Հարավայի Ամերիկա 1

ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԱՄԵՐԻԿԱ

Երևանի Հր․ Դինքի անվան թիվ 44 հիմնական դպրոց

Ուսուցիչ՝ Ա․Թումանյան

ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԱՄԵՐԻԿԱ

Տարածքը՝18մլն կմ քառ․ (կղզիների հետ միասին), ամբողջությամբ գտնվում է արևմտյան կիսագնդոււմ։ Արևմուտքից ափերը ողողում են Խաղաղ, իսկ արևելքից և հյուսիսից ՝ Ատլանտկյան օվկիանոսի ջրերը։

ԱՆԴԵՐԻ ԼԵՌՆԵՐ

Հվ Ամերիկայի ամենաբարձր լեռնագագաթը Անդերում Ակոնկագուա (6960մ)

Պատագոնիայի կիսաանապատային սարահարթ

Կենտրոնական Անդերում Խաղաղ օվկիանոսի ափին նեղ շերտով ձգվում է աշխարհի ամենաչոր ԱՏԱԿԱՄԱ անապատը

Հարավային Ամերիկայի կլիման

Մայրցամաքի կլիմայական գլխավոր առանձնահատկությունն այն է, որ Հարավային Ամերիկան ամենախոնավ մայրցամաքն է:

• Մայրցամաքն ունի եռանկյան տեսք, որի հիմքը ուղղված է դեպի հյուսիս, ինչի շնորհիվ տարածքի մեծ մասը հասարակածային և մերձհասարակածային կլիմայական գոտիների սահմաններում է և քանի որ մայրցամաքի միակ խոշոր լեռնաշղթան՝ Անդերը, սահման են հանդիսանում խոնավ և չորային տարածքների միջև մայրցամաքի արևմտյան եզրային հատվածում են, ապա տարածքի մեծ մասը ստանում է առատ տեղումներ, իսկ Ատլանտյան օվկիանոսի դերը մայրցամաքի կլիմայի ձևավորման վրա ավելի մեծ է դառնում, քան Խաղաղ օվկիանոսինը: 

Կլիմայական գոտիների բնութագիրը Հասարակածային գոտի

Ամազոնի դաշտավայրի և Անդերի հյուսիսային հատվածի Խաղաղօվկիանոսյան ափամերձ գոտում է տարածվում  հասարակածային կլիմայական գոտին , որտեղ ջերմաստիճաններն ամբողջ տարին տատանվում են +25+27 °C-ի սահմաններում, սակայն տեղումների քանակն Ամազոնի դաշտավայրում ավելի քիչ է՝ 2000−4000 մմ, քան Անդերի հատվածում՝ մինչև 6000 մմ: Այս գոտում պասսատների շնորհիվ գործնականում ամեն օր կեսօրից հետո գալիս են «զենիթային» անձրևներ:

Մերձհասարակածային գոտին  տարածվում է Ամազոնի դաշտավայրից հյուսիս և հարավ՝ հասնելով մինչև հվ.լ. 20° զուգահեռականը: Չնայած որ տարվա ընթացքում ջերմաստիճանների տատանումը աննշան է՝ 5−7°C, սակայն տեղումները ունեն հստակ արտահայտված սեզոնայնություն: Ամռանը, երբ տիրապետողը հասարակածային օդային զանգվածներն են, ջերմաստիճանները +25+27 °C են, իսկ տեղումները՝ 1000−2000 մմ: Ի հակադրություն սրան ձմռանը չորային եղանակներ են հաստատվում:

Արևադարձային գոտին  տարածվում է նեղ շերտով մերձարևադարձային և մերձհասարակածային կլիմայական գոտիների միջև և այստեղ տարեկան միջին ջերմաստիճանները երբեք +15°C-ից չեն իջնում:

Մերձարևադարձային գոտին  տարածվում է հվ.լ. 30−40° զուգահեռականների միջև և աչքի է ընկնում ջերմաստիճանների և տեղումների սեզոնային տատանումներով: Խոնավ մերձարևադարձային կլիմայական մարզում տեղումնրը կազմում են 800−1000 մմ, և հիմնականում թափվում են ամռանը, իսկ մերձարևադարձային միջերկրածովային կլիմայական մարզում՝ ձմռանը:

Բարեխառն գոտին տարածվում է հվ.լ. 40° զուգահեռականից հարավ՝ զբաղեցնելով Պատագոնիայի սարահարթի և մերձակա կղզիների տարածքը: Այստեղ ջերմաստիճանները ձմռանն իջնում են մինչև 0°C, իսկ տեղումները քիչ են:

Հարավային Ամերիկայի ներքին ջրեր

Մայրցամաքում ջրագրական ցանցը բավական լավ է զարգացած և խիտ է արևելյան հատվածի հասարակածային և մերձհասարակածային կլիմայական գոտիների սահմաններում։

Գետերն ու լճերը

Հարավային Ամերիկայի ներքին ջրերի գլխավոր «հարստությունը» գետերն են, որոնք խոնավ կլիմայի պատճառով հիմնականում ջրառատ են: Ամենախոշոր և հայտնի գետերն են Օրինոկոն, Ամազոնը, Պարանան, Ուրուգվայը և Լա Պլատան, որոնք բոլորն էլ թափվում են Ատլանտյան օվկիանոս:

