Ауылшаруашылық жануарларының қан биохимиясы

Қанның биохимиясы.

Қарастырылатын сұрақтар:

1.Қанның маңызы

2.Қанның түйіршіктері

Қан дегеніміз организмнің сұйық ұлпасы. Қан, лимфа және ұлпа сұйықтығы организмнің сұйық ортасын құрайды. Бұл орта организмнің салыстырмалы тұрақтылығын (гомеостаз) сақтайды. Қан ( грек haima , лат sanguis) тамырлар түтігін бойлай бүкіл денені айналып жүретін сұйық ұлпа. Ол барлық ұлпалармен тікелей жанасып, солардың тіршілігін қамтамасыз ететін, лимфамен бірлесе отырып жүйке жүйесінің басқаруымен жануарлар денесінің ішкі бірлігін табиғи деңгейде ұстап тұратын күрделі сұйық..

Жануарлар организмнің жасушалары сыртқы ортамен қан арқылы байланысады. Қан организмде тіршілікке маңызды бір қатар қызметтер атқарады. Оның негізгі қызметтеріне қоректендіру, тыныс алу, тасымалдау, қорғаныстық, жылу реттеуші, байланыстырушы, бөлу (экскрециялық) жатады.

Қоректендіру қызметі – азық құрамындағы қоректік заттарды, яғни нәруыз, көмірсулар, майлардың ыдырауынан түзілген қосындылар, дәрумендер, минералды заттар, ішек – қарын арқылы қанмен барлық ағзалар мен ұлпаларға жеткізіледі. Сонымен қатар, қан заттарды бір ағзадан екінші ағзаға алып барады.

Тыныс алу қызметі – ең негізгілерінің бірі. Оттегін өкпеден ұлпалар мен жасушаларға, көмір қышқылын ұлпалар мен жасушалардан өкпеге жеткізу.

Тасымалдау қызметі – қан арқылы жасушалар мен ұлпаларға қажетті қоректік заттар мен оттегі жеткізіліп, олардан зат алмасу процесінде пайда болған керексіз ыдырау өнімдері шығарылады.

Экскрециялық қызметі – зат алмасу барысында пайда болған несеп қышқылы мочевина, креатинин сияқты заттарды, организмдегі артық тұздар мен суды бүйрекке, өкпеге және басқа бөлу ағзаларына жеткізіледі.

Реттеуші қызметі – қан арқылы ұлпалар мен ағзаларда осмостық қысымның, сутек ионының концентрациясы, судың белгілі мөлшерінің тұрақтылығын сақтайды.

Қорғаныстық қызметі – қан құрамындағы иммундық глобулиндер мен әр түрлі қорғағыш денелердің болуына байланысты. Қандағы ерекше нәруздардың қатысуымен тромб түзіліп, оның ұюы жүреді.

Сонымен қатар, қан денеде судың мөлшерін бір деңгейде ұстайды, дене температурасын реттеуде де маңызы үлкен. Қан организмнің физиологиялық процесіне керекті қысымды туғызу арқылы, механикалық қызмет атқарады.

Мал организміндегі қанның жалпы мөлшері

(Т.Несіпбаев).

Жануарлар

Дене салмағына шаққанда, %

Жылқы

Ірі қараша

Қой

Ешкі

Шошқа

Тауық

Қоян

Ауытқу шегі

8,7

5,2

7,0

10,0

7,0

6,3

5,4

8,9-9,2

3,9-7,4

-

7,6-12,5

6,0-8,0

-

-

Қанның түйіршіктері

Эритроциттер. Қан түйіршіктері ішіндегі негізгі массаны эритроцит құрайды. Эритроциттер (грек erythros- қызыл, kytos- жасуша) сүт қоректі малдарда ядосыз екі бүйірі қысыңқы дөңгелек табақша пішіндес жасуша. Эритроцит құрамында қан плазмасындағы заттар болады. Бірақ олар әр түрлі арақатынаста болады. Эритроцитте қан плазмасына қарағанда глюкоза мен натрий аз, ал калий 20 есе көп.

