"Balaryçylyk".Sapak ýazgysy.

Sapagyň gidişi:

I. Sapagyň guramaçylyk döwri:

1. Salamlaşmak. Gatnaşygy hasaba almak.

2. Okuwçynyň ünsüni sapaga gönükdirmek.

3. Okuwçylaryň okuw esbaplary bilen üpjünçiligini, sapaga taýýarlygyny gazanmak, synp tagtasynda geçiljek temanyň adyny ýazmak.

II. Öýe berlen işleriň ýerine ýetirilişini barlamak:

Okuwçylaryň bilim derejelerini barlamak üçin olary hatarlary boýunça 3 topara bölýärin.Toparlaryň ady:”Bilgirjeler”,”Balaryçylar”,”Entomologlar”.Sapagyň bu döwründe okuwçylara“Mör-möjekleriň esasy otrýadlary.Perdeganatlylar otrýady” tema boýunça birnäçe ýumuşlary tabşyrýaryn.

1 Okuwçylara soragnamalary paýlaýaryn.(Her topara 3 sany).

2 Balarylaryň “pasporty” (Taksonomiki birliklere degişliligini kesgitlemek).Şalyk,bölüm,tip,klas,otrýad,maşgala,görnüş

III. Okuwçylaryň bilimini dilden soramak arkaly barlamak

1 Entomologik diktant. Mör-möjekleriň ýaşaýyş we gurluş aýratynlyklaryna degişli adalgalar(terminler).

Synp tagasynda ary öýjüklerinde şertli san bilen belgilenen soraglar berilen.Her toparyň paýyna 4 öýjük düşýär.Okuwçylar gezekleşip soraglara jogap berýärler.Dogry jogabyň baş harpy esasy sözüň bir harpy bilen gabat gelýär.Eger okuwçylar ähli soraglara dogry jogap berip bilseler,ENTOMOLOGIÝA (mör-möjekleri öwrenýän ylym)sözi emele geler.

1 Mör-möjekleriň liçinkalarynyň taşlan gowyna näme diýilýar?(Ekzuwiý)

2 Teneçirleriň suwda ýyrtyjylyk edip ýaşaýan liçinkasyna näme diýilýär?(Naýada)

3 Mör-möjekleriň dem alyş organy.(traheýa)

4 Saçakçylaryň ýumurtga emele getirýan organy.(Ooteka)

5 Mör-möjekleriň bölüp çykaryö organy.(Malpigi turbajyklary)

6 Fasetka gözleriň gurluş birligi.(Ommatidiý)

7 Mör-möjekleriň önüp-ösüşiniň bir stadiýasy.(Liçinka)

8 Sistematikada ulanylýan taksonomiki birlik.Meselem,göni ganatlylar,deň ganatlylar, termitler, teňňeganatlylar, perdeganatlylar,gaty ganatlylar,ýarymgatyganatlylar -bularyň hemmesi mör-möjekleriň nähili toparlaryny emele getirýärler?(Otrýad)

9 Doly metamorfozly mör-möjekleriň önüp-ösüşiniň bir stadiýasy.(Gundag)

10 Uly mör-möjek.(Imago)

11Dürli haýwanlary iýmek.(ýyrtyjylyk)

12 Sorujy,gemriji,ýalaýjy görnüşinde mör-möjekleriň haýsy organy bolup biler.(Agyz organlary)

Jemleýji sorag:Diýmek,entomologiýa bu näme?

2 Okuwçylar bilen “Azaşan mör-möjekler” oýnuny oýnamak.

Sapagyň başynda okuwçylara mör-möjekleriň suratlaryny paýlap berýärin. Tagtada otrýadlaryň atlary ýazylan kartoçkalary asýaryn. Toparlaryň agzalary mör-möjekleriň suratlaryny degişli otrýadynyň üstüne ýelmeşdirýärler.

3 “Metamorfoz täsinligi” oýny.Her hatara mör-möjekleriň metamorfozy bilen bagly ýumuş berilýär.

1 topar Öňünden taýýarlan maket esasynda kabelegiň önüp-ösüşini düşündirmek.

