Исмаил Мустафа огълу Гаспринский

__________ Къырымтатар _____________________ ___ сыныф

Дерснинъ мевзусы: _________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

_________________________________________________________________________

Дерснинъ макъсады: ________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Талебелер не бильмек керек: _______________________________________________________________

Корьгезме васталар: ________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________

Иш шекиллери: _____________________________________________________________________________

ДЕРСНИНЪ КЕТИШАТЫ

1. Тешкилий къысым. Селямлашув. Невбетчи талебенинъ рапорты. Нутукъ дакъкъасы

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

2.Талебенинъ дерске азырланувы. Эмонациональ севиеси бельгилев.

3.Эв вазифесини тешкерюв____________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Суаллер ве вазифелер:______________________________________________________________________

________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Исмаил Мустафа огълу Гаспринский Багъчасарай больгесиндеки Авджыкой коюнде догъа. Исмаил башта эски мусульман мектебинде, сонъра Акъмесджитте гимназияда, Воронеж ве Москвада арбий окъув юртларында тасиль ала. Он беш яшында экенде о, арбий окъувыны ташлап, Багъчасарайгъа къайта. Чешит къырымтатар мектеплеринде ве «Зынджырлы» медреседе оджалыкъ япа. Сонъра, алий бильги алмакъ ниетинен, Тюркиеге, Парижге кете. 1876 сенеси Къырымгъа къайтып, оджалыкъ зенаатыны девам эте.

О, халкъны джаилликтен къуртармакъ, бирлештирмек, халкъкъа бильги ашламакъ ичюн, миллий газета тешкиль этмекни арзу эте. 1883 сенесининъ апрель айындан башлап, омрюнинъ сонъуна къадар, о, «Терджиман» «Миллет», «Алем-и-нисван», «Ха-ха-ха», «Алем- и-субьян» киби газеталар ве дергилер нешир этти. «Терджиман» газетасыны Къырымда, Кавказда, Къазанда, Уралда, Сибирьде, Орта Асияда, Индистанда, Иранда ве дигер мемлекетлерде окъуй эдилер. «Тильде, фикирде, иште бирлик» шиары алтында чыкъкъан бу газета тюркий халкъларнынъ бирлешмеси, миллий медениетлери осьмеси огърунда буюк хызметлер япты.

И. Гаспринскийнинъ чокъ тарафлы ичтимаий ве иджадий фаалиетинде аджайип эдебий яратыджылыгъы да айрыджа ер тута. Онынъ чокъ йыллар девамында язын «Терджиман»да бастырып кельген чокътан-чокъ икяе ве къыссалары, эдебий парчаларынен бир сырада беш къысымдан ибарет «Молла Аббас» (1887), «Кунь догъды» (1905) киби романлары, «Арслан къыз» (1893), «Иван ве Сулейман» (1897), «Беля-и ислям» (1905) киби икяелери къырымтатар миллий эдебиятынынъ алтын саифелерини тешкиль этмектелер.

«Молла Аббас» романы къырымтатар эдебиятында язылгъан биринджи романдыр. Исмаил Гаспринский мусульманларнынъ тарихыны яхшы бильген адам эди. Романда мусульманларнынъ тарихы акъкъында язылгъан вакъиалар бизлерни айретте къалдыра. Онынъ этрафкъа таркъатмагъа истеген гъаелери гъает алидженаптыр. Онынъ гъаелерине коре, земаневий, медений адам олмагъа истеген инсан окъумакъ, окъумакъ ве бир даа окъумакъ, эр бир илимни темелинден огренмек керек. Бунынъсыз илим алеминде теракъкъият ёкътыр.

И. Гаспринскийнинъ эм публицистик, эм бедиий эсерлеринде джемиетнинъ келеджеги акъкъында ил ери гъаелер бильдириле. Джемиетнинъ парлакъ келеджегининъ темели акъкъында муим фикирлер айтыла.