Эритроциттердің құрамында 60% су және 40% құрғақ зат болады. Құрғақ зат құрамында ерекше нәруыз гемоглобин 90% болады.Ол қан плазмасында болмайды. Ал қалған 10% нәруыздар, көмірсулар, майлар және минералды заттар. Гемоглобин екі бөліктен тұрады: нәруызды бөлігі – глобин және құрамында темірі бар –гем. Гемнің құрылысы өте күрделі зат, ол гемоглобинге әр түрлі газдармен байланыстырғыш қасиет береді.

Гемоглобин оттегімен және көмірқышқыл газымен қосылыстар түзеді.

Оттегімен қосылысқан гемоглобинді оксигемоглобин деп атайды.

Гемоглобин молекуласы Гемин кристалдары

Гемоглабин кристалдары.

1-шошқа қаны; 2-ит қаны; 3-су тышқанының қаны; 4-жылқының қаны.

Қандағы эритроциттердің саны мен көлем мөлшері

(А.В. Попов бойынша)

Жанурлар түрі

Қанның 1 мм³

Эритроциттер саны, млн

Сиыр

Жылқы

Қой

Шошқа

Қоян

Тауық

Эритроциттердің диаметрі, мкм

5,5,0-10,0

6,0-10,0

8-16

5,9-9

5,0-5,5

3,5-4,0

5,1

5,6

4,3

5,0-6,0

6,0

7,5

Лейкоциттер (грек leikos – ақ, kytos- жасуша) қанның ақ түйіршіктері. Олардың денесі жасуша қабығынан, цитоплазмадан, ядродан тұрады. Лейкоциттердің қандағы саны жануарлардың түріне, физиологиялық жағдайына байланысты өзгеріп отырады. Олардың саны эритроциттер санынан 600-800 есе кем. Мысалы, ірі қара қанының 1мм³-де 5-10 мың; жылқыда 6-10 мың; қойда -10-12; ешкіде -8-12; шошқада 8-16; итте -7-17; тауықта -18-24 мың лейкоцит болады.

Фагоцитоз (грек phogos – жеп қою, жалмау, kitos- жасуша) арнаулы жасушалар фагоциттердің қан мен ұлпаға енген микробтарды, басқа бір жасушаларды, бөгде заттарды қармап алып, бойына сіңіруі және қорытуы. Бұл құбылысты белгілі орыс биологы И.И Мечников ашқан.

Фагоцитоз құбылысы

Тромбоциттер – дөңгелек немесе сопақша тәрізді ядросыз, өте майда, тез бұзылатын қан түйіршіктері. Малдардың қанының 1мм³ 200-400 мыңға жуық тромбоциттер кездеседі. Тромбоциттердің саны бұлшық еттердің жұмысы күшейген кезде көбейеді. Олардың тіршілік мерзімі 2-5 күн шамасында. Тромбоциттер сүйек кемігінде, көк бауырда түзіледі.

Тромбоциттерге ерекше қасиет жабысқақтық тән. Егер организм жарақаттанып, қан тамырларының тұтастығы бұзылса, олар тамыр қабырғаларына жабысып бір – бірімен желімдене бастайды. Сөйтіп, тромбоциттер қанның ұю процесіне қатысады.

Лейкоциттердің саны мен оның түрлерінің арақатынасы

(Г.М Азимов бойынша)

Жануарлар

түрі

Қанның 1мм³ мөлшеріндегі

лейкоциттер

саны (мың)

Түйіршікті лейкоцит (%)

Ірі қара

Жылқы

Қой

Шошқа

Ешкі

Туық

Ит

5-10

6-10

6-12

8-16

8-12

18-24

7-17

Нейтро-

филдер

Эозино-

филдер

13-40

40,9-56,5

27,4-43

18-60

29-57

14-82

45-75

Түйіршіксз %

3-10

2,6-6,2

2-8

0-6,0

2-7,5

4-26,5

3,0-9,0

Базофил-

дер

Лимфоцит-

тер

0-1,5

0,1-1,2

0,2-0,8

0-2,4

0,2-0,35

1,5-50

0,4-1,0

40-77

30-51

46-68

29-65

32-68

34-82

10-40

Моно-

циттер

4-10

0,1-4,0

0,4-5,8

0-4,2

2,5-6,0

3,0-9,5

4,0-10,0