Օրինոկո գետ,Անխել ջրվեժ

Օրինոկո  գետը սկիզբ է առնում  Գվիանական սարահարթից  և հիմնականում հոսելով  Օրինոկոյի դաշտավայրի  տարածքով՝ հանդիսանում է ջրառատ և հանդարտահոս գետ: Այն վարարում է ամռան սեզոնին՝ պասսատների բերած առատ տեղումների պատճառով: Օրինոկո գետը նշանավոր է նաև նրանով, որ 1498թ.-ին Քրիստափոր Կոլումբոսը, նավարկելով դեպի հարավ, հասավ Օրինոկո գետի գետաբերան և այդպիսով բացահայտեց նաև Հարավային Ամերիկա մայրցամաքը: Օրինոկոյի նշանավոր վտակն է  Չուրունը , որի վրա է աշխարհի ամենաբարձր ջրվեժը՝  Անխելը : Չնայած որ 1054մ բարձրությամբ ջրվեժը բացահայտվել է դեռ 19-րդ դարում, սակայն մեծ ճանաչում է ստացել միայն 1933թ.-ից հետո, երբ կայացավ օդաչու Անխել Ջեյմսի թռիչքը ջրվեժի վրայով:

Ամազոն գետը

Ամազոն  գետը ոչ միայն Հարավային Ամերիկայի, այլև  ամբողջ աշխարհի ամենաջրառատ գետն է  և ի տարբերություն մայրցամաքի մյուս խոշոր գետերի այն  ունի հոսքի կայուն ռեժիմ (վարք)  ամբողջ տարվա ընթացքում:  Ամազոնը հոսում է համանուն դաշտավայրով, որը ամենախոշորն է աշխարհում, իսկ Ամազոն գետի ջրհավաք ավազանը (7մլն կմ²) տարածքով հավասար է ամենախոշոր անապատին՝ Սահարային

Պարանա գետը և Իգուասու ջրվեժը

Պարանա  գետը հոսում է դեպի հարավ և գետաբերանի հատվածում միանալով  Ուրուգվայ  գետի հետ կազմում է  Լա Պլատա գետը  և թափվում է  Լա Պլատայի ծովածոց : Պարանա գետի խոշոր վտակն է  Պարագվայը , իսկ գետի վրա է գտնվում  Իգուասու ջրվեժը , որը աշխարհի ամենագեղեցիկ ջրվեժներից մեկն է:

Տիտիկակա և Պոոպո լիճեր

Ոչ միայն Հարավային Ամերիկայի, այլև  ամբողջ աշխարհի ամենաբարձրադիր խոշոր լիճն է Տիտիկական , որը, գտնվելով Անդերում, ունի ավելի քան 3800մ բացարձակ բարձրություն։ Տիտիկական և Պոոպոն կապված են միմյանց հետ գետով և հետևաբար  Պոոպոն  ավելի ցածր է քան Տիտիկական: Պոոպոն նույնպես աշխարհի բարձրադիր խոշոր լճերից մեկն է, իսկ Հարավային Ամերիկայում երկրորդը: Այն նաև ավելի փոքր է քան Տիտիկական, հետևաբար, մայրցամաքի երեք խոշոր լճերի շարքում ամենացածրադիրն է:

Մարակայիբո լիճ

Մարակայիբոն ծովածոց է, սակայն քանի որ զգալիորեն մեկուսացած է Կարիբյան ծովից և շատ ավելի քաղցրահամ քան հարակից ջրերը, կոչվում է լիճ : Այն նաև  ամենամեծ մակերեսն ունի Հարավային Ամերիկայի լճերի շարքում  և ամենացածրադիրն է նշված երեք լճերից:

ՀԱՐԱՎԱՅԻՆ ԱՄԵՐԻԿԱՅԻ ԲՆԱԿԱՆ ԶՈՆԱՆԵՐԸ

• Հարավային Ամերիկայի բնական զոնաները

Հարավային Ամերիկայի տարածքում ձևավորվել են մի շարք բնական զոնաներ, որոնցից առավել ուշադրության են արժանի խոնավ հասարակածային անտառների, սավանաների և նոսրանտառների, տափաստանների, ինչպես նաև անապատաների և կիսաանապատների զոնաները: 

• Խոնավ հասարակածային անտառների զոնան ամենաբնորոշն է Հարավային Ամերիկայի պես խոնավ մայրցամաքի համար և հանդիսանում է այս մայրցամաքի «դիմագիծը»: Այդ անտառներին անվանում են նաև «մոլորակի թոքեր»:Այս զոնային Հարավային Ամերիկայում ընդունված է կոչել սելվա, որը լատիներենից թարգմանաբար նշանակում է անտառային կամ պարզապես անտառ և որտեղից էլ առաջացել է կանացի Սիլվա անունը։

  Սավանաների և նոսրանտառների զոնան, որին Օրինոկոյի դաշտավայրում անվանում են լյանոս, իսկ Բրազիլական սարահարթի տարածքում՝ կամպոս, սակայն երկու բառն էլ թարգմանաբար նշանակում են հարթավայր, կամ դաշտ:

• Տափաստաններին Հարավային Ամերիկայում անվանում են պամպա, որը կեչուա հնդկացիների լեզվով նշանակում է հող առանց անտառի:Պամպաների խոտը տափաստանների զոնայի ամենաբնորոշ բույսերից է և անասնապահության զարգացման կարևոր նախադրյալ։

• Անապատների և կիսաանապատների զոնայում  տարածվում են  շագանակագույն և գորշ հողերը : Անապատների և կիսաանապատների բնական զոնայում բուսականությունը չափազանց աղքատ է և հիմնականում բնորոշվում էկակտուսներով և բարձիկանման թփերով: Կենդանական աշխարհի դասական ներկայացուցիչներ են նանդու ջայլամը և բաշավոր գայլը: