"Буряад хэлэмни - буряад гарбални"

Буряад хэлэмни - буряад гарбални

Уг изагуураа hабагшаhан

Уйгар монгол бэшэгни.

Ухаан бодол сэсэлhэн

Урихан буряад хэлэмни.

(Х.Батхуу)

Алтан hайхан бүмбэрсэг дэлхэй дээрэ ажаhуудаг ямаршье арад зон өөрын хэлэтэй. Минии түрэл хэлэн - буряад хэлэн. Ямаршье баян уянгата хэлэтэй зонбибди! Тэнгэриин хууляар амилан аялгата буряад хэлэмнай юртэмсэ дэлхэйн магнайда мүндэлэн, олоной сэдьхэл уяруулан, домогто дуун болон дэлгэрнэл. Үгэ бүхэн соонь уг изагуураймнай hабагша ухаан бодолой сэсэн, буурал абымнай хүлэгэй хүгжэм болон зэдэлнэл. Түрэл хэлэмнай уян зулгы эхын зүрхэнhөө, урин намдуу эсэгын сэдьхэлhээ дулдыдажа, арюун баян хэшэгтэй гээшэ.

Жэл бүри октябрь hарада бүхы үргэн уужам Буряадтамнай «Буряад хэлэнэй үдэрнүүд» дэлгэрэнгыгөөр үнгэрдэг. Буряад Уласай үндэһэтэнэй 1-дэхи лицей интернадай һурагшад Уласай хэмжээндэ үнгэргэгдэдэг олон тоото хэмжээ ябуулгануудта эдэбхитэйгээр хабаададаг. Жэшээлхэдэ, манай һургуулиин үнгэргэдэг Буряад хэлэнэй сахим һураха номоор Улас түрын онлайн-мүрысөөн “БУРЯАД ХЭЛЭН – ЭХЭ ХЭЛЭН”, Улас түрын урилдаан «Абын 5 эрдэм», «Табан хурган, «Эрхим буряад», «Үльгэрэй орон», Уласхоорондын мүрысөөн «Оюун бэлиг» гэхэ мэтэ.

Нэн түрүүн ургажа ябаhан маанадта түрэлхи буряад хэлээрээ, арадайнгаа сахижа ябаhан еhо заншалаар, түүхэ, соёл болбосоролоор hонирхохо, маанадай ухаан бодолдо түрэлхи эхэ хэлэеэ, эхэ эсэгын hургаал заабаринуудые, буряад уран зохёолшодойнгоо намтартай бүри дүтөөр танилсуулха, түрэл hайхан нэрэеэ гамнажа, сэгнэжэ ябахыемнай түлөө үнгэрдэг.

Хэдэн жэл hургуулида hуража байхадаа, ямар баян, уран хэлэтэй уран зохёолшодой зохёолнуудтай танилсаа гээшэбибди. Зохёолшон бүхэн ѳѳрын онсо маягтай, ѳѳрын hайхан сэдьхэлэй баялигтай байна гээшэ. Мэдээжэ уран зохёолшодой шүлэгүүдые уншажа байхадаа, сэдьхэлэйнгээ оеорто алтан hургаалай дуhалнуудые үлээнэбди. Уншажа байhан зохёолнууд маанадые ямар бэ даа нэгэ түүхэтэ сагай ороноор аяншалуулан, гоё hайхан байгаалиин үзэгдэлѳѳр эртын үнжэгэн сагаан манандал дээгүүр ниидүүлэн, зүрхэ сэдьхэлыемнай эзэлэн байдаг ха юм.

Минии тоонто нютаг –Аха. Орлигой дунда hургуулида hуража байхадамни,

эхин классай багша Дарима Сандибаевна Гармаева,

буряад хэлэнэйм багша Октябрина Жаргаловна Ошорова ,

1-хи лицей интернадта Эржена Нимбуевна түрэл буряад хэлэ заадаг.

