатњои рўбаинкишоф низ пайдо шуда, рушд меёба

3.Иқлими Тоҷикистон

Тоҷикистонро бинобар дар ҷануб ҷой гирифтанаш ва будани рўзҳои соф маъмулан «Ҷумҳурии офтобрўя» меноманд. Иқлими Тоҷикистон гарм, хушк, континентии шадид бо зимистонаш кўтоҳу мулоим ва тобистонаш тўлонии гарм мебошад. Иқлими Тоҷикистон дар натиҷаи таъсири мутақобилаи омилҳои гуногун (масалан, мавқеи географӣ, релйеф, радиатсияи офтоб, гардиши атмосфера) ташаккул меёбад. Тоҷикистон дар ҷануби шарқии Осиёи Миёна, дур аз баҳру уқёнусҳо ҷойгир аст. Бинобар ин, тағйироти унсурҳои метеорологии мавсимӣ ва шабонарўзӣ дар ин ҷо зиёд мебошад. Вобаста ба релйеф ва баландии маҳал аз сатҳи баҳр дар ҷумҳурӣ чанд навъи иқлим ташаккул ёфтааст.

Маҳалли гармтарини Тоҷикистон ноҳияи Шаҳритус (Айваҷ +48°) ба шумор меравад. Боришоти аз ҳама зиёд дар нишебиҳои ҷанубии қаторкўҳи Ҳисор (соле ба ҳисоби миёна то 1200 мм, бештаринаш 2000 мм) рух медиҳад. Дар ин мавзеъ борон ва барф қариб намеборанд. Дар мавзеи Қарокўл соле ҳамагӣ 70 мм бориш мешаваду бас ва яке аз ҷойҳои камбориштарини на фақат Тоҷикистон, балки ИДМ мебошад.Мавзеи хунуктарини Ҷумҳурии Тоҷикистон Булункул -63С мебошад.

САВОЛНОМАИ 2.

1.Ҳаяти милли ва оилаи забонҳои аҳолии ҷаҳон

Њайати миллї (этникї). Ањолии љањон аз гурўњњои зиёди этникї (беш аз се њазор) иборат буда, он натиљаи њолати таърихан дурудароз аст. Дараљаи поёни ин умумият ќабила, миёнааш халќият ва олиаш миллат мебошад. Аз чунин миќдори зиёди халќњо аксарияташон камшумор буда, 18-тои халќњои бузург (чинињо, њиндустонињо, амрикоињои ИМА, русњо, банѓолињо, љопонњо, бразилињо, итолиёвињо, олмонињо ва дигарњо) њар кадоме аз 50 млн нафар зиёданд ва аз нисф зиёди ањолии љањонро ташкил менамоянд. Яке аз принсипњои ташкилшавии давлат ин миллат мебошад. Халќњои дунёро аз рўйи шумора ва забонњо тасниф кардаанд. Ќисми асосии ањолии кураи Замин халќњои сершумор буда, њиссаи садњо халќи камшумор њамагї чанд дарсади ањолии дунёро ташкил додаанд. Тасниф аз рўйи шумора ва фарќи калони байни онњоро нишон медињад, яъне чинињо аз 1,3 млрд зиёданду ќабилаи веддњо њамагї 1 њазор нафар. Асоси таснифи халќњоро забон ва хеш будани онњо ташкил медињад. Њамаи забонњо дар оилаи забонї муттањиданду онњо дар навбати худ Васеъ пањн шудани забонњои англисї ва испанї дар дунё ба давлатњои мустамликадор Британияи Кабир ва Испания алоќаманд аст. 92 ба гурўњњо таќсим мешаванд. Оилаи халќњои аз њама сершумор аврупої, чину тибетї, малайї-полинезї, дравидї, самито-хамитї, банту, олтої мебошанд. Ба забонњои оилаи њиндуаврупої 150 халќ гуфтугў мекунанд. Онњо ба 11 гурўњи забонњо мансубанд ва дар тамоми ќисмњои дунё зиндагї доранд. Дар Аврупо ва Амрико 95% ањолї ба забонњои ин оилаи забонї гуфтугў мекунанд. Ба забонњои оилаи чину тибетї беш аз 1 млрд одам гуфтугў мекунанд ва асосан чинињоянд. Агар њудуди миллї (этникї) бо њудуди сиёсї мувофиќ биёяд, давлати миллї ташкил меёбад, ки ин њолат дар Аврупо, Амрикои Лотинї, Австралия, Океания ва Шарќи Наздик хубтар мушоњида мешавад. Давлатњои думиллата (Белгия, Канада ва ѓайра) ва бисёрмиллата (Њиндустон, ИМА, Русия, Испания ва ѓайра) низ мављуд буда, онњо сохти федеративии маъмурї-њудудї доранд.

2.Ташаббуссҳои Призиденти Ҷумҳурии Тоҷикистон оид ба об

Бо ташаббуси Президенти Ҷумҳурии Тоҷикистон Эмомалӣ Раҳмон Ассамблеяи Генералии Созмони Милали Муттаҳид соли 2003-юмро «Соли байналмилалии оби тоза» эълон намуд. Ба ин хотир дар Душанбе моҳи сентябри соли 2003 Форуми байналмилалӣ баргузор шуд, ки дар он аз 54 кишвари ҷаҳон ходимони давлатӣ, олимон ва дигар намояндагони ташкилотҳои гуногуни ҷаҳон ширкат варзиданд. Чунин таваҷҷуҳ зоҳир намудани олимону ходимони давлатӣ беҳуда нест. Маҳз ҳамин масъалаи умумиинсонӣ ва самаранок истифода бурдани сарватҳои обию барқи ҷумҳурӣ Президенти мамлакат Эмомалӣ Раҳмонро водор намуд, ки аз минбари Иҷлосияи 54-уми Созмони Милали Муттаҳид (с.1999) суханронӣ намуда, соли 2003-ро соли оби тоза эълон намояд, ки аз тарафи мамлакатҳои ҷаҳон дастгирӣ ёфт. Ба ин хотир моҳи сентябри соли 2003 дар шаҳри Душанбе форуми байналмилалии «Оби тоза» доир гардид ва олимону коршиносон аз мамлакатҳои гуногуни ҷаҳон ин масъаларо ҳаматарафа таҳлил намуданд. Онҳо ҷиддӣ будани ин масъаларо ба инобат гирифта, солҳои 2005-2015- ро ҳамчун марҳалаи «Об барои ҳаёт» ва солҳои 2018-2028-ро даҳсолаи байналмилалии амал «Об барои рушди устувор» баррасӣ намуданд ва давом додани ин иқдоми некро тавсия доданд.

3.Манбаъҳои ғайрианъанавии энергия

Дар шароити имрўза истифодаи манбаъњои ѓайрианъанавии (алтернативї) энергетикї, ки аз нигоњи экологї тозаанд, пешнињод карда мешаванд. Зеро неругоњњои барќие, ки дар заминаи канданињои фоиданоки сўзишворї фаъолият мекунанд ба муњити зист партовњои зиёдро дар шакли газ, моеъ ва сахт мепартоянду оксигенро истеъмол мекунанд. Инчунин ворид гардидани партовњои газї ба ќабати атмосфера боиси гармшавии иќлим мешавад. Аллакай дар ИМА ва Фаронса неругоњњои барќи офтобї; неругоњњои геотермалї дар ИМА (неругоњи Гейзерс бо иќтидори 1 млн. кВт), Русия, Филиппин, Италия; неругоњњои мадду љазрї дар Фаронса, Канада, Русия, Чин; бодї дар мамлакатњои Аврупои Ѓарбї, ИМА ва ѓайра фаъолият мекунанд.

САВОЛНОМАИ 3.

1.Саноати химиявии ҷаҳон

Дар замони ИИТ дар таркиби саноати химияи љањон химияи органикї, синтезї, саноати микробиологї ва истењсоли нурињои химиявї наќши асосиро мебозанд. Дар замони мо саноати химия соњаест, ки дараљаи азнавсозињои иќтисодии њама гуна мамлакатро нишон медињад. Аврупои Шарќї, ИМА ва Чин 1/5 ќисми мањсулоти химияро истењсол мекунанд. Дар ин мамлакатњо коркарди ашёи хоми гуногуни минералї ва нафту химиявї инкишоф ёфтааст. Дар мамлакатњои тараќќикарда химияи илмталаб, полимерњо, истењсоли нурињои минералї инкишоф ёфтаанд. Дар мамлакатњои рўбаинкишоф дар ибтидо саноати кўњї-химиявї, ки мањсулоташ содиротї буд, инкишоф ёфта буд. Аз ибтидои солњои 70-уми асри XX сар карда, онњо соњањои нурибарор, полимерњо, химияи нафтиро инкишоф медињанд. Дар Арабистони Саудї, Ќувайт, Эрон, Индонезия, Алљазоир, Мексика, Венесуэла, Бразилия марказњои калони нафту химия ба кор даромадаанд.

2.Хок ва захираҳои заминии Тоҷикистон

Қабати рўйи Замин, ки қобилияти ҳосилхезӣ дорад, хок номида мешавад.

Хокҳои ҷумҳуриамон вобаста ба релеф фарқ мекунанд.

№ Ном	Баландӣ	Боришот	Гумуснокӣ
1. Хокистаранг	300-1600	100-150	1-3%
2. Хокистаранги равшан	300-500		1-1,5%
3. Хокистаранги муқаррарӣ	600-900		1,5-2%
4. Хокистаранги тира	900-1600		1,5-3%
5. Дорчини куҳӣ	800-1800	200-250 то 1500	5-8%
6. Хоки минтақаи баландкуҳ (марғзорӣ, даштӣ, биёбонӣ ва ғ.	3000-4800		4,2-5,3%

Захираи заминии Тоҷикистон сарвати бебаҳои табиат – замин ва қисми ҳосилхези он хок мебошад. Сатҳи хушкии кураи Замин 149 млн. км2 буда, инсон фақат 55-56 дарсади онро бо мақсадҳои гуногун истифода мебарад. Ин ҳаргиз маънои имкониятҳои васеи истифодаи замин дар оянда 90 нест, зеро қисми боқимондаи хушкӣ барои истифодаи хоҷагӣ мувофиқ нест (пиряхҳо, тундра, биёбонњои кўҳӣ) ва ё истифодаи он аз ҳад мушкил (биёбон, ботлоқзор ва кўҳистон) мебошад.

3.Истифодаи захираҳои табиат. Истифодаи табиат ва исрофкоронаи табиат

БО МУРУРИ ЗАМОН АЗ ЉОНИБИ ИНСОН АЗХУД НАМУДАНИ ЗАМИН ВА ИСТИФОДАИ ЗАХИРАЊОИ МАЪДАНИЮ ЉАНГАЛ ВОБАСТА БА СИСТЕМАИ «ЉАМЪИЯТ – МУЊИТИ ЗИСТ» ДАР ФАЪОЛИЯТИ ХОЉАГИИ ОН ВАСЕЪ ГАРДИДА, ТАЪСИРИ ИНСОН БА МУЊИТИ ЗИСТ БЕШТАР ШУД. Аксари донишмандон такроран истифодаи захирањои табииро тавсия додаанд. Яъне, партовњои саноатии як соња барои соњаи дигар ашёи муњим шуда метавонанд. Масалан, њангоми коркарди маъдан дар саноати кўњї аз он партовњо боќї мемонанд, ки онњо дар назди фабрикањои маъдантозакунї ѓарамњои бузургро ташкил медињанд. Ин ѓарами партовњо барои саноати масолењи бинокорї ашёи муњим буда, аз он хишту шаѓал, сементу оњак ва ѓайра тайёр кардан мумкин аст.

САВОЛНОМАИ 4.

1.Созмонҳои умуми ҷаҳони

1. Созмони Милали Муттањид (СММ) созмони байналмилалї буда, он дар асоси ихтиёрї муттањид шудани давлатњо, бо маќсади дастгирї ва мустањкам кардани бехатарї, инкишофи муносибатњои дўстии байни онњо таъсис шудааст. Ойинномаи СММ бо имзои намояндагони 50 давлат 26.06.1945 тасдиќ шуд ва 24.10.1945 он ба кор шурўъ кард. Дар њайати СММ (соли 2018) 192 давлат шомил аст. Ташкилотњои асосии СММ: Ассамблеяи генералї, Шўрои амният, Шўрои иќтисодї ва иљтимої, Суди байналмилалї, Котибот, Маркази Созмон (Штаб квартира) дар Ню-Йорк (ИМА) љойгир аст. 2. Бонки байналмилалии таъмир ва рушд (ББТР) ташкилоти байнидавлатии ќарздињї ва молия буда, ба муњлати миёна ва дароз ба давлатњои аъзояш ќарз медињад (ќариб 180 давлат, аз љумла Тољикистон ). Ин ташкилот дараљаи ташкилоти тахассусии СММ-ро дорост. Соли 1944 таъсис ёфта, соли 1945 ба амалиёт шурўъ кард. Онњо дар якљоягї бо се ташкилоти махсус – Ассотсиатсияи байналмилалии рушд, Корпоратсияи байналмилалии молиявї, Агентї оид ба кафолати инвеститсионї гурўњеро дар назди Бонки љањонї ташкил кардаанд. 3. Фонди байналмилалии асъор (ФБА) ташкилоти байнидавлатї буда, барои ба низом овардани муносибатњои молию пулї байни аъзои Фонди мазкур (ќариб 180 давлат, аз љумла Тољикистон) амал мекунад. Он статуси ташкилоти махсусро дар назди СММ дорад. Ташкилоти мазкур соли 1945 таъсис ёфт ва маркази он дар Вашингтон (ИМА) љойгир аст. 4. Созмони Милали Муттањид оид ба масъалањои маориф, илм ва фарњанг (ЮНЕСКО) – ташкилоти байналмилалии тахассусї дар назди СММ. Аз соли 1946 бо маќсади дар арсаи љањонї таъмин намудани сулњу субот бо роњи инкишофи њамкории байни давлатњо дар соњаи маориф, илм ва фарњанг арзи вуљуд дорад. Бештар аз 193 мамлакатро (с. 2007) муттањид месозад. Маркази он дар шањри Париж (Фаронса) љойгир аст. 5. Агентии байналмилалї оид ба энергияи атомї (АБЭА) ташкилоти махсуси байналмилалї буда, соли 1957 бањри ривољи њамкории байналхалќї ба маќсади дар соњаи осоишта истифода шудани энергияи атомї барпо шудааст. Ба системаи СММ дохил аст ва зиёда аз 144 давлатро муттањид менамояд. Маркази он дар шањри Вена (Австрия) мебошад. 6. Ташкилоти байналмилалии савдо (ТБС) созмони байнидавлатї буда, бо маќсади ба низом овардани сиёсати савдо ва зери назорат гирифтани нарху наво дар байни давлатњои аъзои он амал мекунад. Бештар аз 151 давлат аъзои ин созмон буда, соли 1995 таъсис ёфтааст. Тољикистон ба ин ташкилоти байналмилалї соли 2012 ворид шуд. Маркази он дар шањри Женева (Швейтсария) мебошад. 7. Созмони њамкории иќтисодї ва рушд (СЊИР) ташкилоти байнидавлатї буда, ба маќсади пайдо намудани сиёсати ягона дар роњи пешрафти иќтисодї ва васеъ кардани савдои љањонї дар асоси роњ надодан ба њаракатњои дискриниматсионї (поймоли њуќуќ) дар ин љода амал мекунад. Соли 1961 таъсис ёфт. Ба он зиёда аз 300 давлат шомил аст. Маркази он дар шањри Париж (Фаронса) љойгир аст. 179 8. Љаласаи «Њафгонаи Бузург». Вохўрї дар сатњи олї байни сарварони давлатњои аз љињати иќтисодї инкишофёфта – ИМА, Љопон, Олмон, Британия, Фаронса, Канада, Италия. Аз соли 1996 дар аксари љаласоти масъалањои сиёсии ин ташкилот Русия низ ширкат меварзад. Бинобар он дар бисёр маврид чунин љаласањо «Љаласаи њаштгонаи Бузург» ном мегиранд. 9. Клуби Париж (КП) ташкилоти ѓайримуќаррарї буда, давлатњои ќарздињандаро муттањид месозад (бештар аз 19 давлат). Аксар масъалаи ба низом овардани муњлати ќарзро нисбати давлатњои рўбаинкишоф муњокима мекунад. 10. Клуби Лондон (КЛ) – муттањид намудани калонтарин бонкњои тиљоратї (зиёда аз 400 адад)-ро, ки ќарзњои берунии шахсиро ба низом меоранд, ба уњда дорад. Он дар аввали солњои 80-ум таъсис ёфт. 11. Иттињодия (то соли 1947 Иттињоди миллатњои Британї ном дошт) – иттифоќи Британияи Кабир бо собиќ мустамликаю доминионњо (53 давлат, 2007) соли 1931 таъсис ёфтааст. Ин Иттињодия Котибот бо сарварии Котиботи Генералї (дар Лондон) дошта, конференсияњои давлатњои Иттињодияро гузаронида, фонди якљояи ёрии техникиро ташкил кардааст.

2.Намудҳои урбанизатсия.Агломератсия ва мегаполис

Шањрњои ба њам наздик бо њам якљоя шуда, ба доираи шањри калон – «ядро» кашида мешаванду тавассути он агломератсияро ба вуљуд меоранд, ки ањолии онњо 5-8 млн нафар ва аз ин њам зиёд аст. Калонтарин агломератсияњои љањон Токио, Ню-Йорк, Филаделфия, Мехико, Сеул, Сан-Паулу ва ѓайра ба шумор мераванд. Якљояшавии бузурги агломератсияњои шањрї боиси ба вуљуд омадани мегаполисњо (калимаи юнонї megas – калон, polis – шањр) мешавад. Онњо зинаи олии шањришавианд, яъне дар натиљаи якљояшавї ба амал омадаанд. Ташкилёбии мегаполиси Бостон – Вашингтон (Босван) дар ИМА (ањолиаш беш аз 52 млн) мисоли он аст. Ин мегаполис дар соњили уќёнуси Атлантик љойгир буда, аз ќаламрави 7 иёлат ва округи Колумбия мегузараду ба њайати он чунин шањрњои калон, мисли Ню-Йорк, Филаделфия, Вашингтон, Бостон ва дигар шањрњо шомиланд. Ё мегаполис дар Љопон, соњили уќёнуси Ором, ки зиёда аз 60 млн нафар ањолиро дар бар мегирад (шањрњои Токио, Иокогама, Кавасаки, Нагоя, Киото, Осака, Кобе ва дигарњо) мебошад.

3.Ноҳияи табии географиии Зарафшон

Ноҳияи табии географиии Зарафшон

МАВҚЕИ ГЕОГРАФӢ	Дар байни Тоҷикистони Шимолӣ ва Ҷануби ғарбӣ ҷой гирифтааст
БАЛАНДИ АЗ САТҲИ БАҲР	700–950 м, баъзе қуллаҳо зиёда аз 5000 м баландӣ доранд.
ПАЙДОИШ ВА ХУСУСИЯТҲОИ ХОСИ РЕЛЕФ	Қаторкўҳҳои асосӣ Туркистон, Зарафшон, Ҳисор. Водии Зарафшон дар қисматҳои болои танг буда дар назди ш. Панҷакент ба 12-20 км мерасад ва асосан аз ҷинсҳои эраи палеозой ва мезазой иборат аст.
САРВАТҲОИ ЗЕРИЗАМИНӢ	Кони ангиштсанг - Фону Яғноб, Киштут, Моғиён, «Шахи сўзон» он 3,5 ҳазор сол боз мезўзад. Конҳои волфрам (Ҷилав), сурма ва симоб (Ҷиҷикрўд, Шингу Моғиён, Валангидароз), фосфоритҳо (Равот)
ИҚЛИМ	Хушк ва камбарф, ҳарорати моҳи июл – 18°–25°, январ – 1°–8°, дар қисми ғарбии водии Зарафшон соле 310–360 мм, дар қисми шарқӣ бошад, 200–250 мм бориш мешавад
ХОК	Хокҳои хокистарранг ва дорчинии кушод
ҲАЙВОНОТ	Паланги кўҳӣ, бузи кўҳӣ, суғур, хирс, гург, рўбоҳ, савсор, ҷайра, гуроз, қашқалдоқ. Парандаҳо дурроҷ, жаврак, туғдор, гунҷишк, фароштурук, дар баландиҳо кабк, мурғи ҳилол, ҳумо, бургут
ОБҲОИ ДОХИЛӢ	Пиряхи Зарафшон - тўли он 25 км, масоҳаташ 41,0 км2. Рўди Зарафшон зиёда аз 100 шохоб дорад. Кўлҳои ноҳия Марғзор ва Искандаркўл, Ҳафт кўл. Шаршараи Искандар баландиаш 30 м.

САВОЛНОМАИ 5.

1.Муҳоҷирати аҳоли:намуд ва географии он

Муњољирати (калимаи юнонии migration – муњољират)-и ањолї – љойивазкунии одамон, ки ба ивазкунии доимї, муваќќатї ва мавсимии љойи истиќоматашон вобаста астМуњољирати ањолиро њаракати механикии ањолї њам мегўянд ва он сабабњои мухталиф дорад. Сабабњои асосии он иќтисодї, сиёсї, динї ва ѓайра мебошанд. Муњољират дохилї ва берунї шуда метавонад. Муњољирати берунї ё байналхалќї ду хел аст: эмигратсия (барои доимї ва ё муњлати дароз зиндагї кардан аз мамлакати худ ба дигар љо рафтани одамон) ва иммигратсия (омадани одамон ба мамлакати дигар бањри истиќомати доимї ва ё ба муњлати дароз). Муњољирати дохилї таърихан ќадима буда, дар даврони капитализм ављ гирифтааст. Макони асосии эмигратсия Аврупои Ѓарбї буд, cабаби он муфлисшавии дењќонону њунармандони хурд ва зиёдшавии бекорї буд.

2.Тағийироти сифати ва миқдори дар харитаи сиёсии ҷаҳон

Таѓйироти харитаи сиёсии љањон хусусиятњои гуногун дорад (расми 1). Яке аз онњо таѓйироти миќдорї аст, ки ин дар натиљаи аз худ намудани њудуди нав ё аз даст додани њудуд дар натиљаи љангњо, бо хоњиши худ људо шудани ќисми давлат ва ѓайра мебошад. Баъзан тариќи шартномаи байни давлатњо, баъзе ќитъањои замин иваз карда мешаванд, ё ин ки ин раванд дар доираи муносибатњои дўстонаи давлатњои њамљавор амалї мегардад. Масалан, пас аз анљоми Љанги Дуюми Љањон, мувофиќи ќарори конференсияи Потсдам дар харитаи сиёсии Аврупо таѓйироти куллии сифатї ба вуљуд омад: сарњади ѓарбии Лањистон (Полша) тавассути дарёи Одра ва Нисе-Луж, яъне сарњади аввалаи сарзамини Полша баргардонида шуд, њудуди Паси Карпати Украина ба Украина, вилояти Калининград ба Русия ворид шуданд. Дар таѓйирёбии сифатї сарњад ва масоњати мамлакатњо таѓйир намеёбад. Ба ин шакли таѓйирёбї – ба даст овардани мустаќилии собиќ мустамликањо, иваз гардидани сохти сиёсї, шакли нави идоракунии давлат ва ѓайра мансубанд. Барои таѓйироти сифатї дар харитаи сиёсии љањон розигии Гренландия «њудуди худидоракунанда дар дохили Шоњигарии Дания», ташкилшавии Иттињоди Давлатњои Мустаќил (ИДМ), пас аз пош хўрдани Иттињоди Шўравї, васеъ гардидани доираи Иттињоди Аврупо ва СММ дар Шарќ ва ѓайра мисол шуда метавонад. Таѓйироти миќдорї дар харитаи љањон имрўз низ ба чашм мерасад, аммо ибтидояш аз замонњои ќадим сарчашма мегирад. Дар ибтидо воситаи асосии њалли бањсњои байнидавлатї – љангњо ба шумор мерафтанд. Њоло барои њалли бањсњои њудудї истифода аз љангњои њастаї (ядрої) тањдид мекунанд, ки ин хавфи ба ќабристони бузург мубаддал шудани сайёраро дорад.

Таѓйироти миќдорї дар харитаи сиёсии љањон ба таѓйирёбии ќаламрави давлатњо алоќа

Таѓйироти сифатї дар харитаи сиёсии љањон ин ба даст овардани мустаќилияти мамлакатњо, иваз шудани сохти сиёсии давлатњо, таъсис шудани ташкилот ва иттифоќњои байнидавлатии нав ва ѓайраро дар бар мегирад

3.Пиряххо. Пиряхҳои Тоҷикистон

Пиряхҳои калонтарин

№	Ном	Дарозии пирях (км)	Масоҳати пирях (км2)	Мавқеи ҷойгир­шавӣ
1.	Бивачӣ	27,8	37,1	Кўҳи Академияи илмҳо
2.	Савуқдараи калон	25,2	69	Кўҳи Паси Олой
3.	Гандо	22,5	55	Кўҳи Пётри Якум
4.	Гармо	27,5	114,6	Кўҳи Академияи илмҳо
5.	Ҷамъияти Географӣ	21,5	64,4	Кўҳи Академияи илмҳо
6.	Грум–Гржимайло	36,7	142,9	Саршавии дарёи Танимас
7.	Дарвоз	16,5	44	Кўҳи Дарвоз
8.	Зарафшон	25,0	41,0	Кўҳи Зарафшон
9.	Мазордара	19,5		Саршавии дарёи Язгулом
10.	Мазор	17,3	23	Кўҳи Дарвоз
11.	Октиябр	16,5	88,9	Кўҳи Паси Олой
12.	Ракзовӣ	24,2	41,2	Саршавии дарёи Язгулом
13.	Сагрон	7	48	Кўҳи Петри Якум
14.	Федченко	77,0	700	Помири Шимолӣ
15.	Фортамбек	20	75	Кўҳи Петри Якум
16.	Танимаси Ши­молӣ	18	55	Кўҳи Академияи илмҳо

САВОЛНОМАИ 6.

1.Чорводори: соҳаи асосии он

Чорводорї соњаи муњимму пешсафи аксар мамлакатњои тараќќикардаи љањон аст (мамлакатњои Аврупо, Амрикои Шимолї, Австралия, Зеландияи Нав ва баъзе мамлакатњои Аврупои Шарќї). Дар ин мамлакатњо чорводории интенсивї ривољ ёфтааст. Ќариб нисфи истењсоли љањонии гўшту шир ба мамлакатњои тараќќикарда, 1/5 њиссааш ба мамлакатњои рўбаинкишоф рост меояд. Чорводорї имрўз аз парвариши чорвои калони шохдор, бузу гўсфанд, асп, ќутосу говмеш, паранда, занбўри асал, моњї ва ѓайрањо иборат аст. Географияи ин соњаро љойгиркунии саршумори он, ки њоло ба 5,6 млрд сар расидааст, муайян мекунад. Соњаи парвариши чорвои калони шохдор нисбатан љойгиршавии баробар дошта, вале саршумори зиёдаш дар мамлакатњои Осиё ва Амрико љойгир аст, ки 1/3 ќисми мањсулоти гўштї ва шири љањонро медињад. Шумораи 144 ин чорво дар ин кишвар ќариб 1,5 млрд сар аст. Вилояти Пампаи Аргентинаро фабрикаи гўшт меноманд. Ин љо ба њар 100 га замини кишоварзї 50-100 сар чорво рост меояд. Чунин «фабрикањо» дар ИМА, Канадаю Австралия низ дида мешаванд. Аз љињати саршумори чорвои калони шохдор Њиндустон, Бразилия, Чин, ИМА, Русия, Фаронса, Аргентина пешсаф мебошанд. Хукпарварї сарчашмаи гирифтани 2/5 ќисми мањсулоти гўштии љањон буда, шумораи онњо ќариб 950-960 млн сар аст. Бештар дар мањаллањои серањолї, марказњои саноатї, ноњияњои парвариши картошка љойгир шудааст. Аз рўйи шумора давлатњои Осиё (алалхусус Чин) дар љањон дар љойи аввал аст. Парвариши бузу гўсфанд низ ањаммияти љањонї дорад ва ин соња дар ноњияњои биёбону нимбиёбон ва кўњї љойгир аст. Аз рўйи шумораи гўсфанд Австралия ва Зеландияи Нав дар љањон дар љойи аввал меистанд, ки ќариб нисфи саршумори гўсфанд дар љањон ба ин мамлакатњо рост меояд. Ин љо дастгоњњои калони гўсфандпарварї («шипстейшнз») ташкил шудаанд, ки дар онњо гўсфандон дар тамоми сол заминаи хўроки табиї доранд. ЧОРВОДОРИИ ЉАЊОНРО СЕ СОЊАИ АСОСЇ – ЧОРВОИ КАЛОНИ ШОХДОР, ХУКПАРВАРЇ ВА ГЎСФАНДПАРВАРЇ ДАР БАР МЕГИРАНД. ИН СОЊА ДАР МАМЛАКАТЊОИ МУТАРАЌЌЇ ХУСУСИЯТИ ИНТЕНСИВЇ ВА ДАР МАМЛАКАТЊОИ РЎБАИНКИШОФ ХУСУСИЯТИ ЭКСТЕНСИВЇ ДОРАД. Ќисми зиёди мањсулоти чорво ба бозори љањонї бароварда мешавад, ки соњиби он мамлакатњои тараќќикардаанд. Моњидорї яке аз шуѓлњои ќадимаи инсон асту имрўз ќариб 16 млн (дар як сол) нафар дар ин соња шуѓл дорад. Моњидорию истихрољи дигар њайвонњои обї ба 125 млн (дар як сол) расидааст. Ин соња талаботи инсонро бо сафеда ќонеъ мегардонад ва љойгиршавии он њамаљоя буда, нисфи моњидории љањонї ба њиссаи Љопон, Чин, ИМА, Чили, Перу ва Русия рост меояд.

2.Саноат ва тасвири он дар Табиат

Фаъолияти инсон дар соњаи саноатии инсон ба муњити атроф зич алоќаманд аст, зеро саноат истеъмолкунандаи асосии захирањои табиї, ба вуљуд оварандаи ландшафтњои антропогенї (саноати маъдани кўњї, шањрї) буда, дар баробари ин афзоиши саноат бисёр масъалањои истифодаи табиатро мураккаб гардонидааст. Дар ин бора истењсолоти бо ном «ифлос» њиссаи зиёд дорад. Иншооти асосии ифлоскунандаи муњити атроф саноати истихрољи маъдани кўњї, истгоњњои барќии сўзишворї, металлургия, химия, наќлиёт, муассисањои коммуналї ва ѓайрањо мебошанд. Инкишофи саноати истихрољ манзарањои табииро вайрон мекунанд ва азнавбарќароркунии онњо маблаѓи зиёд металабад. Истгоњњои барќї, корхонањои саноати химия, наќлиёт, металлургия ба њавои атмосферї дар шакли газ, чангу ѓубор моддањои зањрнок мебароранд, обњои саноатию коммуналї дар таркибашон унсурњои зиёновар доранд ва обњои равони рўйизаминї хокро зањролуд мегардонанд. Неругоњњои барќи обї майдони калони заминњои коршоямро ишѓол мекунанд. Истифодаи оќилонаи сарватњои табиї масъалањои экологии саноат ба вуљуд овардаро ба таври мусбат њал мекунад. Се роњи асосии њалли масъалаи њифзи муњити атроф мављуд аст: ба вуљуд овардани иншооти тозакунанда, љорикунии технологияи кампартову бепартов, оќилона љойгиркунии истењсолоти «ифлос».

3.Ҳаяти милли ва иҷтимоии аҳолии Тоҷикистон

Миллат	Марқеи паҳншавияшон
Тоҷиҳко	водии дарёҳои Хингоб, Сурхоб, Яхсу, дар водии Зарафшон, Помири ғарбӣ, водиҳои Вахшу Ҳисор ва Тоҷикистони Шимолӣ
Узбекҳо	н-ҳои. Турсунзода, Шаҳритўс, ҷаббор Расулов, Спитамен
Русҳо	Шаҳрҳои Душанбе, Норак, Конибодом ва Бустон
Қирғизҳо	Ноҳияи Мурғоб ва ноҳияи Лахш

Шумораи тоҷикон дар Афғонистон зиёда аз 23млн аст.

Шумораи захираҳои меҳнати дар солҳои гуногун

	2000	2013	2019
Шумораи захираи корї	3,1 млн нафар	4,8 млн нафар	5,4 млн

Одамони машғули кор дар хоҷагии халқи Тоҷикистон

Соли 2000	Соли 2013	Соли 2019
1,7 млн нафар	2,5 млн нафар	2,5 млн нафар

САВОЛНОМАИ 7.

1.Захираҳои замин:ду раванди муқобил. Фонди замин дар ҷаҳон.

Замин яке аз захирањои муњимми табиат ва манбаи њаёт мебошад. Сатњи хушкї 29% ќабати болоии Заминро ишѓол мекунад. Миќдори умумии захираи замини љањонї ба 13, 4 млрд Инро метавонам Ќариб нисфи заминњои корами љањон ба шаш давлат – Русия, ИМА, Њиндустон, Чин, Канада ва Бразилия рост меояд. 48 га баробар аст, вале на њама ќисматњои он барои истифода мувофиќ аст. Заминњои киштшаванда ќимати зиёд дошта, 88 дарсади мањсулоти истеъмолии одамонро медињанд. Заминњои кишоварзї 13% аз њаљми умумии масоњати Русия, дар Бразилия – 29%, Чин – 43%, ИМА – 51%, Фаронса ва Њиндустон зиёда аз 60%-ро ташкил медињанд. Танњо ин нишондињанда дар байни мамлакатњои калонмасоњат дар Канада кам аст, ки њамагї 8%-ро ташкил медињад. Заминњои киштшаванда аз 25 то 32 млн. км2_ро ишѓол карда, боќимондаро кўњу яхбандињои доимї, биёбону пиряхњо ва ботлоќу бешањои касногузар дар бар мегиранд. Фазои калони ќутбї дар Гренландия ва шимоли Русияю Канада, Аляска, биёбони Сањрои Кабир, биёбонњои Австралия ва ѓайра барои кишту кор мувофиќ нестанд. Миллионњо гектар замин дар зери мањалњои ањолинишини шањру дењот, роњњои наќлиёт, хатти барќ, обанбору заминњои њарбї ва дигар иншоот банд мебошанд. Заминњои киштшаванда асосан дар минтаќаи беша, бешадашт ва дашти кураи Замин пањн шудаанд. Ањаммияти заминњои чарогоњу марѓзор низ кам набуда, онњо бештар аз 10 дарсади талаботи ба хўрокворї доштаи инсониятро таъмин мекунанд. Замини киштшавандаи љањон бештар дар нимкураи шимолї – ќисми ѓарбию шарќии Аврупо, љануби Сибир, ќисми шарќї, шимолу шарќї ва љануби Осиё, њамворињои Канада ва ИМА пањн шудаанд. Таркиби миќдори умумии Замин доимї нест. Айни замон дар истифодаи замин ду њолати бо њам мухолиф ба назар мерасад. Аз як тараф, дар тўли њазорсолањо инсоният бањри зиёдкунии майдони кишт мубориза мебарад.

2.Таснифоти харитаҳо

Ҳамаи тадқиқотҳои географӣ аз харита оғоз ѐфта,баъди ворид кардани натиҷаҳои он ба харита ба анҷом мерасад.Дар таърихи инсоният харита пештар аз хат ба вуҷуд омадааст.Аввалин харитаҳои географии ҳақиқӣ асрҳои 8-6 пеш аз мелод,дар Юнон пайдо шудаанд.Харитаҳо аз руйи 4 хусусият ба гуруҳо ҷудо мешаванд: Ҳамаи харитаҳои китоби дарсӣ ва атласҳо хурдмиқѐсанд. Харитаҳо аз рӯи миқѐс (ҳаҷм) ба се гурӯҳ тақсим мешаванд: Харитаҳои калонмиқѐс . . . . . . . . 1:200 000 - калонтар; Харитаҳои миѐнамиқѐс . . . . . . . . 1:200 000 то 1:1000 000; Харитаҳои хӯрдмиқѐс . . . . . . . . . 1:1000 000 - хӯрдтар;

3.Саноати сабуки Тоҷикистон

Саноати сабук дар Тоҷикистон соҳаи асосӣ буда, зиёда аз 30 % ҳаҷми маҳсулоти саноатиро медиҳад ва 300 номгўй маҳсулот истеҳсол мекунад.

Шумораи корхонаҳои саноати сабук

Соли 1991	Соли 2018
63 адад	367 адад

ҳаҷми маҳсулоти саноатӣ сабук

Соли 1991	Соли 2018
58,2 ҳаз. сомонӣ	1569 млн сомонӣ

Иқтидорҳои истеҳсолии коркарди нахи пахта

Соли 1991	Соли 2018
32 ҳаз. тонн	74,5 ҳаз. тонн

Истеҳсоли маҳсулоти шоҳиворӣ

Соли 1991	Соли 2018
64,7 млн м2	45,2 млн м2

Истеҳсоли пойафзол

Соли 1991	ҲОЛО
3965 ҷуфт	1190 ҳаз Ҷуфт

САВОЛНОМАИ 8.

1.Рустаниҳои техникӣ ва ғайрихуроки

Минтаќаи асосии рустанињои техникї (офтобпараст, арахис, лўбиёи равѓандењ, кунљит) минтаќањои муътадил ва тропикї мебошанд. Онњо асосан манбаи истењсоли равѓан буда, аз 2/3 ќисми равѓани истеъмолї ба њиссаи ин минтаќањо рост меояд. Аз рўйи њосили офтобпараст – Русия, лўбиёи равѓандењ – ИМА, арахис – Њиндустон, зайтун – Италия дар љойи авваланд. Аз рўйи љамъоварии картошка (ватанаш Амрикои Лотинї) – Љумњурии Мардумии Чин, Лањистон (Полша) ва Русия пешсафанд. Рустанињои ѓайрихўрокї. Дар байни рустанињои ѓайрихўрокворї пахта ањаммияти махсус дорад (аз чигити он равѓану кунљора њам мегиранд). Истењсоли солонаи нахи пахта 25 млн тонна буда, аз љињати истењсоли нах дар љойи якум мамлакатњои Осиё, дар љойи дувум Амрико, дар љойи севум Африќо меистанд. Майдони кишти заѓири нахдењ нисбатан мањдуд буда, 3/4 њиссаи њосили љањонии заѓирро Русия, каучуки табииро 85% мамлакатњои Осиёи Љанубу Шарќї медињанд. Ин рустанињо моли муњимми бозори љањонианд.

2.Кӯлҳо ва пайдоиши ҳавзаҳои онҳо

1. Кўлњо. Чуќурии табииеро, ки дар он миќдори зиёди об љамъ шудааст, кўл меноманд (рас. 62). Кўлњо дар хушкї љойгир шудаанд. Онњо бевосита бо бањру уќёнусњо алоќа надоранд. Бинобар ин наботот ва њайвоноти кўлњо (ѓайр аз кўлњои боќимондаи бањр) аз наботот ва њайвоноти уќёнусњо фарќ доранд. Кўлњо аз дањњо то садњо километри мураббаъ масоњат доранд. Кўлњои калонтарин Каспий, Болої (дар Амрикои Шимолї) ва Виктория мебошанд. Кўли чуќуртарин Байкал (дар Русия) буда, 1637 м чуќурї дорад. Аз 10 як њиссаи оби ширини љањон дар ин кўл љамъ омадааст. 2. Пайдоиши њавзаи кўлњо. Њар як кўл њавзаи хос дорад. Чуќурї, андоза, шакл ва дигар хусусиятњои кўлњо ба пайдоиши њавзаи онњо вобаста мебошад. Пайдоиши њавзањо ба таври мухталиф сурат гирифтааст. Онњо дар натиљаи њодисањои дохилї (вулќон, заминљунбї, бардошташавї ё фурўравї) ва берунии Замин (лаѓжиш, кафидани ќабатњои љинсњои кўњї ва шусташавии онњо) ба вуљуд омадаанд. Пайдоиши кўлњои чуќур ба њодисањои дохилии Замин вобаста мебошад. Аз љумла кўлњои Каспий ва Арал дар чуќурињое пайдо шудаанд, ки мањсули оњиста-оњиста хамидани ќишри Замин зери таъсири њаракатњои тектоникї мебошанд. Кўлњое њастанд, ки њавзаи онњо дар танўраи вулќонњо воќеъ гардидааст. Чунин кўлњо дар нимљазираи Камчатка вомехўранд. Масалан, кўли Кронотский. Баъзе мањалњо аз љинсњои дар об њалшаванда (намак, 146 гач, оњаксанг) иборат буда, дар натиља обњои табиї онњоро мешўянд, ки ин њодиса номи карстро дорад. Баъзан дар љойи холишуда кўлњое пайдо мешаванд, ки бо номи кўлњои карстї маълуманд. Баъзан ќисми маљрои дарё аз маљрои асосї људо шуда, сабаби пайдоиши кўлњои маљрої (старитсањо) мегарданд. Дар минтаќањои кўњњои баланд кўлњое мављуданд, ки њавзаи онњо дар натиљаи фаъолияти пирях пайдо шудааст. Чунин кўлњо дар Помири Шимолї ва Шарќї мављуданд. Кўли Чапдара, Ховаркўл (Ќарокўл) ва Зоркўл аз љумлаи кўлњое мебошанд, ки аслан пайдоиши тектоникї дошта, лекин аз барфу яхњо сероб мешаванд. Дар мавзеи баландкўњи Тољикистон кўлњои хурди пайдоиши пиряхидошта зиёданд. Дар водињои дарёњои баландкўњ кўлњое вуљуд доранд, ки њавзаи онњо дар натиљаи маљрои дарёро банд кардани анбўњи љинсњои кўњї пайдо шудааст. Масалан, њавзаи кўли Сарез дар натиљаи афтида, пеши маљрои дарёи Мурѓобро гирифтани кўњ ба вуљуд омадааст.

3.Саноати вазнини Тоҷикистон

Саноати вазнин

Маҷмўи саҳаҳои саноатие, ки воситаҳои истеҳсолот (мошина, дастгоҳ) ва ашё истеҳсолот тавлид мекунад, саноати вазнин ном дорад.

Саноати вазнини Тоҷикистон 48 % ҳаҷми ҳамаи маҳсулоти ҷумҳуриро медиҳад.

Соҳаҳои асосии саноати вазнин

Соҳаи саноат	Маҳсулот
МОШИНСОЗӢ ВА КОРКАРДИ МЕТАЛЛ	Дастгоҳи бофандагӣ, яхдон, трансформатор, таҷҳизоти равшнидиҳанда, қисмҳои эҳтиётии тракторҳо, плитаҳои газ, кабел	Ин соҳаҳо аз 3/4 ҳиссаи ҳаҷми маҳсулоти саноати вазнинро истеҳсол мекунанд.
СЎЗИШВОРИЮ ЭНЕРГЕТИКӢ	Ангишт, нафт, гази табиӣ ва қувваи об
МЕТАЛЛУРГИЯИ РАНГА	Сурмаву симоб, тилло, нуқра, волфрам
МЕТАЛУРГИЯИ СИЁҲ	Пулод, чуян
ХИМИЯ	Аммиак, карбамит, хлор, содаи каустикӣ
КОРКАРДИ ЧЎБ	Қуттиҳои чубин, мебел, плитаҳои тахтагӣ
МАСОЛЕҲИ СОХТМОН	Семент, шифир, сафоли бомпушӣ, маснуоти оҳанубетонӣ, лулаҳои асбосементӣ, тахтадевор

Корхонаҳои мошинасозӣ ва коркарди метал

Номи корхона	Навъи маҳсулот	Мавқеи ҷойгиршавӣ
Тоҷиктекстилмаш	Қисмҳои эҳтиётӣ барои неругоҳҳои барқии обии Роғун, Сангтўда–1, Сангтўда–2
Торгмаш	Яхдон	Душанбе
Гидроагрегат	Зарфҳои сирдор	Хуҷанд
Конибодом	Қисмҳои эњтиётии автомобил
Хуҷандторгмаш	Гази оксиген, брикетҳо, дегҳои хўрокпазӣ, қисмҳои эҳтиётӣ барои Заводи алюминии Тоҷик

САВОЛНОМАИ 9.

1.Саноати ҷангали ҷаҳон ва коркарди он

Саноати љангал, коркарди чўб, селюлозаю коѓаз захира намудан, коркарди механикии чўб (арракунї, истењсоли фанера, масолењи сохтмонї, мебел ва ѓ.) ва коркарди химиявии чўбро дар бар мегирад. Давлатњои пешсаф дар захира намудани чўб ИМА, Бразилия, Њиндустон, Канада ва Русия мебошанд. Аз љињати истењсоли коѓаз барои китобу рўзнома дар љањон Канада ва ИМА-ро пешсаф мешуморанд, ки дар якљоягї ќариб 50% ин мањсулоти селюлозаро истењсол мекунанд. Дар Аврупои Ѓарбї Дар замони ИИТ дар таркиби саноати химияи љањон химияи органикї, синтезї, саноати микробиологї ва истењсоли нурињои химиявї наќши асосиро мебозанд. Аз љињати нахњои химиявї давлатњои Чин, Тайван, ИМА, Кореяи Љанубї, Њиндустон дар љањон пешсафанд. 135 давлатњои пешсаф аз љињати истењсоли мањсулоти љангал, ки сифати аъло доранд, кишварњои нимљазираи Скандинавия ва Финландия мебошанд.

2.Сабабҳои муҳоҷирати аҳоли ва таъсири он ба таркиби аҳолии мамлакатҳо. Намудҳои муҳоҷират.

Муњољирати ањолиро њаракати механикии ањолї њам мегўянд ва он сабабњои мухталиф дорад. Сабабњои асосии он иќтисодї, сиёсї, динї ва ѓайра мебошанд. Муњољират дохилї ва берунї шуда метавонад. Муњољирати берунї ё байналхалќї ду хел аст: эмигратсия (барои доимї ва ё муњлати дароз зиндагї кардан аз мамлакати худ ба дигар љо рафтани одамон) ва иммигратсия (омадани одамон ба мамлакати дигар бањри истиќомати доимї ва ё ба муњлати дароз).

3.Минтақаҳои озоди иқтисодии Тоҷикистон

Минтақаи озоди иқтисодӣ	Соли таъсисёбӣ	Мавқеи ҷойгиршавӣ	Масоҳат
СУҒД	Соли 2009	Ҷанубу ғарбии ш. Хуҷанд	320 гектар
ПАНҶ	Соли 2008	Панҷи Поёни н.Дўстї	401,6 гектар
ДАНҒАРА	20 - январи 2010	ҷ.д. Лоҳур н.Данғара	521,32 гектар
ИШКОШИМ	29 – январи 2010	н. Ишкишим	200гектар
КУЛОБ	1 – март 2019	ш. Кулоб	309гектар

САВОЛНОМАИ 10.

1.Мақсад, вазифаҳо ва мазмуни географияи иқтисоди ва иҷтимоии ҷаҳон

Вазифањои муњимтарини географияи иќтисодї – омўхтани рушд ва љойгир кардани истењсолот дар мавќеи муайян дар шароити мутобиќи муњити географї: омўхтани таъсири шароити табиї ва хусусиятњои рушд ва љойгиркунї, шакл ва равияњои истифода намудани унсурњои табиат ба манфиати љамъият буда, њалли онњо зарурати донишњои географияи табииро талаб менамояд. Географияи табиї бошад, ландшафтњои кураи Заминро на танњо бо маќсади мушоњидаи одї меомўзад, балки таъсири онро ба рушди љамъият ва истифода кардани захирањои табииро дар истењсолоти моддї муайян мекунад. Аз ин љињат географияи табиї њам ба донишњои географияи иќтисодї – оид ба инкишоф ва љойгир кардани истењсолот, њам оид ба талаботи нисбат ба сарватњои табиї доштаи истењсолоти моддї эњтиёљи калон дорад.

2.Намудҳои захираҳои табиӣ.Мавҷудияти захираҳо

Ба зинаи баланди инкишофи иљтимоию иќтисодї расидани инсоният, пеш аз њама ба истифодаю коркарди сарватњои гуногуни табиї алоќаманд аст. Дар њама давру замон талаботи одамон ба сарватњои табиї як хел нест. Масалан, бе об инсон ва дигар мављудоти зинда дер зиндагї карда наметавонад, њол он ки бе истифодаи баъзе навъи ашёи маъданї вай тўли њазорњо сол њаёт ба сар бурдааст. Харљу маблаѓгузорї нисбати истихрољу коркарди захирањои табиї низ якхела нест. Дар бисёр њолат сарфу харљи коркарду истифодаи сарватњои табиї аз нуќтаи назари иќтисодї оќилона буда, дар њолати дигар маблаѓгузории калон ва техникаю технологияи мураккабу гаронро талаб мекунад. Бисёр намудњои сарватњои табиї баъди тадќиќу истихрољ ба ашёи хоми соњањои гуногуни истењсолї табдил меёбанд. Аз тарафи дигар, ашёи хоми ба истењсолоти љамъиятї љалбшуда дар зинаи дувум ба захираи иќтисодї табдил меёбад. Њамин тариќ, унсурњои табиї њангоми сарфи мењнат ба олоти истењсолї, бино ва дигар неъматњои моддї мубаддал мешаванд. Сатњи кураи Замин дорои захирањои бењамтою гуногуни табиї мебошад, вале онњо дар њама ќитъаю материкњо баробар љойгир нашудаанд. Шумо аз дарсњои гузаштаи география медонед, ки захирањои табиї ба навъњои захираи ашёи минералї, Замин, манбаи об, љангал ва ѓайра таќсим мешавад. Дар навбати худ онњоро ба навъњои барќароршаванда ва барќарорнашаванда људо мекунанд. Нобаробар љойгиршавии онњо дар сатњи замин, пеш аз њама ба шароити иќлимию гуногунии љараёни пайдоиши канданињои фоиданок дар даврањои гузаштаи геологї вобаста аст. Ин боиси нобаробар пайдо ва таќсимшавии захирањои табиї дар њама ноњияю мамолики љањон шудааст. Масалан, ќисми зиёди давлатњои Осиёю Амрикои Љанубї бо бешањои тропикї, давлатњои Шарќи Наздик бо захираи нафту гази табиї фарќ мекунанд

3.Муносибатҳои иқтисодии байналмилалӣ.

Шаклњои муносибатњои иќтисодии байналмилалї хеле зиёданд ва муњимтаринашон инњоянд: 1. Савдои байналмилалї, ки таърихи аз њама ќадим дорад, ИИТ ба вай такони нав дод. Њоло суръати афзоиши он аз суръати афзоиши истењсолоти љањонї пеш аст ва ба њиссаи он 80 дарсади тамоми муносибатњои иќтисодии байналмилалї рост меояд. Ин њолат аз васеъшавии таќсимоти географии кор дарак медињад. Зери таъсири ИИТ дар таркиби молии савдои байналмилалї дигаргунињо ба амал омадааст ва зиёдшавии њиссаи молњои илмталаб яке аз зуњуроти он аст. Барои ба танзим даровардани савдои байналмилалї тарифњои гумрукї ва њадди муайян истифода карда мешавад. Ба сатњи љањонишавии савдои байналмилалї нигоњ накарда сањми мамлакатњои мутараќќї, Чин ва давлатњои нави индустриалї дар он бештар аст. Мувофиќи маълумоти оморї ба мамлакатњои Амрикои Шимолї, Аврупои Ѓарбї ва минтаќаи уќёнуси Ором зиёда аз 90% њиссаи савдои байналмилалї рост меояд. Раќобат байни содиркунандагони асосї баъзан то сатњи «љанги савдо» мебарояд (ИМА ва Љопон, ИМА ва Чин, Аврупои Ѓарбї ва Чин ва) ѓ. Наќши давлатњои суструшдёфтаи Африќо, Амрикои Лотинї ва Осиё дар таъмин намудани бозорї љањонї бо ашёи хоми минералї, чўб, ќањва, какао, арахис, банан ва ѓайрањо мушоњида мешавад. ЯГОН ДАВЛАТ БЕ САМАРАНОК ИСТИФОДА БУРДАНИ МУНОСИБАТЊОИ ИЌТИСОДЇ БО ДИГАР ДАВЛАТЊО ИЌТИСОДИЁТАШРО РУШД ДОДА НАМЕТАВОНАД. САВДОИ БЕРУНА НИСБАТ БА СОДИРИ САРМОЯ ЌАДИМТАРИН ВА ПАЊНШУДАТАРИН ШАКЛИ МУНОСИБАТИ ИЌТИСОДЇ МЕБОШАД. 2. Сармоябарорї (њаракати сармоя). Сармоя (капитал) аслан бо ду шакл ба содирот бароварда мешавад: сармояи соњибкорї (сармоягузорї дар иќтисодиёт) ва сармояи ќарз (заём). Моњияташ аз он иборат аст, ки сармоя аз мамлакате, ки соњиби он сокини ин мамлакат аст, ба мамлакати дигар барои гирифтани даромад бароварда мешавад. Мамлакатњои асосии сармоябарори имрўза ИМА, Љопон, Британияи Кабир, Олмон ва Чин мебошанд. Хусусияти хосси сармоябарории имрўза он аст, ки мамлакатњои сармоябарор низ сармоя ворид мекунанд. Мавќеи асосии воридшавии сармоя на мамлакатњои рўбаинкишоф, балки мамлакатњои тараќќикарда мебошанд. 3. Муносибатњои ќарзию молиявї, аз додани ќарз иборатанд. 4. Њамкорињои илмию техникї, ки онњо ба љорикунии комёбињои илму техника, истифодаи оќилонаи бойигарињои табиат, иттилоот, патентї, литсензия мусоидат мекунанд. 5. Пешнињоди навъњои гуногун хизматрасонї, ки онњоро «содироти ноаён» њам меноманд. Хизматрасонињои сохтмонї, молиявї, наќлиётї (хизмат дар киштињои ба бандари мамлакат дохилшуда) аз ќабили онњоянд. 6. Сайёњии байналмилалї. Чаро сайёњии байналмилалиро феномен (соњаи беназир)-и асри ХХ меноманд?

САВОЛНОМАИ 11.

1.Тағирёбии иқлими ҷаҳони ва оқибатҳои он. Конвенсияи чоҳорчӯбаи СММ оид ба тағиирёбии иқлим.

2.Тараққиёти иқтисодии Тоҷикистон дар оянда

Дар оянда баробари њалли масъалањои иќтисодї ва иљтимої ба истифодаи оќилонаи сарватњои табиї ва њифзи муњити зист диќќати љиддї дода мешавад. Дар ин бобат, пеш аз њама, барои бењтар ва устувор намудани вазъи экологї, аз љумла муњофизат ва истифодаи самараноки манбаъњои об ва бо обтаъминкунии истењсолоту ањолї чорањои мушаххас андешида мешаванд. Ѓайр аз ин, азнавбарќароркунии заминњои азкорбаромада, ташкили зинањои муњофизати хок дар љойњои сершамол, такмил додани технологияи (тарзи коркард) корхонањои саноатї ва кишоварзї, коркарди партовњои хољагї ва ѓайра хеле муњим мебошанд. Њалли оќилонаи ин масъалањо барои бењтар намудани рушди устувори иќтисодї ва вазъи экологии љумњурї мусоидат менамоянд.

3.Обҳои дохилии Тоҷикистон

Тўли умумии дарёҳое, ки аз 10 км бештар дарозӣ доранд, ба 28500 км мерасад.

Дар Тоҷикистон 947 дарёи аз 10 километр зиёдтар дарозидошта мавҷуд буда, аз онҳо 4 дарё зиёда аз 500 километр ва 15 дарё аз 100 то 500 километр дарозӣ доранд.

Қисми зиёди дарёҳои Тоҷикистон ба ҳавзаи баҳри Арал тааллуқ доранд.

Низоми дарёҳои Тоҷикистон

Дарёҳои асосии Тоҷикистон

Номи дарё	Дарозї	Сарфи об	Шохоб	Саргањ
Панҷ	921 км	1000 м3/с	Шоҳдара, Бартанг, Мурғоб, Оқсу, Язгулом, ғунд, Ванҷ, қизилсу	Якҷояшавии дарёи Помир ва Вахон
Ому	2294 км	-	Кофарниҳон	Якҷояшавии дарёи Панҷ ва Вахш
Вахш	524 км	600 м3/с	Сурхоб, Хингоб	Якҷояшавии дарёи Сурхоб ва Обихингоб
Кофарнињон	387 км	102 м3/с	Варзоб, Сарво, Сардаи миёна, Элок	Якҷояшавии дарёи Сардаи миёна ва Сарво
Зарафшон	877 км (315 км дар Тољикистон)	164 м3/с	Фон, Киштут, Моғиён	-
Сир	2684 км (195 км дар Тољикистон)	-	Исфара, Хоҷабоқирғон Оқсу	-

Селҳои харобиовари Тоҷикистон

Сол ва минтақаи сел	Хисорот
17 июли соли 1986 дар ноҳияи Айнӣ	300 км роҳ, 100 га киштзори тамоку, 90 га боғу полизро вайрон кард
баҳори соли 1987 дар Саргазон (ноњияи Данғара)	Зарарҳои гуногун
моҳи майи соли 1999 дар ноњияи Данғара ва Восеъ	170 км роҳи мошингард, хонаҳои истиќоматӣ, иншооти хоҷагиро вайрон намуд

Кўл

- 0,5 % ё 705 км² ҳудуди Тоҷикистонро кўл ташкил медиқад;

- Ҳаҷми обҳои кўлҳои Тоҷикистон баробар ба 46,3 км³ аст, ки аз ин 19,3 км³-и он оби нўшокӣ мебошад;

Кўлҳои Тоҷикистон вобаста ба пайдоиши:

Кўл ва обанборҳои асосӣ

Аҳмияти обонборҳо:

Обҳои зеризаминӣ

Захираи солонаи обҳои зеризаминӣ Тољикистон 18,7 км³-ро ташкил менамояд. Аз ҷумла захираи истифодашавандаи он ба 2,8 км³/ сол баробар аст. Ҳоло ба ҳисоби миёна аз он соле 2,3 км³ истеъмол менамоянд.

Обҳои зеризаминӣ да минтаќаҳои кӯҳӣ дар чуќурињои 100–150 метр мерасад. Дар ноҳияҳо ҳамвори ҷумурӣ
бошад, дар чуқурињои 5–40 метр ҷойгир шудаанд.

САВОЛНОМАИ 12.

1.Давраҳои ташаккулёбии харитаи сиёсии ҷаҳон

Даврањои ташаккулёбии харитаи сиёсии љањон Мафњуми «харитаи сиёсии љањон» муддати тўлонист, ки ба доираи харитањои географї ворид гардидааст. Ѓайр аз давлатњо ба мазмуни харитаи сиёсии љањон сарњади онњо, сохти сиёсї-маъмурї, шаклњои идоракунии давлатњо, таѓйирёбї, муносибати байни давлатњо ва низоъњои њудудї дохил шудаанд. Харитаи сиёсии љањонро шиносномаи географии љањони имрўза низ гуфтан мумкин аст. Љараёни ташаккули харитаи сиёсии љањон чанд њазор солро дар бар мегирад. Дар асоси даврабандии таърихї, ташаккули сохти сиёсии љањони имрўзаро ба давраи ќадим, асрњои миёна, нав ва навтарин људо мекунанд.

ДАВРА	АСР	СОХТ	МАЪЛУМОТ
Давраи ќадим	то асри V	ғуломдорӣ	равнаќу ривољ ва таназзули нахустин давлатњои дунё – Мисри ќадим, Карфаген, Юнони ќадим, Руми ќадим ва ѓайраро дар бар мегирад
Давраи асрҳои миёна	(асрҳои V–XV)	Феодализм	Дар асоси равнаќи дохилї дар ин давра, парокандагии хољагињо пешгирї карда шуд
Давраи нав	асрҳои XV–XVI то ибтидои асри XX	Капитализм	Дар ин замон муносибатњои капиталистї пойдор гардида, саноати дорои корхонаву заводњои бузург, ки ба ашёи хом эњтиёљ доштанд, рушд ёфта, воситањои наќлиёт пайдо шуданд.
Давраи навтарин	XX	Сотсиализм	Оѓозу анљоми ду љанги љањонї, таъсиси системаи љањонии сотсиализм ва пош хўрдани он дар сохти сиёсии љањон таѓйироти љиддї ба амал овард.

2.Захираҳои маъдан. Қонуниятҳои ҷойгиршави ва масъалаи истифодаи оқилонаи онҳо

. Захираи аз њама зиёди маъдани оњан ба Русия, Бразилия, Австралия, Украина, Чин ва Канада рост меояд.

Маъданњо одатан дар њудуди шикастањои платформањои ќадимаи ќисмати чиндори кураи Замин пайдо шудаанд. Дар чунин љойњо маъданњо баъзан ба дарозї хеле кашол ёфта, минтаќањои калони маъдандорро ташкил кардаанд (минтаќањои маъдании Алпу Њимолой, уќёнуси Ором ва ѓайра). Ќаламрави ин минтаќањо заминаи ташаккули саноати маъдани кўњї буда, аксар тахассуси хољагидории ноњияњои алоњида ва як ќатор давлатњоро муайян мекунанд. Мављудияти канданињои фоиданоки маъданї омили муњимми пешрафти иќтисодии ин ё он мамлакат аст. Хусусан, маъдани оњан дар њаёти гузаштаю њозираи инсоният мавќеи баѓоят бузург дорад. Њавзањои калони маъдани оњан дар Русия, ИМА, Чин, Њиндустон ва ѓайра љойгиранд. Кофтуковњои геологї солњои охир захирањои калони маъдани оњанро дар мамлакатњои Осиёю Африќо ва Амрикои Лотинї кашф кардаанд.

3.Омӯзиши табиати Тоҷикистон дар замони Истиқлолияти давлатӣ.

Ба даст овардани истиқлолият дар қатори дигар пешравиҳо барои инкишоф додани илм, аз ҷумла илми география имконияти васеъ фароҳам овард. Барои он ки шароити нави сиёсӣ ва гузариш ба иқтисодиёти бозоргонӣ дар назди хоҷагии халқи мамлакат вазифаҳои нав ба миён гузошт. Яке аз муҳимтарини онҳо таъмин намудани бехатарии иқтисодӣ мебошад. Ҳал намудани ин масъала ҳаматарафа ва амиқ омўхтани заминаи табиии рушди иқтисодӣ – табиат ва сарватҳои табиии ҷумҳуриро талаб намуд. Тарафҳои 23 алоҳидаи онро пажўҳишгоҳҳои соҳавии Академияи илмҳои ҷумҳурии Тоҷикистон таҷдиди назар намуданд. Дар таҳқиқу пешниҳоди истифодаи самараноки сарватҳои маъдани, обӣ, энергетикӣ ва ғайра саҳми олимону муҳаққиқон бузург аст. Хусусан, ба захираҳои обї ва обию барқ диққати хос дода шудааст. Тоҷикистон дар миќёси Осиёи Марказӣ дорои захираи калони неруи обию барқӣ мебошад. Аз тарафи дигар дар бисёр ноҳияҳои кураи Замин минтақаҳое вуҷуд доранд, ки норасоии захираҳои обию барќӣ, хусусан оби нўшокӣ барояшон ба масъалаи аввалиндараҷа табдил ёфтааст.

САВОЛНОМАИ 13.

1.Самароникии ҳудуди мамлакатҳои ҷаҳон

Самаранокии њудуди мамлакатњои љањон, ки масоњати васеъ доранд

Мамалакат	Масоҳат ба ҳисоби км		Самаронокии ҳудуд
		Млн.км2	%-аз масоҳати умуми
Бразалия	8.5	8.0	94
ИМА	9.6	7.9	82
Австраля	7.7	7.7	100

Таносуби самаранокии масоњати Австралия ва Бразилияро арзёбї намоед. Оё дар њаќиќат, њудуди ин мамлакатњо босамаранд? Оид ба самаранокии њудуди Тољикистон чї гуфта метавонед? Чаро чунин аст? Умуман, дар сайёраи мо давлате вуљуд надорад, ки ин ё он навъи сарвати табиї надошта бошад. Њангоми кам ва ё набудани ин ё он навъи захираи табиї, ба дигар давлатњо мурољиат мекунанд. Бо вуљуди дар њудуди Љопон набудани бисёр навъњои захирањои табиї, бо истифода аз ашёи хом, сўзишвории кашонда ва комёбињои илму техника ба дараљаи нињоят баланди пешрафти иќтисодї ноил шудааст. Бар хилофи Љопон давлатњои зиёде низ њастанд, ки бо вуљуди доштани захирањои зиёди сарватњои табиї дараљаи инкишофи иљтимоию иќтисодиашон назаррас нест.

2.Муҳити географи ва нақши он дар ҳаёти инсон.

Дар ихтиёри географияи таърихї ва дигар илмњо методњои барќарор намудани муњити географї кам нест. Муњимтарини онњо чунинанд: 30 - усули тавсифи географї, ки он асоси донишњои ќадимаро дар бар мегирад. Тавсифњои географии мисриён, њиндуён ва бобулиёни ќадим бо ёрии ин усул бо тавсифи географии њозира муќоиса мегардад ва он имконияти хулосаи илмиро ба миён меорад;

- усули хаританигорї: бо ёрии ин усул географияи њозира дар ихтиёри худ миќдори нињоят зиёди наќшаи њудуди алоњидаи Замин – аз наќшањои одии болои санг, расмњо дар пўст ва чўб, харитаи роњњои римињо то харитањои басо мукаммали замони Эњёро дар бар мегирад;

- усули геохимиявї, ки бо ёрии он сифат ва миќдори мубодилаи моддањо дар давоми њазорсолањо санљида мешавад;

- усули геофизикї њангоми омўзиши таъсири энергияи Офтоб (рўшної, гармї), намнокї ва ѓайра ба минтаќањои табиї ва дар маљмўъ фазои васеи муњити географї ба амал бароварда мешавад;

- усули генетикї: он имкон медињад, ки на танњо харитањои генетикии халќњои имрўза, балки бо истифода аз маводди геннадошта ба таърихи гузаштаи он назар кунем.

3.Рушди илмҳои географи дар асрҳои миёна

САВОЛНОМАИ 14.

1.Захираҳои уқёнуси ҷаҳонӣ

Захирањои биологї. Дар айни замон захирањои биологии ќаъри Уќёнуси љањонї Биомассаи уќёнус бештар аз 140 њазор навъро муттањид менамояд, ки дар якљоягї зиёда аз 40 млрд тоннаро ташкил медињанд. 65 мавќеи хос доранд. Онњо аз навъњои гуногуни набототу њайвонот иборат мебошанд. Бештар аз 85 дарсади биомассае, ки инсон аз бањру уќёнус истифода мебарад, ба моњињо рост меояд. Боќимондаи онро моллюскањо, харчангшаклњо ва баъзе њайвоноти ширхўри бањрї ташкил медињанд. Умуман, њар сол то 70-75 млн тонна моњї, харчанг, моллюска ва дигар навъи њайвонот аз бањру уќёнусњо гирифта мешавад, ки он бештар аз 20 дарсади талаботи ба сафедаи њайвонот доштаи одамонро таъмин мекунад. Неъматњои уќёнусро њамчун ашёи хом барои истењсоли хўроки серѓизои њайвонот низ истифода мебаранд. Ба уќёнуси Ором таќрибан 59% (хусусан, бањрњои Љопон, Охота, Чини Шарќї, Чини Ѓарбї), уќёнусњои Яхбастаи Шимолї ва Атлантик (дар ин љо бањрњои Баренс, Норвегия, Гренландия, Шимол, Балтика бартарї доранд) 39% ва уќёнуси Њинд 5% шикори моњї дар дунё рост меояд. Дар айни замон чунин суръати баланди шикори захирањои бањру уќёнус боиси ташвиш гардидааст. Аз ин хотир, дар дањсолањои охир усулњои афзоиш додани бисёр навъи организмњои обї (хусусан моллюскањо) хеле пањн шудааст ва марикултура ба таври васеъ рушд меёбад. Ин усул анъанаи ќадимї аст. Масалан, дар Љопон 200 сол ќабл то милод моњии устритсро бо ин роњ афзоиш медоданд. Дар айни замон плантатсияи устритсро дар Чин, ИМА, Нидерландия, Фаронса, Австралия ва ѓайра дидан мумкин аст.

2.Омӯзи табиат ва хоҷагии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Омўзиши табиат ва хоҷагии Тоҷикистон асосан дар нимаи дуюми асри ХIХ, баъди ба Русия ҳамроњ шудани Осиёи Миёна оғоз ёфтааст.

Бо ташаббуси Академияи илмҳои Русия ва ҷамъиятҳои гуногуни илмӣ (бахусус ҷамъияти географии Русия) омўзиши географияи Тоҷикистон шурўъ шуд!

Олимони машҳури рус, ки объектҳои гуногуни табиати Тоҷикистонро омўхтанд:

Объектҳои табиӣ	Олимон
Иқлим	И. В. Ханников, Г. Е. Грумм–Гржимайло, В. Ф. Ошанин, А. Н. Федченко, А. И. Воейков
Наботот	Л. Комаров, В. М. Липский, С. И. Коржинский
Ҳайвонот	А. С. Берг, Н. А. Северсов
Сохти геологӣ	И. В. Мушкетов, А. И. Архангелский, Д. В. Наливкин

Экспедитсияҳои Тоҷикистон

	Роҳбар	Обеъкти омўзиш
Экспедитсияи соли 1923	Н.Л.Корженевский	Орография ва шароити табиии водии рўди Танимас ва кўли қарокўл
Экспедитсияи соли 1928	Д. И. Шербаков (роҳбар), О. Ю. Шмидт, олими немис доктор Р. Финстервалдер (аъзо)	Кўҳу қаторкуҳ даҳҳо қуллаю ағба ва пиряхҳои навро кашф намуданд.
Экспедитсияи соли 1932	И. П. Горбунов (роҳбар) Н. И. Вавилов, Н. Е. Ферсман, Д. В. Наливкин, С. Ф. Олденбург, Е. Н. Павловский (аъзо)	Сохти геологӣ, сарватҳои зеризаминӣ, захираҳои гидроэнергетикӣ, хоку наботот, ҷангал ва ғайра.

3.Муҳимтарин методҳои барқарор намудани муҳити географи

- усули хаританигорї: бо ёрии ин усул географияи њозира дар ихтиёри худ миќдори нињоят зиёди наќшаи њудуди алоњидаи Замин – аз наќшањои одии болои санг, расмњо дар пўст ва чўб, харитаи роњњои римињо то харитањои басо мукаммали замони Эњёро дар бар мегирад;

- усули геохимиявї, ки бо ёрии он сифат ва миќдори мубодилаи моддањо дар давоми њазорсолањо санљида мешавад;

- усули геофизикї њангоми омўзиши таъсири энергияи Офтоб (рўшної, гармї), намнокї ва ѓайра ба минтаќањои табиї ва дар маљмўъ фазои васеи муњити географї ба амал бароварда мешавад;

- усули генетикї: он имкон медињад, ки на танњо харитањои генетикии халќњои имрўза, балки бо истифода аз маводди геннадошта ба таърихи гузаштаи он назар кунем.

САВОЛНОМАИ 15.

1.Инқилоби илми-техникӣ ва таъсири он ба иқтисодиёти ҷаҳонӣ

Инќилоби илмию-техникї давраеро меноманд, ки дар тўли он дар тараќќиёти илму техника љањиши сифатї ба амал омада, ин љањиш ќуввањои истењсолкунандаро ба куллї нав месозад, илм ба ќувваи бевоситаи истењсолї табдил меёбад.

ИИТ аз миёнаи асри XX оѓоз ёфта, минбаъд васеъ шуд. Аломатњои он хеле мухталиф буда, ба тамоми ќисмњои таркибиаш (илм, техникаю технология, истењсолот, идоракунї) марбут аст. Дар давраи њозира дар инќилоби илму техника чор хусусияти асосиро муайян кардаанд: 1. ИИТ њодисаи универсалї буда, тамоми соњањо, симои кор, маишат, фарњанг ва рўњияи одамонро дигар месозад. Љињати географии он дар пањншавиаш (дар ин ё он дараља) дар тамоми дунё, сатњи географии Замин ва фазои кайњонї зоњир мешавад. 2. Афзоиши азнавсозињои бењадди илмию техникї. Њоло фосилаи кашфиёти илмию техникї ва дар амалия љорикунии онњо хеле кўтоњ шуда, азнавкунии мањсулот босуръат ва доимї шудааст. Имрўзњо номгўйи мањсулоти баъзе соњањо дар давоми 15-20 сол пурра нав карда мешаванд. 3. Мавќеи инсон дар љараёни истењсолот ба куллї дигар шудааст. Инсон њоло на њамчун «узви иловаи мошин», балки њамчун омили фаъолу асосии истењсолот гардидааст. Талабот ба дараљаи касбии он низ зиёд шудааст. 4. Хусусияти муњимми ИИТ дар солњои Љанги Дувуми Љањон њамчун инќилоби њарбї-техникї пайдо шудани он аст. Таркиши гулулаи атомї соли 1945 дар шањри Хиросимаи Љопон ибтидои пайдоиши он буд.

2.Давраҳои нашъунамои илмҳои географи ва рушди географияи муосир.

3.Кишововарзи ва муҳити зист

Кишоварзї соњаи муњимми иќтисодиёт аст. Дар дунё мамлакате нест, ки ањолии он ба кишоварзї машѓул набошад. Айни њол ќариб нисфи ањолии ќобили мењнати љањон дар соњаи хољагии дењот машѓули кор аст. Вале ин раќам барои тамоми мамлакатњои дунё як хел нест. Дар мамлакатњои Аврупои Ѓарбї дар соњаи кишоварзї ба њисоби миёна 9%, дар ИМА – 7%, дар Канада – 6%, дар Иттињоди Давлатњои Мустаќил ќариб 20% ањолии ќобили мењнат шуѓл дорад. Дар мамлакатњои рўбаинкишоф ин нишондињанда 70-80% ва аз ин њам зиёдтар аст. Ин њолат ќабл аз њама ба дараљаи механиконии хољагии дењот, инчунин тахассуси он ва шароити табиї вобаста аст. Яке аз хусусиятњои хосси ин соња бештар ба табиат вобаста будани он аст ва ин вобастагї дар замони ИИТ низ боќї мемонад. Муњити зист як ќисми миќёсан хурди муњити географї мебошад, ки дар њудуди он миќдори муайяни ањолї фаъолият ва зиндагї мекунад. Масоњати он ба масоњати ноњияи табиї ва мањал мувофиќат мекунад. Намуди зоњирии табиии он (ландшафт) дар натиљаи фаъолияти хољагидории инсон нињоят таѓйир ёфтааст. Инсон дар њудуди он канал, роњ, обанбор, сарбанд, неругоњи барќи обї, дењаву шањрњо, киштзор, боѓу токзорњо бунёд кардааст, ки он намуди табии (ландшафт)-и муњити зистро таѓйир додааст. Онро ландшафти антропогенї (намуди наве, ки бо дахолати бевоситаи инсон ба вуљуд омадааст) меноманд.

САВОЛНОМАИ 16.

1.Географияи сиёси ва геопалитика

Географияи сиёсї ташкили њудудии њокимияти сиёсї ва фаъолияти одамон, монандї ва фарќи фаъолияти сиёсиро дар њудуд ва мамлакатњои алоњида меомўзад. Ба масъалањои асосии омўзиши географияи сиёсї хусусиятњои хосси сохти давлатдорї, таќсимоти маъмурї-сиёсии давлатњо, сарњадњо, низоъ ва бањс дар бораи њудуди сарњадї ва даъвої, ташкили њудудии давлатњои федеративї ва ѓайра дохил мешаванд. ГЕОГРАФИЯИ СИЁСЇ – ИЛМ ДАР БОРАИ РАВАНДЊОИ СИЁСЇ-ГЕОГРАФИИ ЉАЊОН, ТАЌСИМОТИ ЊУДУДИИ ЌУВВАЊОИ СИЁСЇ, АЛОЌАМАНДИИ МАРКАЗЊО ВА ЊУДУДИ СИЁСЇ МЕБОШАД. Геополитика аз калимаи юнонии гео – замин ва политика – сиёсат гирифта шуда, амалиёти сиёсати давлатро мефањмонад. Геополитика – сиёсати давлат, доираи манфиатњои он, системаи муносибатњо бо дигар давлатњоро, ки дар заминаи омилњои географї асос ёфтаанд, дар бар мегирад. Геополитика муносибатњои сиёсии мамлакатњо ва љањонро дар алоќамандї бо муносибатњои сиёсї, иќтисодї ва њарбї-сиёсї бо назардошти омилњои географї меомўзад.

2.Объектҳои харитаи сиёсии ҷаҳон

ОБЪЕКТЊОИ ХАРИТАИ СИЁСИИ ЉАЊОН

Худэълонкарда (эътирофнашуда) Њолаташон номуайян - иљоравї - ѓасбшуда - бетараф Байналхалќї - бањри кушод - Антарктида - ќаъри бањру уќёнусњо, ки берун аз ќаламрави асосї љойгиранд - фазои кайњон Љумњуриявї: - президентї - парламентї Мутеъ (худи давлат идора намекунад): - мустамлика - доминион - протектор - зермандат (тањти васоят) - кондоминиум - департаменти аљнабї - давлатњои ассотсиатсияшуда Њудуд Шаклњои идоракунии давлатњо Мамлакат Худидоракунанда (соњибистиќлол) Сохти идоракунии мамлакат Шоњигарї (монархия): - мутлаќ - теократї - конститутсионї (парламентї) Федеративї Унитарї Конфедератсия Расми 2. Сохтор ва идоракунии давлатњо

3.Мавқеи географи. Сарҳад ва тақсимоти маъмурии Ҷумҳурии Тоҷикистон

Координатаҳои Тоҷикистон:

Арзҳои 36°–40' ва 41°–05' -и шимолї

Тўлњои 67°–31' ва 75°–14'-и шарќї

Масоҳати Тоҷикистон 141,4 ҳаз. км²

- дар байни ҷумҳуриҳои Осиёи Миёна (11 дарсади масоҳат) ҷойи панҷум;

- дар байни давлатои ИДМ ҷойи ҳаштум қарор дорад.

Масафаҳои арзӣ - тўли ва дарозии сарҳади давлатҳо

Тақсимоти маъмури Тоҷикистон

Воҳиди маъмури	Масоҳат, ҳаз км2	Ноҳияҳо	Шаҳрҳо	Шаҳракҳо	ҷамоати деҳот	Маркахи маъмурӣ
ҷумҳурии Тоҷикистон	141,4	47	18	66	367	Душанбе
Вилояти Мухтори Кўҳистони Бадахшон	62,9	7	1	4	42	Хоруғ
Вилояти Суғд	25,2	10	8	23	93	Хуҷанд
Вилояти Хатлон	24,7	21	4	23	132	Бохтар
Ноҳияҳои тобеи марказ	28,4	9	4	16	100	-

САВОЛНОМАИ 17.

1.Географияи нақлиёти ҷаҳон

Наќлиёт ва ИИТ. Наќлиёт асоси таќсимоти географии мењнат, образнок карда гўем, сохтори «гардиши хун»-и организми иќтисоди љањон аст. Аз рўйи нишондињандањои њаљму таркиби боркашонї дараљаю таркиби иќтисодиёт ва аз рўйи географияи шабакаи наќлиётї љойгиркунии ќуввањои истењсолкунандаро муайян кардан мумкин аст. Наќлиёт ба љойгиркунї таъсир расонида, ба махсусгардонию кооператсиякунонии корхонањо, соњањо, ноњияю мамлакатњо таъсир мерасонад. Аз ин љињат, наќлиётро давоми њама гуна љараёни истењсолот меноманд. Наќлиёти мамлакатњои Аврупои Шарќї ва ИДМ аз рўйи зичии роњњо, сифатнокї ва боркашонї нисбатан суст тараќќї кардааст. Дар мамлакатњои рўбаинкишоф системаи наќлиётї акнун дар њолати ба шаклдарої аст. Дараљаи таљњизонидани техникии наќлиёт паст буда, дар баъзеи онњо (Афѓонистон, Непал, баъзе мамлакатњои Шарќи Наздик, давлатњои љазиравии ва бањри Кариб) роњи оњан мављуд нест. Дар шароити имрўза дар давлатњои Чин, Њиндустон ва дигар мамлакатњои рўбаинкишоф њаљми боркашонї бо суръат меафзояд. Дар байни тамоми навъњои наќлиёти имрўза аз рўйи боркашонї наќлиёти бањрї дар љойи аввал аст. Њисоби миёнаи масофаи боркашонї аз њама зиёд (8-10 њазор километр) аст.

2.Ҳаяти нажоди ва этникии аҳолии ҷаҳон

Њайати нажодї. Аз курси ибтидоии география ба шумо маълум аст, ки ањли башарро ба се нажоди асосї: аврупої, муѓулї ва зангї људо кардаанд. Баъзе олимон нажоди чорумро низ људо карда, онро нажоди австралоидї номидаанд. Намояндагони камшумори он дар љанубу шарќии Осиё, Океания ва Австралия зиндагї мекунанд. Намояндаи се нажоди асосї 70 дарсади тамоми ањолии сайёраро ташкил медињанд ва 30 дарсади боќимондаро гурўњњои нажодии омехта ва мобайнї мисли њабашњо, малагасињо, полинезињо, меланезињо ва ѓайра ташкил мекунанд. Намояндагони гурўњи нажодии омехта бештар дар Амрико (тавассути омехташавии аврупоиёни муњољир ва њиндуњои мањаллї, зангињои аз Африќо омада) зиндагї мекунанд. Њайати миллї (этникї). Ањолии љањон аз гурўњњои зиёди этникї (беш аз се њазор) иборат буда, он натиљаи њолати таърихан дурудароз аст. Дараљаи поёни ин умумият ќабила, миёнааш халќият ва олиаш миллат мебошад. Аз чунин миќдори зиёди халќњо аксарияташон камшумор буда, 18-тои халќњои бузург (чинињо, њиндустонињо, амрикоињои ИМА, русњо, банѓолињо, љопонњо, бразилињо, итолиёвињо, олмонињо ва дигарњо) њар кадоме аз 50 млн нафар зиёданд ва аз нисф зиёди ањолии љањонро ташкил менамоянд. Яке аз принсипњои ташкилшавии давлат ин миллат мебошад. Халќњои дунёро аз рўйи шумора ва забонњо тасниф кардаанд. Ќисми асосии ањолии кураи Замин халќњои сершумор буда, њиссаи садњо халќи камшумор њамагї чанд дарсади ањолии дунёро ташкил додаанд. Тасниф аз рўйи шумора ва фарќи калони байни онњоро нишон медињад, яъне чинињо аз 1,3 млрд зиёданду ќабилаи веддњо њамагї 1 њазор нафар.

3.Релйеф ва сохти геологии Тоҷикистон

Вақти геологӣ

Савол	ҷавоб
Вақти геологи чист?	Муҳлати дурударозеро, ки қишри Замин ташаккул ёфтааст, вақти геологи мегўем.
Сину соли Замин чи қадар аст?	4,5–5 млрд сол
Ҷойњои сахт, устувор ва камҳаракати қишри заминро чи меноманд?	Платформа
Минтақаҳои тезҳаракат, ноустувор ва чинхурдаи қишри заминро чи меноманд?	Геосинклинал
Аз 100 г уран дар чанд сол 1 г сурб ҳосил мешавад?	74 млн сол

!Эонҳо ба эраҳо, эраҳо бошан ба давраҳо тақсим мешаванд.

Эраҳои геологӣ

Релефи Тоҷикистон

300 то 7495 м	Нуқтаи пастарин ва балантарини Тоҷикистон
93 %	Тоҷикистонро куҳҳо ташкил медаҳанд
50 %	Тоҷикистон аз 3000 м баланд аст.
Куҳҳои Тоҷикистони шимолӣ	Қурама ва Муѓул (системаи Тиёншони мобайнӣ)
Бобои об 3769 м	Қуллаи қаторкӯҳи Қурама
Аҳромшакл (Махрут) 5621 м	Қуллаи қаторкӯҳи Туркистон
Водии Фарғона	Байни қаторкуҳҳои Қурама ва Туркистон (ганҷинаи Осиёи Марказӣ)
Мирзочул	Ҳамвории Тоҷикистони шимолӣ 250 – 300 м
Қаторкуҳҳои Тоҷикистони марказӣ	қаторкуҳҳои Заравшон, Туркистон, ҳисор ва қаротегин (системаи Олой-ҳисор)
Водии Зарафшон	Байни каторкўҳи Заравшон ва Туркистон (дарзияш 200 км)
Водии Яғноб	Байни каторкўҳи Заравшон ва Њисор
Пиряхи Заравшон	25 км дарозӣ, 2 км паҳноӣ ва масоҳаташ 41,6 км2
Кӯҳи Фон	қуллаи Зарафашон Чимтарға 5495 м
Депрессияи тоҷик	Тоҷикистони ҷанубу ғарбиро депрессияи тоҷик меноманад
Қаторкўҳҳои Тоҷикистони ҷанубу ғарбӣ	Вахш, Чилонтоғ, қаротоғ, Оқтоғ, Боботоғ
Водиҳои Тоҷикистони ҷанубў ғарбӣ	ҳисор, Вахш, Кофарниҳони Поён, Фархор, Кўлоб, Ёвон, Данғара
Кўҳҳои Помири ғарбӣ	Пётри Якум, Дарвоз, Ванҷ Язгулом, Академияи Илмҳо
Кўҳҳои Помири шарќӣ	Паси Олой, Музкўл, Аличури Шимолӣ, Аличури ҷанубӣ,
Ағбаи қизиларт	дар қаторкўњи Паси Олой 4280 м. Помир + Уш
қуллаи И.Сомонї	7495 м Академияи Илмҳо(Абалаков 1933)
қуллаи А.Сино	7134 м Паси Олой

Сохти геологии Тољикистон

• Аз палеозой то кайназой ҳудуди Тоҷикистони мо зери об буд;

• Ибтидои давраи неоген ҳудуди Тоҷикистон аз об озод шуд;

• Буъд аз об озод шуда ҷинсњои давраи палеозой ва мезазой бардошташавиро шуруъ карданд;

• қаторкўҳҳои Тољикистон асосан ба кўҳпайдошавии Алпи таалуқ дорад;

• Конҳои ангишти Тоҷикистон асосан дар эраи мезазой ба вуҷуд омадад;

САВОЛНОМАИ 18.

1.Ҷойгиршавии аҳолии ҷаҳон. Аҳолии шаҳр ва деҳот

Ањолии љањон дар сатњи хушкї нобаробар љойгир шудааст, ќариб 80% дар нимкураи Шарќї ва камтар аз ин дар нимкураи Ѓарбї љойгир буда, ањолии нимкураи Шимолї нисбат ба Љанубї (фаќат 10%) зиёдтар аст. Ќисми зиёди Инро метавонам Расми 21. Љойгиршавии ањолии љањон вобаста ба дурї аз бањр 96 ањолї дар минтаќањои иќлимии муътадил, субтропикию субэкваторї дар баландињои то 500 м аз сатњи бањр маскан гирифтаанд. Ќариб нисфи сатњи хушкии маскунгоњ (ба њисоби миёна) дар як км2 25 нафар ањолї дорад. Зичии ањолии Замин (дар њар км2 ) ба њисоби миёна 52 нафар ва якљоя бо Антарктида агар ба њисоб гирем, 48 нафарро ташкил мекунад. Майдони тамоман бе ањолї 15 % сатњи хушкиро ташкил медињад.

2.Таркиб ва сохти хоҷагии ҷаҳон.Тағйирёбии он дар ИИТ

3.Зиороаткорӣ. Зироатҳои асоси ва ноҳияҳои кишт.

Кишварҳои содиркунанда

Дар ин соња ќариб нисфи майдони кишти љањонї банд буда, пањншавии он ба љойгиршавии ањолї ќариб пурра мувофиќ меояд. Дар ин соња ѓалладонањо (гандум, шолї, љуворимакка) мавќеи асосї доранд. 140 Гандум барои инсоният хўроки асосї аст. Вай рустании даштї буда, ноњияњои асосии кишти он шимоли Амрико, минтаќаи Пампаи Аргентина, Австралия мебошанд. Љамъоварии солонаи њосили гандум дар љањон аз 723,8 млн тонна гузаштааст. Мувофиќи маълумоти созмони озуќаворї ва кишоварзии СММ, то соли 2025 љамъоварии њосили гандум ба 776,2 млн тонна мерасад. Шолї низ барои нисфи ањолии љањон нони асосї буда, майдони кишти он нисбат ба майдони кишти гандум ду баробар кам аст, вале миќдори њосилаш ќариб як хел. Сабаб ин аст, ки бисёр мамлакатњои шоликор (Чин, Љопон, Индонезия, Миср ва дигар) њар сол ду маротиба њосил мегиранд. 9/10 њиссаи њосили љањонии шолиро мамлакатњои Осиё тавлид мекунанд. Љуворимакка њамчун хўроки инсону њайвон географияи васеъ дорад дар ИМА, Аргентина ва мамлакатњои Аврупої бештар ба сифати хўроки чорво ва дар мамлакатњои рўбаинкишоф ба сифати хўроки инсон парвариш карда мешавад. Ноњияи асосии љуворимаккапарварї минтаќаи љуворимаккаи ИМА (махсусан, иёлати Айова) мебошад. 10-15 дарсад ѓалладонањои истењсолшуда ба бозори љањонї бароварда мешаванд (асосан гандуму љуворї). Содиркунандагони асосї ИМА, Канада, Австралия, Дар љањон кишти майдони гандум аз дигар зироат зиёд аст. 141 Фаронса ва Аргентина мебошанд, Канадаю Австралия то 80 дарсад њосили солонаи гандум, Аргентина љуворимаккаашро содир мекунанд. Воридкунандагони асосии гандум мамлакатњои рўбаинкишоф, љуворимаккаи хўроки чорво мамлакатњои Аврупои Ѓарбї мебошанд.

САВОЛНОМАИ 19.

1.Саноати сӯзишворию энергетикии ҷаҳон

Тамоми тамаддуни инсоният ба азхудкунии навъи мухталифи сўзишворї ва энергия алоќаманд аст. Њоло њам онњо асоси иќтисоди љањон ва тамоми љараёнњои пешќадами он мебошанд. Дар замони ИИТ истифодаи энергия хеле афзуд. Танњо дар асри XX истифодаи он 15 баробар зиёд шудааст. Истењсолу истеъмоли љањонии захирањои аввалини энергетикї аз 1 млрд тонна сўзишвории шартии соли 1900, дар соли 1990 то ба 10-11 млрд тонна ва дар охири солњои 2018 ќариб ба 27 млрд тонна расидааст. Истеъмолу истењсоли он дар мамлакатњои тараќќикардаю рўбаинкишоф фарќ дорад. Агар таносуби истењсол 1:1 бошад, пас таносуби истеъмол 5:1-ро ташкил медињад. Ин чунин маъно дорад, ки ќисми зиёди неруи барќи дар мамлакатњои рўбаинкишоф истењсолшударо олами тараќќикарда мегирад. Ба њиссаи мамлакатњои тараќќикарда њамагї 16 дарсади ањолии дунё, вале 60 дарсади истеъмоли љањонии захирањои энергия рост меояд. Электроэнергетика. Ин соњаро яке аз ќисмњои асосии «авангарди сегона» меноманд. Неруи барќро дар истгоњњои алавї (аловї, оташї), обї ва атомї истењсол мекунанд. Ќисми асосии истењсолаш ба њиссаи истгоњњои алавї рост меояд.

2.Сарватҳои зеризаминии Тоҷикистон

Сарватҳои зеризаминӣ Тоҷикистон аз таҳшинҳои давраҳои мезозой ва кайнозой ҳосил шудаанд.

Дар тўли солҳои собиқ ҳокимияти Шўравб дар Тоҷикистон 70 навъи сарватҳои зеризаминии аз 400 кон ошкор карда шудаанд. Алҳол аз 100 кон қариб 40 навъи ашъёи хоми маъданӣ мегиранд.

Захирањои калони ангиштсанг дар Тољикистони Марказӣ ва Тоҷикистони ҷануби Шарқӣ ҷой гирифтаанд. Дар ҷумҳурӣтақрибан 40 кони ангишсанг маълум аст

Озокерити дар ноҳия Исфара (кони Селроҳа) барои истеҳсоли масолеҳи изолятсионӣ корбаст мешавадю

Аз ҷиати захираи сурма ва симоб Тоҷикистон дар Осиёи Марказӣ ҷойи аввалро мегирад.

Бештар аз 50 кони намаксанг дар Тоҷикистон дида мешавад.

3.Ҳодисаҳои ғайримуташаккили табиӣ

САВОЛНОМАИ 20.

1.Мафҳуми хоҷагии ҷаҳони. Давраҳои ташаккулёбии он

2.Ноҳияи иқтисодии водии Вахш

Ноњияи иќтисодии Вахш

Ноҳия ва шаҳрҳо	шаҳри Бохтар, ноҳияҳои маъмурии Вахш, ҷалолиддини Балхӣ, Абдураҳмони ҷомӣ, Сарбанд, ҷайҳун, Панҷ, Дустӣ, Шаҳритус, Ёвон, қубодиён ва Н.Хусрав
Маркази ноҳия	ш.Бохтар
Масоҳат	12,7 њаз. км2
Аҳолӣ	Зиёда аз 1,8 млн. нафар
Иқлим	Иқлими ноҳия континентии хушки субтропикист. ҳарорати зимистон ба њисоби миёна –1° –3°, тобистон +30°; моҳи июл баъзан ҳарорат ба 45° мерасад.
Соҳаи тараққи карда	НБО-њои Сарбанд, Шаршар ва Марказӣ
Корхонаҳои калонтарин	Заводи нурињои азотии Вахш ва Заводи электрохимиявии Ёвон, заводи трасформатори Бохтар,
Соҳаи махсусгардонидашудаи кишоварзї	истеҳсоли пахтаи маҳиннах, анҷир, хурмои японӣ, лимў
Туризм	Мамнуъгоҳи «Бешаи палангон», мавзеи «Чилучорчаш­ма», димнаи Тахти Сангин, Тахти қубод, қалъаи Мир, Хоҷа Машҳад, Хоҷа Дурбод, Аҷинатеппа, Сафедмазор, Теппаи Шоҳ (асри III)

3.Урбанизатсия. Шаҳрҳои калонтарин. Оқибатҳои урбанизатсия.

Урбанизатсия (калимаи лотинї урб – шањр) – афзоиши шањру ањолии он, пурзўршавии мавќеи он, васеъ пањншавии тарзи њаёти шањрї мебошад.

Дар мамлакатњои рўбаинкишоф њолати шањришавї (урбанизатсия) босуръат аст. Ањолии шањрњо дар Амрикои Лотинї зиёд аст – 2/3 дар Осиё 27 дарсад. Шањришавї (урбанизатсия)-и мамлакатњои нафтдор хусусияти хос дорад. Дар ин мамлакатњо шањрњои њозиразамони дорои шароити хуби зиндагї ба вуљуд омадаанд. Ањолии шањр дар Амороти Муттањидаи Араб (АМА) ба 90 дарсад, дар Ќатар ба 87 дарсад, дар Ќувайт ба 90 дарсад расидааст. Дар мамлакатњои рўбаинкишоф дараљаи шањришавї ба њисоби миёна 72 дарсадро ташкил медињад.

САВОЛНОМАИ 21.

1.Соҳаи ғайриистеҳсолии ҷаҳон

2.Ноҳияҳои иқтисодии Тоҷикистон

3 Заминҷунби. Минтақаҳои серзилзилаи Замин

Њама гуна љунбишњои табииеро, ки дар ин ё он ќисми ќишри Замин ба амал меоянд, заминљунбї ё зилзила меноманд. Шиддати заминљунбї на њама ваќт як хел мешавад. Дар баъзе њолатњо заминљунбї чунон оњиста мешавад, ки онро одам њис намекунад. Дар ќисмњои алоњидаи ќишри Замин заминљунбињое рух медињанд, ки дар натиљаи онњо ќабати Замин пасту баланд шуда, тарќишњо ба вуљуд меоянд ва ќад-ќади онњо ќабатњои калони ќишри Замин ба таври амудї ё уфуќї љой иваз мекунанд. Дар рўйи Замин лаѓжиш, фурўравии кўњњо ба амал меояд. Муќаррар кардаанд, ки ба њисоби миёна дар як сол 1 заминљунбии њалокатовар, 100 заминљунбии харобиовар ва зиёда аз 1 миллион заминљунбии њисшаванда (ѓайр аз заминљунбињое, ки дар уќёнусњо мешаванд) рух медињанд.ЌаЗаминљунбие, ки 21-уми майи с. 1960 дар Чили рух дод, ќисми љанубии мамлакатро ба ларза овард. Таконњои он роњњо, хатњои алоќа, ноќилњои ќувваи барќ, бандарњои 80 бањрї, пул (кўпрук) - њоро хароб карданд; вулќонњои хомўш оташфишон шуданд, кўњњо фурў ѓалтида, маљрои дарёњоро бастанд. Гудозае, ки аз танўраи вулќон берун меомад, тамоми мављудотро дар роњи љараёни худ месўзонд. Заминљунбии моњи апрели 2015 дар Непал рўйдода сабаби фавти зиёда аз 8 њазор одам гашта буд. Дар заминљунбии с. 2023 дар Туркия зиёда 50 000 ва дар Сурия зиёда аз 8000 одам фавтида, 4 млн бино хароб гардидламрави Тољикистон њам ба минтаќаи фаъоли заминљунбї мансуб аст. Дар Тољикистон соле се њазор заминљунбї ба ќайд гирифта мешавад. Яке аз чунин минтаќањо аз Њисор то Рашт тул кашидааст. Дар ин љо рўй додани заминљунбињои аз 6 то 9 балл аз имкон дур нест. Заминљунбињои Ќаротоѓ (с. 1907), Њоит (с. 1949) аз он шањодат медињанд. Чунин заминљунбињо дар Сарез (с. 1911), дењаи Офтобрўяи ноњияи Исфара (с. 1977), шањри Ќайроќќум (с. 1986), дењаи Шарораи ноњияи Њисор (с. 1989) низ рух дода буданд. Аз ин сабаб дар љумњурии мо яке аз марказњои тадќиќоти илмии зилзиласанљии љањонї – Пажуњишгоњи зилзиласанљї ва иншооти ба зилзила тобовар амал мекунад. Мувофиќи тавсияи он дар љумњурї иншооти ба зилзилаи 6–8-балла тобовар сохта мешаванд.

САВОЛНОМАИ 22.

1.Мошинсози ҷаҳон

Аз рўйи таркиби худ ин соња аз њама мураккабу серсоњатарини саноати љањон аст. Аз ин сабаб, дар ин соња 100 млн коргар шуѓл доранд. Мошинсозї аз љињати нархи мањсулот дар байни тамоми соњањои саноати љањон дар љойи якум меистад (ќариб 35% истењсоли саноатии љањон ва 27% ањолї дар ин соњаи истењсолоти саноатї шуѓл доранд). Мошинсозии энергетикї, наќлиётї, кишоварзї, дастгоњсозї ва истењсолитаљњизот (барои дигар соњањои саноат) вобаста ба мањсулоти истењсолмекардааш аз дигар соњањои ин арса фарќ мекунанд

2.Ноҳияи иқтисодии вилояти Суғд

Ноҳия ва шаҳрҳо	Шаҳрҳои Хуҷанд, Конибодом, Исфара, Истиқлол, Гулистон, Истаравшан, Панҷакент, Шўроб, Бустон, ноҳияҳои маъмурии Ашт, ғончӣ, Зафаробод, Шаҳристон, Спитамен, Мастчоҳ, Б.Ѓафуров, Ҷ.Расулов, Кўҳистони Мастчоҳ, ва Айнӣ
Маркази ноҳия	ш.Хуҷанд
Масоҳат	25,2 ҳаз км2
Аҳолӣ	2,8 млн нафар
Иқлим	Хушк ва континентӣ
Минтақаи табиӣ	Олами набототаш гуногун аст: аз набототи биёбонӣ (дар поён) то марѓзорҳои алпию субалпӣ, ки дар баландии зиёда аз 2500 м ҷойгиранд (чун чарогоҳ истифода мешаванд).
Сарватҳои зеризаминӣ	Нафт, ангишти бўр, полиметаллњо, висмут, оҳак, намак, молибден, масолеҳи сохтмон
Хоҷагї	НБО-и «Дўстии халқҳо» дар сохтмони он намояндагони 37 миллат иштирок кардаанд. Иќтидори неругоњ 126 њаз. кВт буда, соле 700 млн. квт соат ќувваи барќ истеҳсол мекунад.
Соҳаи тараққи карда	Саноати сабук ва хўрокворӣ
Корхонаҳои калонтарин	Адрасмон, Анзоб, Зарафшон, Апреловка
Соҳаи махсусгардонидашудаи кишоварзӣ	Пахтакорӣ, боғдорӣ (Зарафшон зардолу), тамокукорӣ ва чорводорӣ, токдорӣ (Кишмиши сиёҳ ва сафеди Истаравшан).
Туризм	Дармонгоҳҳои «ҳавотоғ» ва «Зумрад»

3.Роҳҳои рушди техникию технологияи муосир

САВОЛНОМАИ 23.