2 topar Görkezme esbap boýunça mör-möjekleriň önüp-ösüşiniň gşrnüşleri barada gürrüň bermek.

3 topar Balarynyň mysalynda perdeganatlylaryň önüp-ösüşini düşündirmek.

IV. Geçilen temany jemlemek:

Öýe berlen ýumuşy barlamak.

V. Täze temany düşündirmek:

Temany düşündirmegiň meýilnamasy:

1. Balary maşgalasy we onuň ýaşaýşy

2. Balary maşgalasyndaky toparlanma

3. Balarylaryň tebigatdaky ähmiýeti

4. Balarylaryň peýdasy

5.Balarylaryň işjeňligi netijesinde emele gelýän önümler bilen okuwçylary tanyşdyrmak.

Temany öwrenmek bilen okuwçylar bilmeli:

- haýwan organizminiň öýjüginiň gurluş aýratynlyklaryny;

- haýwan organizminiň daşky gurluşynyň aýratynlyklaryny we olaryň ýaşaýan gurşawynyň şertleri bilen özara baglanyşyklaryny;

- haýwanlaryň gurluşlarynyň çylşyrymlaşmagyny.

Balary maşgalasy we onuň ýaşaýşy. Balary maşgala bolup ýaşaýan mör-möjek. Onuň maşgalasynda 10000 – 50000, kähalatlarda bolsa 100000 işçi balarylar – bir enäniň (patyşa zenanynyň) nesli bolýar. Balarylaryň täze maşgalasy maý-iýun aýlarynda öýjük edinmeleri netijesinde döreýär. Haçanda maşgalada täze patyşa zenan ary dörese, öňki patyşa zenan ary maşgalany terk edýär we öz ýany bilen işçi balarylaryň, takmynan, ýarysyna golaýyny äkidýär. Bu göçen arylar haýsydyr bir şahada ornaşýarlar we işçi balarylar derrew öý gurup başlaýarlar. Garry öýdäki ýaş ene balary erkek balarylar bilen bilelikde uçýarlar, howada tohumlanýar we ýene garry öýe dolanyp gelýär, soňra ýumurtga goýmaga başlaýar. Bu maşgaladaky işçi balarylar mumdan altygranly öýjükleriň köpsanlysyndan ybarat öý gurýarlar. Öýjüklerde olar şireleri we gül tozanjyklaryny ätiýaçlyk iýmiti ýygnaýarlar. Munuň özi ösüp gelýän nesil we urkaçy balarylar üçin iýmit bolup hyzmat edýär.

Ýazyna ýyly günleriň gelmegi bilen gyşdan çykan işçi balarylar arylar we balarylar ýaşaýan ýerlerinden uçup çykýarlar. Ilkinji gülleriň açylmagy bilen olar gülleriň tozanjyklaryny we şirelerini ýygnaýarlar. Ene balary öýdäki öýjüklerde ýumurtga goýmaga başlaýar. Ýumurtgadan çykan liçinkalaryny balarylar bal we gül tozanjyklarynyň garyndysy bilen iýmitlendirýärler. Tomsuň ikinji ýarymynda işçi balarylar balyň ätiýaçlygyny gyşa taýýarlaýarlar. Sowugyň düşmegi bilen balarylar öýüniň ähli yşlaryny mum bilen ýapyp, gyşy sag-aman geçirmäge taýýarlanýarlar. Balarylaryň peýdasy uly we köpdürli. Balarynyň zäheriniň hem peýdaly häsiýetleri bar, şonuň üçin ony keselleriň ençemesini bejermekde peýdalanýarlar. Balarylar ösümlikleriň köpüsiniň tozanlanmagyny amala aşyrmakda möhüm orny eýeleýärler. Biziň ýurdumyzda oba hojalygynyň bir pudagy bolan balaryçylygy ösdürmäge uly üns berilýär. Daýhan hojalyklarynyň köpüsinde balary idedilýän ýerleri döredýärler we balary saklanýan gapyrjaklary endigan goýýarlar.

Balaryçylygyň önümleri. Balaryçylygy senagat taýdan ösdürmekligiň düýbüni tutujy Awram Ýewlampiýewiç Titow (1873-1942) hasaplanylýar.Balarylar – ynsan saglygyna berýän jandar bolup, olaryň öndürýän önümleri — bal, mum, ýelim, gül tozanjyklary, balary zäheri (apitoksin) durmuşda giňden ulanylýar. Mundan başga-da, balarylar oba hojalyk ösümliklerini tozanlandyrmakda hem-de olardan ýokary hasyl almakda bitirýän işleri has uludyrdam­lar ga­dy­my dö­wür­ler­den bä­ri ba­la­ry­çy­ly­ga uly üns be­rip­dir­ler. Çün­ki bal azyk önü­mi hök­mün­de, hem-de luk­man­çy­lyk­da giň­den peý­da­la­ny­lyp­dyr. Şeý­le-de ba­la­ry oba ho­ja­lyk ekin­le­ri­niň ha­syl­ly­ly­gy­ny art­dyr­mak­da hem uly äh­mi­ýe­te eýe bo­lup dur­ýar. Hü­när­men­le­riň aýt­mak­la­ry­na gö­rä, ba­la­ry­la­ry gül­den-gü­le gon­mak­la­ry­ny bes et­se­ler, Ýer ýü­zün­dä­ki azyk önüm­le­ri ba­ry-ýo­gy dört ýyl­da gu­ta­raý­ma­ly. Ýag­ny ba­la­ry­la­ry bal ýyg­na­ýar­ka­lar, mi­we­dir gök önüm­le­riň ha­syl ber­mek­le­ri­ne se­bäp bol­ýar­lar. Bal ba­la­ry­nyň ösüm­lik­le­riň gül we beý­le­ki ösüm­lik şi­re­le­ri­ni ýyg­nap, gaý­ta­dan iş­läp eme­le ge­tir­ýän önü­mi­dir. Ba­lyň reň­ki, ta­ga­my we hoş­boý ysy onuň haý­sy ösüm­li­giň gü­lün­den ýyg­na­lan­dy­gy­ny bil­mä­ge ýar­dam ed­ýär. Ba­lyň hi­li onuň haý­sy ösüm­lik­den al­nan­dy­gy­na bag­ly­lyk­da üýt­ge­ýär. Ba­la­ry­lar şi­re­den bal taý­ýar­lan­la­ryn­da ony fer­ment­ler we beý­le­ki mad­da­lar bi­len baý­laş­dyr­ýar­lar. Ba­lyň dü­zü­mi­ne bel­li bir de­re­je­de ösüm­lik­le­riň gül toz­ga­jyk­la­ry hem ga­ryş­ýar. Bu­lar ba­lyň çyl­şy­rym­ly dü­zü­mi­niň bol­ma­gy­na, iý­mit­lik gym­ma­ty­nyň has ýo­kar­lan­ma­gy­na ge­tir­ýär.
Em­ma ary­lar di­ňe bal ýyg­na­ma­ýar­lar. Ola­ryň ba­ly ýyg­na­lan­dan soň­ra, öý­jük­le­rin­den dürli hili gym­mat­ly önüm­ler alyn­ýar. Ary önüm­le­ri di­ňe azyk­lyk mak­sa­dy bi­len däl-de, baş­ga mak­sat­lar üçin hem giň­den peý­da­la­nyl­ýar. Ary baly we balaryçylygyň önümleri gadymdan bäri adam tarapyndan bejeriji maksatlar üçin peýdalanylypdyr. Ary baly bakteriýalara, wiruslara garşy, rahatlandyryjy we beýleki köpsanly bejeriji häsiýetleri bilen tapawutlanýar. Ary balyny bakteriýalara garşy häsiýetleri üçin iriňli ýaralary, deridäki başlary (ýaralary) we ýanyklary bejermekde peýdalanýarlar. Balyň düzümindäki maddalar nerw ulgamyny rahatlandyrýar we ýüregiň işleýşine oňyn täsir edýär.

Balarylar – ösümlikleri tozanlandyryjylar. Ösümlikleri, şol sanda oba hojalyk ekinlerini tozanlandyrmakda balarylara esasy orun degişli (126-njy surat). Balarylar ähli tozanlandyryjy işleriň 80% töweregini amala aşyrýarlar. Galan 20%-i bolsa beýleki mör-möjekleriň – eşegarylaryň, ýekelikde ýaşaýan balarylaryň, arylaryň, tomzaklaryň, ýasmyklaryň we dürli kebelekleriň paýyna düşýär.

B alarylar ösümlikleriň dürli görnüşlerinden gül şirelerini we tozanlaryny ýygnaýarlar. Olar bu işe has gowy ýöriteleşendirler. Diňe hususy iýmitlenmekleri, neslini iýmitlendirmek we iýmit ätiýaçlyklaryny döretmek üçin balarylar ösümlikleriň gülleýän döwründe 200 kg-den gowrak gül şiresini we 20 – 25 kg gül tozanlaryny ýygnaýarlar. Gül şiresiniň şunuň ýaly mukdaryny ýygnamak üçin balarylar hersinde 0,5 mg şiresi bolan gülleriň azyndan 500 mln sanysyna gonmaly bolýar. Gül tozanjyklaryny ýygnamak üçin hem gülleriň şonça mukdaryna barmaly bolýarlar. Şeýlelikde, bir maşgalanyň balarylary tomus döwründe 1 mlrd-dan hem gowrak güllere gonýarlar. Petekejini baldan doldurmak üçin balary bir uçup gidende 80–150 sany (olaryň şireliligine baglylykda), tutuş günüň dowamynda bolsa 4000-e çenli güllere barmaly bolýar. Balarylaryň güllere gonmaklary ösümlikler üçin saýlama tozanlanmagy amala aşyrmaga mümkinçilik döredýär. Olar öz bedeninde dürli tozanjyklaryň köp mukdaryny bir ýerden beýleki bir ýere geçirýärler. Lebabyň tebigaty balarylar üçin iýmite iňňän baý. Olar häzir miweli agaçlaryň güllerinden iýmitlenýän bolsalar, tizden sözeniň, buýanyň, ýandagyň, gowaçanyň, ýorunjanyň güllerinden iýmitlenip, bal toplamaga girişerler.

VI. Täze temany berkitmek:

1 Balary önümleriniň sergisini gurnamak.

Her topar balary önümleriniň bir görnüşi barada ,onuň peýdasy barada gürrüň berýär.

Ary­nyň bir­nä­çe gü­le go­nup, ýyg­na­ýan esa­sy önü­mi­ne bal di­ýil­ýär. Ba­la­ry­la­ry gül­ler­den top­lan nek­ta­ry­ny ba­la öwür­ýär­ler. Ýyg­nal­ýan möw­sü­mi­ne we ösüm­li­giň gör­nü­şi­ne gö­rä, ba­lyň hi­li üýt­ge­ýär. Bu jan­dar­lar nek­ta­ry ýyg­nap, öý­jük­le­riň gö­ze­nek­le­ri­ne äkid­ýär­ler. Olar do­lan­dan soň­ra da­şy mum bi­len gap­lan­ýar. Bal öý­jük­ler­den sü­zü­lip al­nan­dan soň­ra iý­mit­lik hök­mün­de taý­ýar bol­ýar. Ba­lyň çyg­ly­ly­gy özü­ne çek­ýän hä­si­ýe­ti bar. Onuň dü­zü­min­dä­ki su­wuň muk­da­ry bel­li bir de­re­je­den köp bol­sa, hi­li pe­sel­ýär. Ba­lyň hi­li­ni reň­ki, dy­kyz­ly­gy, ysy we ta­ga­my ar­ka­ly anyk­lap bol­ýar.
Ol ba­lyň dü­zü­min­de hem bol­ýar. Bal­da­ky toz­ga­jy­gyň şe­ki­li, ulu­ly­gy, reň­ki ar­ka­ly onuň haý­sy ösüm­li­ge de­giş­li­di­gi­ni anyk­lap bol­ýar.
Bil­ýän bol­sa­ňyz, ary­la­ryň öý­jük­le­ri al­ty­burç gö­ze­nek­ler­den yba­rat bol­ýar. Gö­ze­nek­le­riň çuň­lu­gy 10-12 mm, dia­met­ri 5,37 mm bol­ýar. Er­kek ary­la­ryň­ky 6,9 mm bol­ýar. Mum ir­ki dö­wür­ler­den bä­ri dür­li mak­sat­lar bi­len peý­da­la­nyl­ýar. Ary­la­ryň öý­jük­le­ri­ni eret­mek ar­ka­ly mum alyn­ýar.
Ary ýe­li­mi: Bu önüm agaç­la­ryň we beý­le­ki ösüm­lik­le­riň gun­ça­la­ryn­dan we ga­byk­la­ryn­dan alyn­ýar. Onuň reň­ki haý­sy agaç­dan alyn­ýan­dy­gy­na bag­ly­lyk­da üýt­ge­ýär. Ary ýe­li­mi öý­jü­giň için­de haý­sy­dyr bir jaý­ry­gy ber­kit­mek üçin ula­nyl­ýar. Örän ýelmeşek bo­lan bu mad­da­nyň kö­me­le­gi, wi­ru­sy we bak­te­ri­ýa­ny öl­dü­ri­ji hä­si­ýe­ti bar. Şol se­bäp­li bu ýe­lim dür­li ke­sel­le­ri be­jer­mek­de ula­nyl­ýar.
Ary zä­he­ri: 14 gün­lük bo­la­nyn­dan soň­ra ary­la­ryň be­den­le­rin­de eme­le ge­lip baş­la­ýar. Her ary­da 0,3 mg zä­her bol­ýar. Ary haý­sy­dyr bir jan­da­ry ça­ka­nyn­da bu zä­he­ri bö­lüp çy­kar­ýar. Onuň öz­bo­luş­ly ysy beý­le­ki ary­la­ry hem how­puň aban­ýan ta­ra­py­na ça­gyr­ýar.Ary balynyň adam bedenine peýdasy uludyr. Ol adamyň immunitetini ýokarlandyrmak bilen, köp keselleriň öňüni alyş we bedeni gurplandyryjy häsiýete eýedir. Ary balynyň peýdasy barada nämeleri bilýäris?Halk lukmançylygynda ary balyndan peýdalanmak has irki döwürleri öz içine alýar. Ispaniýanyň Walensiýa şäheriniň golaýyndaky gowagyň diwarlarynda balarylarynyň suratynyň bolmagy munuň subutnamasydyr. Alymlar bu suratlaryň 15 müň ýyl mundan ozal çekilendigini aýdýarlar. Käbir ýazgylarda gadymy Müsürde ary balynyň peýdalanylandygy barada maglumatlar bar.

Şeýlelik-de, balarylardan öndürilýän önümleriň ählisi ynsan bedeniniň sazlaşykly ösmegi, kesellere garşy bedeniň durnukly ýokarlandyrylmagy üçin iň möhüm önümleriň biri hasaplanýar.

2 Perde ganatlylaryň gurluş aýratynlyklary barada blits-opros geçirmek.

1Perdeganatlylaryň näçe görnüşi belli?

2 Perdeganatlylar nirede duş gelmeýär?

3 Perdeganatlylaryň näçe aýagy bar?

4 Perdeganatlylaryň önüp-ösüşi nähili?

5 Perdeganatlylaryň haýsy görnüşi eldekileşdirilen?

6 Perdeganatlylar nirede gyşlaýarlar?

3 “Mör-möjegi sesinden tana”.Okuwçylar mör-möjekleri sesleri boýunça tanamaly

VII. Öý işini tabşyrmak:

Geçilen temany okap gelmek. Sah.: 184-189.

VIII. Sapagy jemlemek we okuwçylaryň bilimlerini bahalandyrmak:

Höweslendiriji bahalary goýmak we delillendirmek.