Энэ багшамни маанадтаа интегрированна янза бүриин хэшээлнүүдые үнгэргэжэ, ухаан бодолыемнай улам hайжаруулжа, буряад хэлыемнай хүгжөөжэ гэгээрэлэй эршэ бадараажа байдаг. Тиимэhээ энэ лицейдэ Буряад Уласай хэдэн аймагhаа ерэhэн үхибүүдтэй сугтаа hуража үндэhэн буряад хэлэн дээрээ бэе бэетэеэ хөөрэлдэжэ hураhандаа ехэ баярлажа, зааhан багшанартаа баяртай ябадагби.

Эгээл урид буряад хэлэ бэшэгэй эхи зааhан Дарима Сантибаевна Гармаева «Буряад Республикын габьяата багша» гэhэн нэрэ зэргэдэ хүртэhэн, бүхы наhаараа буряад хэлэ бэшэг эхин hургуулиин хэдэн олон шабинарта зааhан юм.

Ёhотой түрэл хэлэнэймнай эзэд гэхэдэ: агууехэ зохёолшод Д. Батожабай, Х.Намсараев, Ж.Балданжабон, Д.Хилтухин, Ч.Цыдендамбаев, Ж. Тумунов, А.Ангархаев г.м. ямар ехэ баялиг манда бэлэглээ гээшэб! Зохёол бүхэниие уншажа байхадаа, сэдьхэлэйнгээ оёорто алтан hургаалай дуhал шэнгээжэл байна ха юмбибди. Үшѳѳ тиихэдэ мэдээжэ поэдүүдэй Д.Улзытуевай, Ц.Д.Дондоковагай, Ц.Дондогой, Г.Раднаевагай, Б.Дугаровай г.м. уянгата мүрнүүдые уншахадаа ямар бэ даа үнжэгэн зѳѳлэн тоhоор сэдьхэлээ эльбүүлhэн мэтэ боложо, баяр жаргалай охиндо абтан сэнгэхэш. Иимэ бэрхэ уран зохёолшодтой, мэдээжэ артистнартай, эрдэмтэдтэй, ажалша малша арад хадаа сэдьхэлдээ омогорхол түрүүлжэ, үшѳѳшье урагшаа дабшаха ёhотойбди.

Би энэ бүмбэрсэг дэлхэй буряад яhатан байhандаа омогорхоноб. Арад бүхэн өөрынгөө хэлэ нангинаар хүндэлэн ябаха ёhoтой. Уг гарбалтай, үбгэн буурал аха заханарнай улзы hайхан эрдэни буряад хэлэеэ мүнөө болотор мандаа дамжуулжа ябаhандань бидэ залуушуул баяртай байнабди. Нангин хэлэеэ гамнажа, сахижа, нягта наринаар хандажа, арад зондоо аша туhыень ойлгуулжа ябаха мүнөө үедэ бидэнэй нангин үүргэ гээшэ.

Хэлэн хадаа ухаан бодолтой сэхэ холбоотой. Ямаршье үндэhэн яhатанай танигдаха нюур, бэеэ даанги байха гол шэнжын нэгэн тэрэ үндэhэтэй хэлэн, соёл байдаг. Эдэ хоёроо алдабал, үндэhэтэн байха эрхэгүй болохо. Эртэ сагhаа Байгал далайе тойрон ажаhууhан буряадууд өөрынгөө үндэhэн хэлэ, арадайнгаа аман зохёол hайнаар хүгжөөн ерэhэн түүхэтэй. Агууехэ Октябриин социалис хубисхалhaa хойшо манай буряад хэлэн мүнөө үе болотор хүгжэнэ. Хори буряадай хэлэн дээрэ бии болоhoн литературна хэлэмнай зуун жэлдэ өөрынгөө үүргые гол түлэб дүүргээ. Энэ хэлэн дээрэмнай эрхим hайн зохёолнууд бэшэгдээ, аман үгын үльгэр домогууд хэблэгдээ. Хүн бүхэнэй урган хүгжэлгэдэ арадай хэлэн ехэ нүлөө үзүүлдэг.

Саг жэлэй ошохо бүри түрэл хэлэмнай хүгжэхэ ёhотой. Мүнөө үедэ буряад хэлэнэй үүргэ, тэрэнэй хүгжэлтэ тухай асуудал табигдажа, ехэ ажал ябуулагдажа байhандань сэдьхэлдэ гоё байна. Республика дотор жэл бүри буряад хэлэнэй hайндэрнүүд үнгэргэгдэдэг болонхой. Бидэ буряадууд энээниие заатагүй ойлгожо, өөрынгөө хуби оруулха болонобди.

Буряад зон жэнхэни буряад хэлэеэ жэгүүртэй, далитай болгожо, түбеэр дүүрэн зэдэлүүлэе, буряадайнгаа үндэhэн хэлые бургааhандал уян, буладтал хатуу болгожо, хуур лимбын ирагуу зөөлэн аялгаар арадайнгаа энэрхы сэдьхэлдэ гэгээн зула бадаруулжа байхамнай болтогой!

«Хэлэеэ мартаhан хүн - хүлгүйтэй адли» гэдэгтэл уянгата буряад хэлээрээ хѳѳрэлдэжэ байhан хүнэй зугаа шагнахада, шэхэндэ шэмэгтэйгээр соносодог. Буряад хубсаhаа үмдѳѳд, түрэлхи хэлэээрээ хѳѳрэлдэхэдэ,бурхан хүрэтэрѳѳ баярладаг гэжэ хэлэдэгынь тон үнэн гэхэ байнаб. Дэлхэй байгаалидаа, уула хададаа ѳөрын хэлээрээ дуулажа үргэдэг үргэл - урданай ёhо заншал хүсэтэй байhан. Айhан сошоhон үедөө «Эжы» гэжэ дурдахада «Эрлэг» хүрэтэрөө айдаг гэдэг. Аба эжынгээ hургаалаар аалихан аялгаар зугаалжа, алтан дэлхэйн зөөлэхэн хүрьhэн дээрэ мүрөө гаргажа ябаhан буряад зоной алдар нэрэ хододоо дээшээ үргэгдэжэ ябадаг юм.

Эхымнай hүн hайхан амтатай, эльгэ зүрхэндэмнай орожо шэнгэhэн, бултанда гамтайл түрэл хэлэеэ түрбэлгүй нангин болгожо ябая!

Тэнгэриин хууляар амилhан аялгата буряад хэлэмнай бүмбэрсэг дэлхэйн магнайда мүндэлэн, олоной сэдьхэл уяруулан, домогто дуун болон дэлгэрнэл. Үгэ бүхэн соонь уг изагуураймнай hабагша ухаан бодолой сэсэн, буурал абымнай хүлэгэй хүгжэм болон зэдэлнэл. Харин тиигээд мүнѳѳ юундэ энэ hайхан хэлэеэ марталга, баян дэлгэр ёhо заншалаа тоонгүй ябаха саг ерээ гээшэб? Энэ асуудалда олон тоото харюу үгэжэ боломоор ха, харин алинииньшье манай hанаанда таарахагүй гэжэ hананаб. Юундэб гэхэдэ, ямаршье олон шалтагаан байбашье эдэ эгээ сэнтэй, эгээ нангин баялигаа орхилго хэнэйшье hанаанда таарахагүй гээшэ. Тиимэ тула ямаршье сагай хёмороото байдалда оробошье эдэ сэнтэй юумэеэ гамнажа, сахижа, саашань үргэлжэлүүлжэ, хүгжѳѳжэ ябаха гээшэ манай үетэнэй зорилго болохо ёhотой. «Буряад нэрэмнай бурханhаа табисууртай» гэжэ ямар бэ даа нэгэ поэт бэшээ юм. Энэ hайхан баян хэшэгтэй булаг мэтэ арюун нэрэеэ, Байгал далай мэтэ сэбэр баян хэлэеэ сахижа, бүмбэрсэг дэлхэйн олон арадууд соо тѳѳрингүй, дарагдангүй буурал дайдынгаа нэрэ мүнхэлэн ябаял!

Буряад гэhэн арюухан нэрэеэ,

Бултаараа үргэжэ ябаял,

Буряад hайхан хэлэеэ

Бадаруулан сахижа мандуулаял!