1.Муҳофизати табиат ва масъалаҳои экологӣ

Асоси ин масъаларо муносибати инсон ба табиат ва муњофизати муњити атроф ташкил мекунад. Њанўз академик В.И. Вернадский гуфта буд, ки таъсири фаъолияти хољагидории инсон ба муњити географї нисбат ба таъсири њодисањои геологии дар кураи арз рухдињанда афзалият пайдо кардааст. Аз љумла, «Мубодилаи модда»-њо байни табиату инсон пайдо шудааст. Инсон соњиби техникаю технологияи пуриќтидор гардида, ба табиат чунон зиён овард, ки он хусусияти глобалии табиатро халалдор кард. Аз нимаи дуюми асри XX сар карда, дар муносибати мутаќобилаи инсону табиат љањиши наве ба вуљуд омад. Зиёдшавии ањолї, индустриякунонию урбанизатсияи босуръат ќобилияти худтозакунии системањои экологиро суст кард. Тавассути ин давргардии табиии моддањо дар биосфера таѓйир ёфта, саломатии насли имрўзаю ояндаи инсонро зери хатар гузоштааст. Уќёнусшиноси намоёни фаронсавї, Жак де Кусто гуфтааст, ки пеш табиат инсонро ба воњима меандохт, њоло инсон табиатро. Ин гуфтањо асос доранд. Дар баъзе мамлакату ноњияњо вазъи экологї њатто ба дараљаи «буњрони экологї» расидааст. Ифлосшавии муњити атроф бо ин гувоњї медињад. Имрўзњо зарари он ба миллиардњо доллар баробар шудааст

2.Ноҳияи иқтисодии водии Ҳисор

Ноҳия ва шаҳрҳо	Шаҳрњои Душанбе, Ваҳдат, ҳисор Турсунзода ва ноҳияҳои маъмурии, Рўдакӣ, Варзоб, Шаҳринав ва Файзобод.
Маркази ноҳия	ш.Душанбе
Масоҳат	11,5 њаз км2
Аҳолӣ	2.9 млн нафар
Иқлим
Минтақаи табиӣ
Сарватҳои зеризаминӣ
Хоҷагӣ
Соҳаи тараққи карда	Соаҳои саноати вазнин (мошинсозӣ, металлургияи ранга, электроэнергетика)
Корхонаҳои калонтарин	Заводи алюмини тоҷик (шаҳри Турсунзода)
Соҳаи махсусгардонидашудаи кишоварзӣ	Пахтакорӣ, боғдорӣ, токдорӣ, сабзавоткорӣ ва чорводорӣ
Туризм	Мамнуъгоњи «Ромит», истироҳатгоњи Хоҷаобигарм ва дармонгоҳи Шамбарӣ

3.Истихроҷи сарватҳои зеризаминии ҷаҳон

САВОЛНОМАИ 24.

1.Сарватҳои табии ҷаҳон. Захираҳои маъданӣ

Сарватњои табиї воситаи њастии одамон мебошанд, ки бе онњо зиндагонї карда наметавонанд ва онњоро аз табиат пайдо мекунанд.

Сарвати табиї – љисм ва ќувваи табиї, ки инсон бевосита дар раванди фаъолияти хољагии худ, чун воситаи мењнат, манбаи энергия, ашёи хом, предмети истеъмолї ва мавзеи истироњат истифода мекунад

Ба зинаи баланди инкишофи иљтимоию иќтисодї расидани инсоният, пеш аз њама ба истифодаю коркарди сарватњои гуногуни табиї алоќаманд аст. Дар њама давру замон талаботи одамон ба сарватњои табиї як хел нест. Масалан, бе об инсон ва дигар мављудоти зинда дер зиндагї карда наметавонад, њол он ки бе истифодаи баъзе навъи ашёи маъданї вай тўли њазорњо сол њаёт ба сар бурдааст. Харљу маблаѓгузорї нисбати истихрољу коркарди захирањои табиї низ якхела нест. Дар бисёр њолат сарфу харљи коркарду истифодаи сарватњои табиї аз нуќтаи назари иќтисодї оќилона буда, дар њолати дигар маблаѓгузории калон ва техникаю технологияи мураккабу гаронро талаб мекунад. Бисёр намудњои сарватњои табиї баъди тадќиќу истихрољ ба ашёи хоми соњањои гуногуни истењсолї табдил меёбанд. Аз тарафи дигар, ашёи хоми ба истењсолоти љамъиятї љалбшуда дар зинаи дувум ба захираи иќтисодї табдил меёбад. Њамин тариќ, унсурњои табиї њангоми сарфи мењнат ба олоти истењсолї, бино ва дигар неъматњои моддї мубаддал мешаванд.

2.Соҳаи Мошинсозии ҷаҳон-соҳаи асосии саноати ҷаҳони муосир

Аз рўйи таркиби худ ин соња аз њама мураккабу серсоњатарини саноати љањон аст. Аз ин сабаб, дар ин соња 100 млн коргар шуѓл доранд. Мошинсозї аз љињати нархи мањсулот дар байни тамоми соњањои саноати љањон дар љойи якум меистад (ќариб 35% истењсоли саноатии љањон ва 27% ањолї дар ин соњаи истењсолоти саноатї шуѓл доранд). Мошинсозии энергетикї, наќлиётї, кишоварзї, дастгоњсозї ва истењсолитаљњизот (барои дигар соњањои саноат) вобаста ба мањсулоти истењсолмекардааш аз дигар соњањои ин арса фарќ мекунанд. Мамлакатњои тараќќикардаи љањон, инчунин Русияю Чин ќариб тамоми навъњои мошинсозиро доранд. Мамлакатњои Аврупои Ѓарбию Шарќї ва баъзе мамлакатњои рўбаинкишоф (Бразилия, Сингапур, Кореяи Љанубї, Њиндустон ва дигарон) одатан ба истењсоли ин ё он навъи мањсулоти мошинсозї махусус гардонида шудаанд. Дар аксари мамлакатњои љањони 3-юм мошинсозї ба маънои пуррааш вуљуд надорад. Дар ин кишварњо корхонањои металлкоркунї (устохонањои таъмирї) амал мекунанд ва онњо ба соњањои наќлиёт, саноати кўњї, хољагии дењот ва ѓайра хизмат мерасонанд. Корхонањои металталаби ин соња дар назди саноати химия, металлургияи сиёњ, энергетика (шимолу шарќи ИМА, Рури Олмон, Донбасси Украина, Силезияи Болои Лањистон), соњањои дастгоњсозї, радиоэлектроника, асбобњои даќиќ дар ноњияњои захирањои мењнатии баландихтисос, корхонањои истењсоли мошину асбобњои маишї дар ноњияњои серхаридор љойгир карда мешаванд. Мамлакатњои тараќќикарда 9/10 ќисми мањсулоти ин соњаро истењсол менамоянд ва дар њудуди онњо се ареали мошинсозї (корхонаи бузург) љойгир аст: ИМА, Аврупои Ѓарбї, Љопон. Мамлакатњои рўбаинкишоф аз дањ як њиссаи мањсулоти саноати мошинсозиро истењсол мекунад. Дар байни онњо Њиндустон, Бразилия, Аргентина, Мексика, Кореяи Љанубї пешсафанд. Аксари корхонањои ин мамлакатњо ба сармояи хориљї вобастаанд. Яке аз соњањои асосии саноати мошинсозї автомобилсозї аст. Њар сол дар љањон зиёда аз 60 млн мошини боркашу сабукрав истењсол карда мешаванд, ки дар ин љода ИМА ва Љопон дар љойи аввал буда, њар яки онњо бештар аз 10 млн автомобил истењсол мекунанд. Ширкатњои калонтарини дунё «Љенерал Моторс», «Форд», «Крайслер» (ИМА), «Тоёта», «Хондо», «Нисан», (Љопон), «Фолксваген» (Олмон), «Фиат» (Италия) ва ѓ. мебошанд. Дар истењсоли љањонии киштињои калонњаљм Фаронса, Љопон, Корея, Британия, Олмон ва Чин пешсафанд. Дар асрњои XX–XXI мошинасозї бошиддат дар Љопон, Италия, Корея, Тайван, Испания, Сингапур, Бразилия, Мексика, Пуэрто-Рико, Чин рушд ёфта истодааст.

3.Робитаҳои иқтисодии берунаи Тоҷикистон

Тоҷикистон - 86 мамлакати хориҷӣ равобити иқтисодӣ дорад; - 25 номгўй маҳсулот мебарорад;- аз ҷониби 130 давлат ба расмият шинохта шудааст;

Њаљми равобит

Соли 2005 (бо доллари амрикої)	Соли 2012 (бо доллари амрикої)
2238,8	4468,3

• Содирот

Недирландия 37,6 %;

• Туркия 27,1 %

• Русия 8,8 %

• Эрон 6,8 %

• Чин 5,8 %

• Ӯзбакистон 5,3 %

• Латвия 2,4 %

• Қазоқистон 1,7 %

• Ҳиндустон 1,15 %

Воридот

• н 15 %

• Қазоқистон 11 %

• Узбакистон 6 %

• Озорбойҷон 5 %

• Украина 4 %

• Италия 4 %

• Туркманистон 3 %

• Олмон 2

• Русия 41 %

ҳоло дар Тоҷикистон 120 корхонаи муштарак бо кумаки сармояи хориҷӣ кор мекунад, ки 60–тои он дар Душанбе ҷой­гир шудаанд.

25 майи соли 2004 кушода шудани роҳи нави мошингарди Кўлоб – қалъаихунб – Хоруғ – Мурғоб – ғулма

САВОЛНОМАИ 25.

1.Ҳаятӣ синну соли ва ҷинсии аҳолии Ҷаҳон

Дар ќисми шароит ва сарватњои табиї дар бораи њолат ва сатњи истифодаи онњо маълумот дода мешавад. Ќисми дуюм оид ба шумора, афзоиши табиии ањолї, сиёсати демографии мамлакатњои љањон дар замони њозира, љойгиршавии ањолии љањон, њайати љинсию синнусолии ањолї, њайати динию тамаддуни љањонї бањс менамояд. Дар ќисми сеюм сохти иќтисоди љањон – саноат, кишоварзї, наќлиёт ва алоќањои иќтисодии умумиљањонї дар охир масъалањои умумиљањонии инсоният, ки њалли онњо ба тамоми ањли башар дахл дорад, омўхта мешавад. Зеро тамоми масъалањои умумиљањонї бо таъсири мутаќобилаи ањолї, иќтисодиёт ва муњити атроф ба вуљуд меоянд, ки дар ин маврид соњањои хољагии халќи љањон дар вобастагї ба пешрафти илму техника дар иќтисоди љањон баррасї мешаванд

2.Соҳаи асосии саноати ҷаҳон муосир. Соҳаи Мошинсозии ҷаҳон.

Аз рўйи таркиби худ ин соња аз њама мураккабу серсоњатарини саноати љањон аст. Аз ин сабаб, дар ин соња 100 млн коргар шуѓл доранд. Мошинсозї аз љињати нархи мањсулот дар байни тамоми соњањои саноати љањон дар љойи якум меистад (ќариб 35% истењсоли саноатии љањон ва 27% ањолї дар ин соњаи истењсолоти саноатї шуѓл доранд). Мошинсозии энергетикї, наќлиётї, кишоварзї, дастгоњсозї ва истењсолитаљњизот (барои дигар соњањои саноат) вобаста ба мањсулоти истењсолмекардааш аз дигар соњањои ин арса фарќ мекунанд. Мамлакатњои тараќќикардаи љањон, инчунин Русияю Чин ќариб тамоми навъњои мошинсозиро доранд. Мамлакатњои Аврупои Ѓарбию Шарќї ва баъзе мамлакатњои рўбаинкишоф (Бразилия, Сингапур, Кореяи Љанубї, Њиндустон ва дигарон) одатан ба истењсоли ин ё он навъи мањсулоти мошинсозї махусус гардонида шудаанд. Дар аксари мамлакатњои љањони 3-юм мошинсозї ба маънои пуррааш вуљуд надорад. Дар ин кишварњо корхонањои металлкоркунї (устохонањои таъмирї) амал мекунанд ва онњо ба соњањои наќлиёт, саноати кўњї, хољагии дењот ва ѓайра хизмат мерасонанд. Корхонањои металталаби ин соња дар назди саноати химия, металлургияи сиёњ, энергетика (шимолу шарќи ИМА, Рури Олмон, Донбасси Украина, Силезияи Болои Лањистон), соњањои дастгоњсозї, радиоэлектроника, асбобњои даќиќ дар ноњияњои захирањои мењнатии баландихтисос, корхонањои истењсоли мошину асбобњои маишї дар ноњияњои серхаридор љойгир карда мешаванд. Мамлакатњои тараќќикарда 9/10 ќисми мањсулоти ин соњаро истењсол менамоянд ва дар њудуди онњо се ареали мошинсозї (корхонаи бузург) љойгир аст: ИМА, Аврупои Ѓарбї, Љопон. Мамлакатњои рўбаинкишоф аз дањ як њиссаи мањсулоти саноати мошинсозиро истењсол мекунад. Дар байни онњо Њиндустон, Бразилия, Аргентина, Мексика, Кореяи Љанубї пешсафанд. Аксари корхонањои ин мамлакатњо ба сармояи хориљї вобастаанд. Яке аз соњањои асосии саноати мошинсозї автомобилсозї аст. Њар сол дар љањон зиёда аз 60 млн мошини боркашу сабукрав истењсол карда мешаванд, ки дар ин љода ИМА ва Љопон дар љойи аввал буда, њар яки онњо бештар аз 10 млн автомобил истењсол мекунанд. Ширкатњои калонтарини дунё «Љенерал Моторс», «Форд», «Крайслер» (ИМА), «Тоёта», «Хондо», «Нисан», (Љопон), «Фолксваген» (Олмон), «Фиат» (Италия) ва ѓ. мебошанд. Дар истењсоли љањонии киштињои калонњаљм Фаронса, Љопон, Корея, Британия, Олмон ва Чин пешсафанд. Дар асрњои XX–XXI мошинасозї бошиддат дар Љопон, Италия, Корея, Тайван, Испания, Сингапур, Бразилия, Мексика, Пуэрто-Рико, Чин рушд ёфта истодааст.

3.Омилҳои Ҷойгиршавии қувваҳои истеҳсолкунанда ва Ивазшавии он дар ИИТ

Таъсири ИИТ-ро таркиби ќаламравии хољагї дар таѓйирёбии характери таъсири омилњои љойгиркунии ќадима, мазмуни нав пайдокунии онњо, пайдоиши омилњои нав (экологї, илмталабї ва ѓайра) мебинем.

1. Омили њудуд яке аз ќисмњои муњимми муњити географї буда, чї ќадаре ки њаљми он калон бошад, захирањои табиии он њамон ќадар зиёду мухталифанд ва роњњо (вариантњо)-и гуногуни љойгиркунии истењсолоту ањолиро таќозо доранд.

2. Омили мавќеи иќтисодї-географї, ки аломатњои гуногун (мавќеи марказї, дохилї, њамсоягї, наздибањрї) дорад. Мавќеи дохилї тараќќиёти суст ва мавќеи наздибањрї боиси тараќќиёти суръатнок шуда метавонанд. 112

3. Омилњои захирањои табиї, ки дар аввалњо соњањои истењсолот дар ноњияњои ашёи хом (мисли саноати металлургї, сўзишворї-энергетикї ва ѓайра) љойгир карда мешуданд. Дар даврони ИИТ чунин љалбкунї суст шуд. Ин бештар ба соњањои навтарини илмталаб хос аст. Вале барои соњањои саноати истихрољ омили захирањои табиї то њол чизи асосї аст. Он чиро низ ќайд кардан лозим аст, ки ќисми зиёди захирањои њавзањо ва конњои љањон тамом шудаанду саноати истихрољ ба ноњияњои нави мушкилгузару зериобї майл дорад ва ин њам тавассути ИИТ ба амал омад.

4. Омили наќлиёт то замони ИИТ, ки дар љойгиркунї ќариб мавќеи њалкунандаро мебозид. Такмили наќлиёт харољоти боркашониро кам карда, барои фурўши мањсулоти корхонањои тахассусї ба масофањои хеле дур ва њаракати зиёди ањолї, барои њаракати истењсолот ба ноњияњои наздибањрї ва ташкилёбии ноњияњои нави азхудкунї имконият ба вуљуд овард. Аз ин нигоњ, омили наќлиёт дар даврони ИИТ њам ба љойгиркунии истењсолот, махсусан дар масоњатњои бузург таъсири калон дорад.

5. Омили захирањои мењнатї. Ба шумо аён аст, ки ин омил њамеша дар љойгиркунии истењсолот таъсир дошт ва дорад. Зеро мављудияти ќувваи кории озод фаъолияти хољагиро ба худ «мекашад» ва набуданаш «тела» медињад. Ин њолат аз њама беш ба соњањои мењнатталаб хос аст.

6. Омили мутамарказонии њудудї, ки таъсири онро мо дар калоншавии њаљми корхона, зиёдшавии самаранокии он, љамъшавии ањолї дар марказњои калони саноатї, гирењњои наќлиётї ва агломератсияњои шањрї мебинем. Ин марказу гирењњо ва ноњияњои љамъиятии истењсолоту ањолї маркази ба худ хосси тамоми њаёти хољагии ин ё он мамлакатро ба вуљуд овардаанд. Масалан, дар ноњияи саноатии Рури Олмон њазорњо заводу шахтањо, истгоњњои барќї ва дигар муассисањо љамъ оварда шудаанд. Вале набояд фаромўш кард, ки дар замони њозира акси консентратсия, яъне њолати пароканда (људо-људо)-гии истењсолот ба анъана даромадааст. Яъне, сохтани корхонањои њаљман хурду миёна шиори замонавї шудааст. Зеро ин амалиёт барои иќтисодиёт фоидаовар, воситаи њифзи муњити атроф ва урбанизатсияи оќилона аст.

7. Омили илмталабї дар замони ИИТ омили муњимми љойгиркунии истењсолот шудааст. Соњањои нави илмталаб дар 113 марказњои калони илмию шањрњои калон ва агломератсияњои шањрї љойгир карда шудаанд ва шањрњои махсуси илмию техникї ташкил ёфтаанд. Дар Фаронса нисфи кормандони илмию техникї дар Париж, дар Љопон – дар Токио љамъ омадаанд. Дар тамоми љањон интегратсияи илм бо истењсолот пайдо шудааст ва натиљаи он ташкилёбии маљмўањои илмию истењсолї (паркњои илмию тадќиќотї, технополисњо) мебошанд ва шиори онњо «аз идеяи илмию техникї то мањсулоти тайёр» аст. Мисоли равшани он водии Силикони ИМА мебошад. 8. Омили экологї дар замони ИИТ ањаммияти махсус пайдо кардааст, ки зуњуроти он норасоињои ќаламрави оби нўшокї, зиёдшавии харољот барои тозакунии обу партовњои саноатї, бадшавии вазъи муњити атроф ва пайдоиши дигар масъалањоянд. Њамин тавр, ИИТ ба тамоми љабњањои њастии имрўзаи башарият ва худи инсону муњити зиндагии он таъсир мерасонад. Иќтисоди љањонї ба организми ягона табдил ёфтаасту берун аз он ягон давлати љањон муътадилона инкишоф карда наметавонад

САВОЛНОМАИ 26.

1.Саноати сабуки ҷаҳон. Таркиб ва ҷойгиршавии он

Саноати сабук ањолиро бо матоъ, либос, пойафзол ва дигар мањсулот таъмин мекунад. Дар таркиби он соњањои бофандагї, дўзандагї, пойафзол, муйина, љавоњирот ва ѓайра дохил мешаванд. Мањсулоти ин соњаро ба ду категория људо мекунанд: 1) мањсулоти истеъмолии васеъ, ки арзиши арзон доранд ва ба мутахассисони баландихтисос эњтиёљ надоранд; 2) мањсулоти гаронарзиш, ки на танњо ба мутахассисони баландтахассус, инчунин ба технологияи гаронарзиш талабот доранд. Ин либосњои эксклюзивї ва пойафзолњои мўд ва ѓайраро дар бар мегиранд. Онњоро монополияњои мамлакатњои Аврупои Ѓарбї, Љопон, ИМА ва ѓ. истењсол мекунанд. Имрўзњо дар истењсоли мањсулоти саноати сабук кишварњои Осиё, пеш аз њама Чин ва Њиндустон ба ќатори истењсолкунандагони сатњи љањонї ворид шудаанд. Њоло дар љањон беш аз 130 млрд. м2 газвор истењсол карда мешавад, ки ќариб нисфи он ба њиссаи Чин ва мамлакатњои Аврупои Шарќї рост меояд. Аз мамлакатњои тараќќикарда дар ин љода ИМА ва Љопон пешсаф мебошанд. Дар мамлакатњои рўбаинкишоф истењсоли газвор торафт меафзояд (Осиёи Шарќї ва Љанубу Шарќї, Амрикои Лотинї). Дар маѓозањои ИМА, Аврупои Ѓарбї, Љопон газворњои арзони Кореяи Љанубї, Гонконг, Њиндустон, Колумбияро хеле зиёд мефурўшанд.

2.Обҳои маъдани ва термалии Тоҷикистон

Тољикистон бо обњои минералиаш шуњрати оламшумул дорад. Таркиби химиявї ва хосияти физикии обњои минералї нињоят гуногун аст. Дар 65 Тољикистон чашмањои гарм ва хунуки обашон газдор фаровон мебошанд. Дар Тољикистони Шимолї (кўњњои Ќурама ва Муѓул) чашмањои хунуки шифобахши радиоактивї ва каммаъдан мављуданд. Дар наздикии Истаравшан (25 километр дуртар) дар Њавотоѓ чашмаи минералии гарми йоду бромдор њаст, ки дар заминаи он дармонгоњи Њавотоѓ сохта шудааст. Ќисми бештари чашмањои минералї дар нишебињои љануби ќаторкўњи Њисор љой гирифтаанд. Оби ин чашмањо хунук ва гарм буда, ба обњои гази карбонатдори нарзан монанд мебошанд. Њарорати чашмањои минералии Х о љ а о б и г а р м , Обигарм, Явроз, Гармоба ба 38°- 98° мерасад. Дар Хољаобигарм, ки чашмааш радиоактивии гарм аст, дар баландии 1800 м дармонгоњи њозиразамон сохта шудааст. Д а р м о н г о њ и «Хољаобигарм» дорои буѓи радон буда, дар њудуди Иттињоди Давлатњои Мустаќил (ИДМ) машњур мебошад. Дармонгоњи «Обигарм» дар баландии 1300 м љойгир аст. Оби гарми њидрогенсулфидии он бењамтост. Обњои нарзани Сангхок ва Анзоби њавзаи рўди Зиддиро (дар баландии ќариб 3000 м) барои нўшидан ва муолиљаи беморињо истифода мебаранд. Каме ѓарбтар аз шањри Душанбе (18 км) дар дењаи Шоњамбарї чашмаи минералии хунук мављуд аст. Оби он гидрогенсулфид дошта, бо маќсади муолиља ва нўшидан истифода мешавад. Ба дармонгоњи Шоњамбарї на фаќат ањолии Тољикистон, балки мардуми дигар мамлакатњо низ барои муолиља меоянд.

3.Ноҳияи табии Тоҷикистони Марказӣ

МАВҚЕИ ГЕОГРАФӢ	- дар шимол бо қаторкўҳҳои Зарафшон ва Олой, - дар шарқ бо қаторкўҳҳои Паси Олой ва Академияи илмҳо, - дар ҷануб бо қаторкўҳи Дарвоз; - дар ғарб қаторкўҳҳои Вахшу қаротегин
ПАЙДОИШ ВА ХУСУСИЯТҲОИ ХОСИ РЕЛЕФ	қаторкўҳҳои асосӣ – Вахш ҳазратишоҳ, Дарвоз, Пётри якум.
САРВАТҲОИ ЗЕРИЗАМИНӢ	Ангишти серкаллорияи Назарайлоқ ва Миёнаду, кони сиенитҳои нефелинӣ (кони Турпӣ), чашмаҳои минерлии Обигарм ва Тандикўл
ИҚЛИМ	ҳарорати ҳаво дар Рашт +11°, Миќдори боришоти солона дар ќисми ѓарбии ноњия (Рашт) 650–900 мм, дар шарќи он (Лахш) 270–280 мм аст.
ХОК	Хокистарранги тира, хоки кўҳҳо дорчини ва марѓзории баландкўњӣ
ОЛАМИ НАБОТОТ	Чормаѓз, заранг, арча
ҲАЙВОНОТ	Ширхўрҳо бузи кўҳӣ, паланг, хирс, гург, гуроз, инчунин хояндаҳои гуногун (заргўш, суѓур), хазандахо (гурза, мори обї, калтакалос), парандахо (кабк, мурѓи ҳилол, каргас) ва ѓайра сукунат доранд.

САВОЛНОМАИ 27.

1.Динҳои ҷаҳонӣ

Дар шароити имрўза дин ба шуури одамон таъсири зиёд дорад. Вобаста ба пањншавї ва мавќеи динњо, онњоро ба динњои љањонї ва миллї људо кардаанд. Имрўз дар дунё се дини љањонї – насронї, ислом ва буддої вуљуд доранд. Аз њама пањншудатар дини насронист, ки беш аз 1 млрд ањолии дунё ба он эътиќод дорад. Таъсири он дар мамлакатњои Аврупо, Амрико, Австралия зиёд аст. Эътиќодмандони ин дин дар Осиёю Африќо низ њастанд. Шохањои дини насронї: православї, протестанї, католикї буда, онњо мувофиќан дар Юнон, Австралия ва Амрикои Лотинї њукмронанд. Дини дигари љањонї – ислом (мусулмонї) буда, дар Осиё, Африќо, Туркия, Эрону Ироќ, Афѓонистону Покистон, Алљазоир, Бангладеш, Марокаш, Миср, Осиёи Миёнаю Ќазоќистон, Тотористону Бошќирдистони Русия, Индонезия ва ѓайра пањн шудааст. Шумораи умумии мусулмонони дунё ќариб 1 млрд нафар аст. «Гањвора»-и дини ислом шањрњои Маккаю Мадина буда, ин дин ду равия дорад: суннї ва шиа. Суннињо аксариятро ташкил дода, шиањо асосан дар Эрону Ироќ маскан гирифтаанд. Имрўз њам дини ислом ќисми таркибии тарзи њаёти халќњои машриќзамин буда, аксари мамлакатњо дар Конститутсияи худ онро дини давлатї донистаанд ва баъзе њизбњои сиёсї дар барномањои њуљљатии худ онро сармашќ кардаанд. Дини буддої аз нигоњи географї мањдуд буда, эътиќодмандони он дар Непал, Мянма, ќисман дар Њиндустон, Шри-Ланка, 93 Чин, Муѓулистон мебошанд. Шумораи умумии буддоињо ќариб 300 млн нафаранд. Ба динњои миллї индуизм, канфусианї, синтоизм, яњудї мансуб буда, дар Њиндустону Чин, Љопону Исроил ва дигар мамлакатњо амал мекунанд. Дар мањалњои ќафомондаву дурдасти Африќои тропикї, Осиё ва Амрикои Лотинї намуди эътиќодњои мањаллї боќї мондаанд, онњо объектњои табиї ва рўњиро мепарастанд. Чї тавре ки дидем, аксари ањолии сайёра пайрави ягон дин мебошанд. Онњо дар њалли бисёр масъалањои љањонї сањмгузоранд. Махсусан, ваќте ки сухан аз боби муњофизати сулњ, яроќпартої ва њифзи муњити атроф меравад. Мавќеи дин дар инкишофу бойгардонии худшиносии миллї, њифзи боигарињои умумибашарї назаррас аст. Донистани мансубияти динии ањолї ба фањми дуруст хусусиятњои географияи иќтисодию иљтимоии ноњияњои људогонаи дунё ёрї мерасонад. Анъанањои динї, алалхусус дини ислом дар рељаи бозтавлиди ањолї, дараљаи фаъолияти кории занон таъсир дорад. Њамин тавр, географияи динњои љањон љараёнњои мураккаби азхудкунии сайёра, тараќќии маданияти маънавии инсониятро ифода мекунад.

2.Боғи милли ва мамнунгоҳҳои Тоҷикистон

Боғи милии Тоҷикистон

Наботот ва ҳайвоноти ҳифзшаванда дар Боғи миллии Тоҷикистон

Наботот	зиёда аз 2000 навъи рустанињо ба ќайд гирифта шудаанд, ки 120 навъи онњо нодир буда, дар ҳолати нестшавӣ ќарор доранд
ҳайвонот	архар – мешак (гўсфанди Марко Поло), паланги кўҳӣ, гурги сурхмўй, гурбаи ваҳшӣ, хирси мала
Парандаҳо	кабки ҳилол, саҷаи тибетӣ, ѓози кўҳӣ, уќоб

Соли 2013 Боғи милии Тоҷикистон ба рўйхати мероси умумиҷаҳонии ЮНЕСКО дохил гардид.

Мамнуъгоњњои Тољикистон

Ном	Масоњат	Соли таъсисёбї	Ноњия
Бешаи палангон	47 њаз га	1938	Дустӣ, Ќубодиён, ҷайҳун
Ромит	16 њаз га	1959	н. Ваҳдат
Даштиҷум	19,7 њаз га	1983	н. Ш.Шоҳин
Зоркўл	87.7 њаз. га	2000	н. Мурѓоб

3.Пайдоиши материкҳо ва кӯҳҳо

Ба шаклњои калон (глобали)-и релефи Замин – барљастагињои материкї ва фурўхамидањои уќёнусї дохил мешаванд. Баландии хушкї ба њисоби миёна аз сатњи бањр – 875 м ва чуќурии миёнаи оби уќёнус – 3800 метрро ташкил медињад. Барои пайдоиши онњо ќуввањои дохилии Замин наќши муњимро мебозанд. Дар релефи материкњо њамворињои дар платформа љойгиршуда ва минтаќањои кўњсорро људо мекунанд. Дар ќаъри уќёнусњо релеф мураккаб аст. Дар он ќаторкўњњои байниуќёнусї, њамворињои зериобї ва новањои чуќури уќёнусї вуљуд доранд. Пайдоиши кўњњо. Љараёни пайдоиши кўњњо ба њодисањои ќатшавї ва фурўравињои ќишри Замин вобастаанд. Ин њодиса дар натиљаи љамъшавии љинсњои тањшинї дар фурўхамидањои ќишри Замин ва дар оянда бардошташавии онњо вобаста аст. Љинсњои тањшинї дар чинњо таѓйир меёбад ва тарќишњо пайдо мешаванд. Ба ин тарќишњо магмаи тафсон медарояд ва хунук мешавад. Дар љойи фишурдашавии ќишри Замин ба амал омадани шикасташавињо мумкин аст, ки дар натиља ќисмњои 32 алоњидаи харсангї пайдо мешаванд. Бо ин шикасташавињо ќисмњои калони ќишри Замин њаракат мекунанд, мавќеи худро иваз мекунанд, баланд ё паст мешаванд. Дар натиља заминњои яктарафа фурўхамида, горстњо ва грабенњо пайдо мешаванд. Шакли релефи яктарафа фурўхамида дар натиљаи ба мисли зина паст шудани як ќисми хушкї нисбат ба дигараш пайдо мешавад. Горст дар натиљаи баланд шудани ќисми муайяни хушкї, њангоми аз ду тараф шикаста шудан ба амал меояд. Грабен – ќисми фурўрафтаи ќишри Замин мебошад. Бисёр ваќт дар љойи грабен кўлњои табиї пайдо мешаванд. Дар таърихи геологии Замин якчанд давраи кўњпайдошавї ё чиндоршавиро људо мекунанд. Кўњпайдошавињои аз њама ќадим зиёда аз 1 млрд сол пеш ба амал омадаанд. Чиндоршавињои минбаъда 500-100 млн сол пеш пайдо шудаанд. Чиндоршавињои аз њама љавон ќариб 70 млн сол пеш сар шуда, то њол давом дорад. Аз рўйи пайдоиш кўњњоро ба кўњњои чиндор, кўњњои харсангї, чиндору харсангї ва вулќоникї људо мекунанд. Кўњњои чиндор њангоми кўњпайдошавињое њосил мешаванд, ки дар натиљаи он љинсњои кўњї маљаќ шуда, ба минтаќањои чиндор табдил меёбанд. Масалан, дар минтаќаи чиндоршавии Алпу Њимолой, кўњњои чиндори Пиреней, Алпњо, Ќафќоз ва Њимолой пайдо шудаанд. Кўњњои чиндор љавон ва баланд мешаванд, ќуллањои нўгтез ва нишебињои ростфуромада доранд. Кўњњои харсангї – баландшавии сатњи замин дар шакли горст ё гумбаз мебошад, ки бо шикастањои тектоникї људо шудаанд. Барои ин кўњњо ќуллањои њамвор хос мебошанд. Ин кўњњо њангоми дар љойи кўњпайдошавии ќадима ё дар канорњои платформа пайдо мешаванд. Ба кўњњои чиндору харсангї кўњњои Аждањо дар Африќо, Готњои Ѓарбї ва Шарќї дар Осиё дохил мешаванд. Кўњњои чиндору харсангї дар натиљаи маротибаи дуюм кўњпайдошавї дар минтаќањои кўњпайдошавї ба вуљуд меоянд. Дар муќоиса бо кўњњои чиндор, харсангї, ќуллањо ва нишебињои 33 нисбатан њамвор доранд. Ба кўњњои чиндору харсангї кўњњои Скандинавия, ќаторкўњи Верхоянск ва Кунлун дар материки Авруосиё дохил мешаванд

САВОЛНОМАИ 28.

1.Масъалаҳои хӯрокворӣ ва роҳҳои ҳалли он

хўрокворї аз љињати таркиб, миќёс ва хусусияти љойгиршавї дар љањон хосиятњои хосси худро дорад. Баъзе соњањои он аз манбаи ашёи хом дур љойгиранд ва дар заминаи ашёи хоми кашонидашуда (саноати ќаннодї, орд, тамоку, шароббарорї ва ѓайра) фаъолият мекунанд. Соњањое, ки дар заминаи ашёи хоми мањаллї ба наќша гирифта шудаанд ва ба корхонањои кишоварзии мањал (зироаткорї ва чорводорї) алоќаманданд (истењсоли ќанд, нонпазї, ширу панир ва ѓ.). Калонтарин истењсолкунандагони гўшт дар дунё мамлакатњои Аврупои Ѓарбї (то 20%), Осиё (ќариб 30%); равѓани њайвон – ИМА ва Њиндустон; ќанд – Њиндустон, Бразилия, Чин, ИМА, Австралия, Фаронса, Куба ва ѓайра мебошанд

2.Парваришгоҳҳои Тоҷикистон

№ Ном Соли таъсисёбӣ Масоҳат(ҳазор га) Мавқеи ҷойгиршавӣ

1. Музкул 1972 66,9 ноҳияи Мурғоб

2. Сангвор 1972 60 ноҳияи Сангвор

3. Даштиҷум 1972 50,1 ноҳияи Шамсиддин Шоҳин

4. Искандаркул 1959 30 ноҳияи Айнӣ

5. Оқтош 1977 15 ноҳияи Ашт

6. Кусавлисой 1959 19,8 ноҳияи Шаҳристон

7. Чилдухтарон 1959 14,6 ноҳияи Муъминобод

8. Қаратоғ 1972 14,5 ноҳияи Фархор

9. Норак 1984 14,4 шаҳри Норак

10. Алмосӣ 1984 6 шаҳри Ҳисор

11. Хуталон 2018 6 ноҳияи Данғара

12. Сайвоти 1972 4,1 ноҳияи Айнӣ

13. Камароб 1969 3 ноҳияи Рашт

14. Зарафшон 1975 2,38 шаҳри Панҷакент

3.Нақши уқёнуси ҷаҳони дар ҳаёти инсон

Наќши Уќёнуси љањонї дар њаёти инсон ињоят бузург аст. Ин пеш аз њама гањвораи њаёт дар рўйи Замин мебошад. Ба аќидаи аксар олимон, мањз дар уќёнус њаёт пайдо шудааст ва сипас дар рўйи Замин пањн гардидааст. Инро метавонам 64 Мањз Уќёнуси љањонї њаљми асосии радиатсияи офтобро, ки ба Замин ворид мешавад фурў бурда, манбаи бузурги љамъшавии (акамулятсия)-и гармї мебошад, ки он тавассути љараёнњои уќёнусї њаракат намуда, боиси нарм гардидани иќлими сайёра мегардад. Уќёнуси љањонї барои гардиши об дар табиат наќши асосиро мебозад. Он дорои захирањои бењамтои табиї мебошад. Дар ќаъри он шумораи зиёди набототу њайвонот ва захирањои бузурги канданињои фоиданок мављуданд.

САВОЛНОМАИ 29.

1.Муносибатҳои иқтисодии умумиҷаҳонӣ

2.Ноҳияи иқтисодии минтақаи Кӯлоб

Ноҳия ва шаҳрҳо	шаҳрҳои Кўлоб, Норак ва ноҳи­яҳои маъмурии Ш.Шоҳин, Муъминобод, Восеъ, Кўлоб, Мир Сайид Алии ҳамадонї, Темурмалик, Фархор, Данѓара ва Хо­валинг, Балҷувон
Маркази ноҳия	ш. Кўлоб
Масоҳат	12 ҳаз. км2
Аҳолӣ	1.3 млн нафар
Соҳаи тараққи карда	Базаи муҳимми чорводории ҷумҳурӣ
Корхонаҳои калонтарин	Саноати хўрокворӣ (комбинати гўшт, заводҳои равѓан, намак) ва истеҳсоли масолеҳи сохтмон
Соҳаи махсусгардонидашудаи кишоварзї	Пахтакорӣ, ѓаллакорӣ, чорводорӣ ва кирмакпарварӣ, ( дар солӣои охир токдорӣ ва шоликорӣ)
Туризм	Соли 2006 бо ќарори Юнеско 2700-солагии Кўлоб ҷашн гирифта шуд. Мамнуъ­гоҳи «Даштиҷум», парваришгоҳи Сарихосор, маќбараи Мир Сайид Алии ҳамадонӣ (асри ХVI), димнаи ҳулбук (IХ–ХI, пойтахти мулки Хуталон)

3.Аҳамияти нақлиёт дар рушди хоҷагии ҷаҳон намудҳои нақлиёт ва таъсири он ба муҳити зист

Наќлиёти хушкигард Асоси ин навъро наќлиёти роњи оњан, автомобилї ва ќубурї ташкил медињанд. Наќлиёти роњї оњан дар беш аз 140 мамлакат сохта шуда, нисфи он ба њиссаи дањ мамлакат: ИМА, ИДМ, Канада, Њиндустон, Чин, Австралия, Аргентина, Фаронса, Олмон ва Бразилия рост меояд. Аз рўйи зичии роњ ба њар км2 мамлакатњои Аврупои Ѓарбї пешсафанд. Наќлиёти обї Наќлиёти бањрї 60 дарсади боркашонии байнидавлатиро иљро намуда, дар таќсимоти географии мењнат ва пешрафти иќтисоди љањонї мавќеи асосиро бозидааст.Наќлиёти њавої Наќлиёти њавої соњаи љавону зудтараќќиёбандаи наќлиёт аст. Дар дунёи имрўза мамлакате нест, ки ин соња дар он хизмат нарасонад. Агар соли 1950 ба воситаи наќлиёти њавої дар тамоми олам ќариб 30 млн нафар кашонида шуда бошад, пас ин раќам њоло аз 2,5 млрд гузашта аст. Нуќтањои такягоњи ин наќлиёт 30 њазор фурудгоњи бузурги њавої (аэропорт) буда, бузургтарини онњо њар сол миллионњо мусофирро мегузаронад. Дар фазои Атлантик дар як ваќт на кам аз 100 њавопаймо парвоз мекунад. Тайёрањои тамѓаи «Боинг-474» (ИМА), «Ил-86» (Русия), «Аэробус» (Олмон-Фаронса-Англия), ѓунљоиши то 500 нафарро доранд. Танњо ба востаи калонтарин фурудгоњњои дунё (Ню-Йорк, Чикаго, Лос-Анљелос, Париж, Лондон, Франкфурт ва ѓ.) соле беш аз 50 млн мусофир кашонида мешавад. Барои баъзе ноњияњои дунё наќлиёти њавої ивазнашаванда аст. Наќлиёт њам аз бисёр љињат ба шароити табиї вобастагї дорад. Баробари тараќќии ИИТ ин вобастагї таќозои нав пайдо кардааст. Барои тараќќиёти наќлиёти хушкигард њоло кўњу дарёњо, биёбону љангалњои тропикї, њатто гулугоњњои бањрї монеъ шуда наметавонанд. Иншооти бузурги сунъї ба тараќќии наќлиёти обї мусоидат мекунанд. Дар баробари ин, таъсири нохуши наќлиёт ба вазъи муњити атроф зиёд шудааст. Ифлоскунандаи зиёди табиат наќлиёти автомобилист (парки љањонии автомобилї беш аз 500 млн мошин дорад). Наќлиёти њавої ва роњи оњан низ ба воситаи дуду газ њаворо ифлос мегардонанд. Обњои љањониро ифлос намудани киштињои калони нафткашон ва заминњои коршоямро ишѓол намудани роњњои наќлиёти хушкї ба кї маълум нест?! Имрўзњо бисёр мамлакатњои љањон барои њифзи муњити атроф аз ифлосшавии газу дуди наќлиёт чорањои љиддї андешида истодаанд, ки тавассути онњо миќдори сурб дар сўзишвории автомобилї кам мегардад. Истифодаи электромобилу сўзишворињои газї ва њидрогенї оѓоз ёфтааст, дар Уќёнуси љањонї «минтаќањои санитарї»-и махсус таъсис дода мешаванд

САВОЛНОМАИ 30.

1.Аломатҳои типологияи давлатҳои ҷаҳон

Дар харитаи имрўзаи сиёсии љањон бештар аз 200 давлат ва њудуди муайян мављуд аст, ки 193-тои онњо давлатњои мустаќил ба њисоб мераванд. Давлатњое њастанд, ки масоњати васеъ (Русия, Канада, Чин ва ѓ.) ё хурд (Андора, Сингапур, Ватикан ва ѓ.) доранд; баъзеи онњо гуногунмиллатанд (Њиндустон, Камерун, Русия ва ѓ.) ва баъзеашон якмиллата (Љопон, Муѓулистон ва ѓ.); давлатњое њастанд, ки захирањои бузурги табиї доранд; хусусияти дигари давлатњо дар њудуди онњо дохили континент (материк), назди бањр, љазирањои алоњидаро дар бар мегиранд ва ѓ. Чунин тарзи гуногунии давлатњо аз он шањодат медињад, ки онњоро аз рўйи типология, яъне мувофиќати бо њам монандї ва фарќ аз якдигар људо намоем. Типологияи давлатњо на танњо ањаммияти шиносої, балки амалї дорад, масалан, барои дар сурати аз љониби СММ пешнињод оид ба проблемањои инкишофи гурўњи давлатњои алоњида, дастгирии молиявии онњо ва ѓ. Типологияи давлатњо метавонад гуногун бошад ва ин вобаста ба он аст, ки кадом аломатњои асосї онро ташкил медињад. Ба ин мавќеи географї, шумораи ањолї, Инро метавонам 17 мансубият ба ин ё он гурўњи этникї, динї ё љамоаи тамаддун, нишондињандањои дараљаи урбанизатсия, таъмин будан аз захирањои табиї ва ѓайра мисол шуда метавонанд

2.Захираҳои рекраатсионӣ

Захирањои рекреатсионї дар ќатори захирањои муњимтарин бо маќсади истифодаи истироњату саёњат ва табобат равона карда шудааст. Захирањои рекреатсионї захирањоеро меноманд, ки барои хизматрасонии ањолї истифода мешаванд. Захирањои рекреатсионии курортї, табобатї, варзишї ва саёњатї (экскурсионї) аз њам фарќ мекунанд. Дар замони имрўза захирањои рекреатсионї ањаммияти бузург пайдо кардаанд. Махсусан, љойњои истироњату табобат ва саёњат. Ин захирањо пурра табиї буда наметавонанд, зеро онњо пайдоиши антропогенї њам доранд. Масалан, ёдгорињои таърихї-меъмории Петергофи Санкт-Петербург, Версали Париж, Колизейи Рим, Акрополи Афина, ањромњои Миср, Тољмањалли Агра (Њиндустон), Девори бузурги Чин. Бо вуљуди ин, асоси захирањои рекреатсиониро унсурњои табиат – соњили бањр, бешазор, соњили дарё, ноњияњои кўњсор ва ѓайра ташкил медињанд.

Ба захирањои рекреатсионї маљмўањои табиї ва ќисмњои алоњидаи онњо (релйеф, иќлим, олами наботот, обанбор), ёдгорињои таърихї-маданї, шањру дигар нуќтањои ањолинишин ва иншооти техникии нодир дохил мешаванд.

3.Ноҳияи иқтисодии минтақаи Рашт

Ноҳия ва шаҳрҳо	шаҳри Роѓун, шаҳракҳои Ѓарм, Навобод ва ноҳияҳои маъмурии Рашт, Тоҷикобод, Сангвор, Нуробод ва Лахш
Маркази ноҳия	Шаҳраки Ғарм
Масоҳат	17,1 ҳаз. км2
Аҳолӣ	386.5 ҳаз. нафар
Иқлим	Кўҳӣ
Минтақаи табиї
Сарватҳои зеризаминӣ	Ангишт (Назарайлоќ, Миёнаду)
Хоҷагї
Соҳаи тараққи карда	Кишоварзӣ, деҳќонӣ (картошкапарварӣ ) ва чорводорӣ
Корхонаҳои калонтарин	-
Соҳаи махсусгардонидашудаи кишоварзї	Кишоварзӣ, деҳќонӣ (картошкапарварӣ ) ва чорводорӣ
Туризм	Мавзеи Чилдухтарон, дараи Камароб, ќалъаи Сариҷар (асрњои VII– VIII), маќбараи ҳазрати Бурх (асрҳои VII–XII), димнаи Чоргул (асарҳои X– XII).

САВОЛНОМАИ 31.

1.Саноати сӯзишвории ҷаҳон

Тавозуни (баланси) энергетикї-сўзишвории љањон дар асри ХХ нињоят таѓйир ёфт. Дар тўли тамоми асри XIX ва нимаи аввали асри XX истеъмоли ангишт бартарї дошт (9/10 ќисми неруи барќ). Афзоиши иќтисодиёти љањонро дар солњои баъдиљангї ба истифодаи газу нафт алоќаманд медонанд, ки ин ба самаранокии истифодаи онњо вобаста аст. Конњои калонтарини нафти дар Шарќи Наздик бударо монополияњои калон пурра дар ихтиёри худ дошта, ба он нархи арзони инњисорї (монополї) љорї мекарданд. Нархи нафт дар бозори љањон нисбат ба нархи ангишт пасттар буд. Соли 1960 Ташкилоти мамлакатњои содиркунандаи нафт (ОПЕК) таъсис дода шуд ва аъзоёни он тадриљан истихрољи нафтро ба ихтиёри худ гирифтанд. Ба монополияњо лозим омад, ки ба нархи дар бозори љањон муќарраркардаи мамлакатњои ин ташкилот розї шуда, пули зиёд бидињанд. Ин њолат онњоро ба љустуљў ва љорикунии технологияи ќувваи сарфакунанда водор кард. Солњои 70-уми асри XX дар тараќќиёти саноати сўзишворїэнергетикии љањон таѓйирот ба амал омад, ки он ба номусоидии шароити кўњї-геологї, ба ноњияњои шароиташон мураккаб рў овардани истихрољи сўзишворињо, зиёдшавии талаботи экологї ва ѓайрањо вобаста аст.

2.Ноҳияи табии географияи Тоҷикистони Шимолӣ

МАВҚЕИ ГЕОГРАФӢ	- дар шимолў ѓарб ва шарќ бо Ўзбекистон, - дар љанубу шарќ бо Ќирѓизистон - дар љануб ба ноњияи Зарафшон њамсарњад аст.
ПАЙДОИШ ВА ХУСУСИЯТҲОИ ХОСИ РЕЛЕФ	Дар шимоли ноњия ќаторкўњи Ќурама ва кўњи Мўѓул, Шохаи ќаторкўњи Ќурама – кўњњои Ќаромазор
САРВАТҲОИ ЗЕРИЗАМИНӢ	Ќаромазор њавзаи захирањои нуќра, тилло, мис, сурб, симоб, оњан мебошад. полиметаллњо (конњои Консой, Олтинтопкан), оњан (Чоќадамбулоќ), маъдани металлњои нодир ва холис, инчунин нафт (Нафтобод, Айритон, Равот), гази табиї (Ќараќчиќуми Шимолї), ангишт (Шўроб), намаксанг, (Ќамишќўрѓон)
ИҚЛИМ	Иќлими Тољикистони Шимолї нисбат ба Тољикистони љанубї, Ѓарбї ё Марказї хунуктар аст. Њарорати тобистона 25°–28° ва зимистона –2°–3° аст. Боришот 80–100 то 300–400 мм/сол. Дар доманакўњњои Туркистон ва ќисми ѓарбии ќаторкўњи Ќурама миќдори боришот 400–500мм
ХОК	Хокистарранги равшан, ќисман шўрзада ва серсанг, хокњои хокистарранги тира
ОЛАМИ НАБОТОТ	Дар њамворињо набототи биёбонї, кўњу доманакўњњо дарахту буттањои гуногун.
ҲАЙВОНОТ	Дар њамворињо љонварони хоси нимбиёбону биёбон – хояндањо, калтакалос, мор сукунат доштанд. Дар кўњњо љонварони ширхўри калон – гург, шаѓол, рўбоњ ва парандањои соњибчанголу (каргас, шоњин, шунќор) дида мешавад.
ОБҲОИ ДОХИЛӢ	Дарёи Сир, обанборњои Ќайроќќум, Фарњод ва Каттасой, Канали калони Фарѓона, Канали шимоли Фарѓона

3.Минтақаи соноати дар кураи Замин

САВОЛНОМАИ 32.

1.Тақсимоти байналмилалии географияи меҳнат.

2.Тарқиши демографӣ. Сиёсати демографӣ.Масъалаи бозтавлиди аҳоли ва хусусиятҳои он дар мамлакатҳои ҷаҳон

Чунин афзоиши суръатноки ањолиро, ки боиси пайдоиши пешгўйињои воњиманоки афзоиши ањолї дар кураи Замин 86 шудааст, «таркиши демографї» номидаанд. Таркиши демографї пеш аз њама ба мамлакатњои рўбаинкишоф хос аст. Пас аз ба даст овардани истиќлолият дар мамлакатњои рўбаинкишоф сатњи зиндагонї ва хизматрасонии тиббї бењтар шуд. Дар натиља якбора пастшавии дараљаи фавт дар тамоми гурўњњои синну сол ба назар мерасид. Таваллуд ё њолати аввалаи худро нигоњ дошт, ё то андозае паст шуд, аммо на ба он сатње, ки дар фавт дида мешавад. Дар айни замон дар дунё тамоюли пастшавии суръати афзоиши ањолї мушоњида карда мешавад. Вале мамлакатњое њастанд, ки дар онњо вазъияти демографиашон номусоид гардида, боиси тезутундшавии вазъи иљтимоии одамон шудааст. Таркиши демографї – яку якбора бо суръати баланд зиёдшавии ањолиро меноманд, ки боиси тезутундшавии проблемањои рушди иќтисодї-иљтимоии ањолї дар сатњи глобалї ва минтаќавї мегардад.

3.Ноҳияи табиӣ географияи Тоҷикистони ҷануби Ғарбӣ

МАВЌЕИ ГЕОГРАФЇ	Дар байни ќаторкўњњои Њисор (аз шимол), Њазратишоњ (аз шарќ), Боботоѓ (аз ѓарб) ва дарёњои Панљу Ому (аз љануб) воќеъ гардидааст.
ПАЙДОИШ ВА ХУСУСИЯТЊОИ ХОСИ РЕЛЕФ	Ќаторкўњњои асосї – Боботоѓ, Оќтоѓ, Ќаротоѓ аз љинсњои тањшин (оњак, рег, гил, конгломерат) иборат мебошанд.
САРВАТЊОИ ЗЕРИЗАМИНЇ	конњои намаксанг (Хољамуъмин, Хољасартез, Тутбулоќ), оњаксангу доломит (Пусхур, Ёвон), нафту газ (Ќизилтумшуќ, Шамбарї, Сулдузї). Чашмањои минералии гарм Хољаобигарм, Шамбарї.
ИЌЛИМ	Њарорати миёнаи њавои моњи июл дар водињо 28°–30°, моњи январ бошад (1°–2°). Ќисми шимоли ноњия (мавзеи Њисор) соле то 600–700 мм (бештаринаш 1600 мм), дар ќисми љануб таќрибан 500 мм боришот мешавад.
ХОК	хокистарранги кушод ва дорчинии кушод
ОЛАМИ НАБОТОТ	чормаѓз, бодом, писта, зирк
ЊАЙВОНОТ	гуроз, заргўш, љирон сукунат, дарандањо гург, сагобї, кафтор, шаѓол, гурбаи найзор дучор меоянд; дар биёбонњо мор (кубро, гурза) Яке аз љонварони маъмули ин ноњияи табиї сусмор аст. Дарозии он ба 1,5 мерасад. Дар кўњњои ноњия морхўр дучор меояд. Аз парандањо тазарв, мурѓи њилол, кабк, шоњин ва бургут.
ОБҲОИ ДОХИЛӢ	Ому ва шохобњои он – Панљ, Кофарнињон, Вахш, Ќизилсу аст. Канали Вахш (100 м3/с)

САВОЛНОМАИ 33.

1.Ҳудуд ҳамчун захираи рушди иҷтимои-иқтисодии мамлакат

2.Ноҳияи иқтисодии Бадахшон

Ноҳия ва шаҳрҳо	Шањри Хоруѓ, ноњи­яњои маъмурии Ванљ, Дарвоз, Рўшон, Шуѓнон, Ишкошим, Роштќалъа ва Марѓоб
Маркази ноҳия	ш. Хоруѓ
Масоҳат	62.9 њаз. км2
Аҳолӣ	232 њаз. нафар
Соҳаи тараққи карда	Кишоварзї
Корхонаҳои калонтарин	НБО-њои Хоруѓ, Ќалъаихумб, Ванљ, Намадгут, НБО-и Помир–1
Соҳаи махсусгардонидашудаи кишоварзї	Гандум, љав, нахўд, дар ќисми шарќї фаќат чорво
Туризм	Куњнавардї, Гармчашма, Боѓи ботаники Тољикистон, мамнуъгоњи Зоркўл

3.Захираҳои биологии уқёнуси ҷаҳон

САВОЛНОМАИ 34.

1.Захираҳои маъдани ва қонуниятҳои ҷойгиршавии он. Масъалаи истифодаи самараноки ҷаҳон

2.Масъалаи миллӣ дар ҷаҳони муосир

3.Ноҳияи табиӣ географияи Тоҷикистони Марказӣ

МАВЌЕИ ГЕОГРАФЇ	- дар шимол бо ќаторкўњњои Зарафшон ва Олой, - дар шарќ бо ќаторкўњњои Паси Олой ва Академияи илмњо, - дар љануб бо ќаторкўњи Дарвоз; - дар ѓарб ќаторкўњњои Вахшу Ќаротегин
ПАЙДОИШ ВА ХУСУСИЯТЊОИ ХОСИ РЕЛЕФ	Ќаторкўњњои асосї – Вахш Њазратишоњ, Дарвоз, Пётри якум.
САРВАТЊОИ ЗЕРИЗАМИНЇ	Ангишти серкаллорияи Назарайлоќ ва Миёнаду, кони сиенитњои нефелинї (кони Турпї), чашмањои минерлии Обигарм ва Тандикўл
ИЌЛИМ	Њарорати њаво дар Рашт +11°, Миќдори боришоти солона дар ќисми ѓарбии ноњия (Рашт) 650–900 мм, дар шарќи он (Лахш) 270–280 мм аст.
ХОК	Хокистарранги тира, хоки кўњњо дорчинї ва марѓзории баландкўњї
ОЛАМИ НАБОТОТ	Чормаѓз, заранг, арча
ЊАЙВОНОТ	Ширхўрњо бузи кўњї, паланг, хирс, гург, гуроз, инчунин хояндањои гуногун (заргўш, суѓур), хазандахо (гурза, мори обї, калтакалос), парандахо (кабк, мурѓи њилол, каргас) ва ѓайра сукунат доранд.

САВОЛНОМАИ 35.

1.Васеъшавии босуръати суръати ойкумен

Ойкумен – ќисми барои њаёт мувофиќи ќитъаи хушкї, ки њудуди серањолї ва азхудшударо дар бар мегирад.

Љањиши бузург барои азхудкунии сайёра ба замони инќилоби саноатї алоќаманд аст. Кашфиёти бузурги географї тамоми уфуќњои (марзњои) ойкуменњоро васеъ намуда, имкони азхуд кардани заминњои навро дар ќитъањои Амрико, Австралия, Океания ба амал овард. Да Испания, Португалия, Британияи Кабир, Нидерландия ва Фаронса дар ду нимкураи Замин империяњои бузурги мустамликадориро ташкил карданд.

2.Ноҳияи табии географияи Тоҷикистони Шарқи (Помир)

4. Помир

МАВЌЕИ ГЕОГРАФЇ	Дар ќисми љануби шарќи Тољикистон љойгир шудааст.
ПАЙДОИШ ВА ХУСУСИЯТЊОИ ХОСИ РЕЛЕФ	Академияи Илмњо (дарозиаш 108 км). Ќуллаи аз њама пасти ин ќаторкўњ – Кашалак (4340 м). Ќуллаи Исмоили Сомонї (7495 м). Дар Помир се ќуллаи баландиашон зиёда аз 7000 м вуљуд аст.

Сарҳади онҳо аз мавзеи бо ярчи Усой (дар дарёи Мурѓоб) пайваст шудани ќаторкўњи Зулумарт, Яшилкўл ва Андароби дарёњои Помиру Вахон мегузарад.

Помири Шарќї

МАВЌЕИ ГЕОГРАФЇ
БАЛАНДИ АЗ САТЊИ БАЊР	Водии дарёњои ин љо (Мурѓоб, Аличур ва ѓайра) кушод буда, дар баландии аз 3400 то 4300 м љойгир шудаанд.
ПАЙДОИШ ВА ХУСУСИЯТЊОИ ХОСИ РЕЛЕФ	Ќаторкўњњои Музкўл, Вахон, Аличур аз ѓарб ба шарќ тўл кашидаанд. Ќаторкўњи Сарикўл ќад-ќади сарњад бо Хитой мегузарад. Баъд аз Тибет Помири Шарќї баландтарин кўњсори љањон ба шумор меравад.
САРВАТЊОИ ЗЕРИЗАМИНЇ	Лаъли Бадахшон (шпинели асил), лољвард, рубин, тиллои пошхўранда. Зиёда аз 50 чашмаи минералии гарм
ИЌЛИМ	Дар шимоли ѓарби Помир миќдори боришот соле ба 400 мм баробар бошад, пас дар водињои Помири Шарќї он аз 100 мм ва дар мавзеи Ќарокўл аз 70 мм зиёд намешавад. Дар водињои Помири Ѓарбї тобистон гарм (20°–25°) ва зимистон нисбатан хунук (–5°–10°) аст. Дар Помири Шарќї тобистон салќин (10°–13°), зимистон хунуки ќањратун (–18°–25°) ва тўлонист. Дар мавзеи Булункўл хунукї то ба –63° мерасад.
ХОК	Помири Ѓарбї - хоки дорчинии кўњї ва баландкўњї
ОЛАМИ НАБОТОТ	Помири Шарќї – терескен, болиштакњо, ѓеша
ЊАЙВОНОТ	Архар, паланги кўњї, хирси малла, гург, аз хояндањо суѓур, гулмуш. Аз парандањо мурѓобии сурх, дар Яшилкўл бошад, ѓозњои њиндї вомехўранд. Дар баландкўњњо мурѓи њилол, бургут, њумо, каргас маскан гирифтаанд. Дар кўлу дарёњои Помир гулмоњї ва осмонмоњї мављуданд.

3.Ояндаи сайёраи Замин

Сайёраи моро дар ояндаи дур чї интизор аст? Сарчашмаи асосии тамоми љараёнњои дар сайёра гузаранда Офтоб ва 257 ќаъри Замин мебошад. Замоне меояд, ки ин сарчашмањо ба охир мерасанд. Баъд аз миллиардњо сол ќаъри Замин оњистаоњиста сард мешавад ва њаракати материкњо ќатъ мегарданд. Оташфишонии вулќонњо тамом шуда, заминљунбињо ба амал намеоянд. Њодисањои кўњпайдошавї дигар ба амал намеояд. Аз таъсири ќуввањои берунї сатњи Замин ба њамворї мубаддал мегардад, ки бо ќабати тунуки оби Уќёнуси љањонї пўшонида мешавад. Ситораи мо – Офтоб муддати тулонї равшанию гармї дињад њам ваќти таназзул дорад. Баъд аз миллиардњо сол равшании Офтоб чунон зиёд мешавад, ки дар сатњи Замин тамоми ќабати об бухор шуда меравад. Сипас Офтоб ба ситораи хурд – паканаи сафед мубаддал мегардад ва дар сайёраи Замин сардї ва торикї фаро мерасад. Дар ин њолат бо организмњои зинда ва одамон чї њодиса рўй медињад? Аввал ин ки аќидањои дар боло ќайдшуда фаќат пешгўйї мебошанд ва ќуввањои зиёди њоло ба мо номаълумро ба инобат намегиранд. Дуюм, ин њодиса баъд аз миллиардњо сол шояд ба вуќуъ пайвандад. Давраи мављудияти инсони оќил ќариб 1 млн сол аст. Аз ин сабаб маълум нест, ки мављудоти зинда дар ояндаи дур ба кадом шакл боќї мемонанд. Мувофиќи њисоби олимон, умри Замин ва дигар сайёрањои Манзумаи Офтоб ќариб ба нисф расидааст, ки инро мо аз омўзиши таркиби љинсњои кўњї муайян карда метавонем. Таърихи инсоният дар муќоиса бо ин ночиз бошад њам, лекин инсон аллакай шакли сайёраи моро хеле дигар кардааст.