«Кунь догъды» романы автобиографик эсердир. Бу эсерде Гаспринскийнинъ аяты ве фаалиети акс эттириле, мында халкъны джеалеттен къуртармакъ ёллары косьтериле. Тек окъумакъ иле халкъ теракъкъият ёлуна чыкъабиледжеги бильдириле. Исмаил Гаспринскийнинъ бу романы сонъуна къадар язылмады.

«Арслан къыз» икяесинде къоркъубильмез къыз акъкъында икяе этиле. Гуль-Джамал адлы къыз озю яшагъан шеэрини чинлернинъ (къытайларнынъ) сарып алмасындан къуртарып, буюк джесаретлик косьтере.

Халкъымызнынъ буюк мутефеккири Исмаил бей Гаспринский 1914 сенеси вефат эте ве «Зынджырлы» медресенинъ азбарында дефн этиле. 2001 сенеси улу Атамызнынъ догъгъанынынъ 150 йыллыгъы мунасебетинен Салгъырнынъ боюнда — Акъмесджит сокъакъларынынъ биринде онынъ эйкели тикленди. 2004 сенеси исе Багъчасарайда Зынджырлы медресенинъ азбарында онынъ къабирининъ башында буюк мутефеккиримизнинъ бюсти къоюлды.

Суалларге джевап беринъиз:

1. Исмаил Гаспринский тасиль алгъан окъув юртларыны айтынъыз. Алий бильги алмакъ ичюн, къайда кете? Къычынджы сенеси Къырымгъа къайтып оджалыкъ зенаатыны девам эткенини айтынъыз.

2. О, халкъны джаилликтен къуртармакъ макъсадынен насыл янъылыкълар япты? 1883 сенесининъ апрель айындан омрюнинъ сонъуна къадар нешир эткен дерги ве газеталарнынъ адларыны къайд этинъиз ве дефтерлеринъизге язынъыз.

3. Исмаил Гаспринскийнинъ иджадий фаалиети акъкъында не билесинъиз? Эсерлернинъ серлевасы ве эсерлери акъкъында фикирлеринъизни бильдиринъиз.

4. Муэллифнинъ «Молла Аббас» романы къырымтатар эдебиятында насыл ер тута?

5. Исмаил Гаспринский бу романда насыл гъаелерни огге сюре?

Исмаил Гаспринскийнинъ маарифперверлик ве неширджилик фаалиети

Исмаил Гаспринский озюнинъ неширджилик, миллетперверлик ве маарифперверлик арекетлеринен «тюркий халкъларнынъ бабасы» унваныны къазанды. О, эски мусульман мектеплеринде къулланылгъан

эски усулларгъа къаршы чыкъып, къолаи окъув усулыны ишлеп чыкъты.

Исмаил Гаспринский 1884 сенеси Багъчасарайда янъы окъув усулына эсаслангъан ильк мектеп ача. О мектепте озю дере бере ве «Ходжа-и-субьян» (Балалар оджасы) адлы окъув китабыны яза. Бу дерсликте мевзулар ойле къолай анълатылгъан эди ки, атта окъув- язув бильген ана-бабалар бу китапкъа эсасланып, балаларыны озьлери окъуткъанлар.

Исмаил Гаспринскийнинъ ишлеп чыкъкъан янъы усулы эсасында эски мектепте учь-дёрт йылда менимсенильген бильгилерни талебелер энди ярым йыл ичинде огренгенлер. Янъы окъутув усулы тез арада Къазан, Уфа, Оренбург, Ташкент, Самаркъанд ве Русие империясынынъ даа бир чокъ шеэрлеринде джайрагъан. Бу шеэрлерде чокътан-чокъ мектеплер ачылды. Бир къач йыл ичинде бойле мектеплернинъ сайысы бинъни кечкен эди.

Исмаил Гаспринскийнинъ маарифперверлик фаалиетинде япкъан энъ муим ве шерефли иши — халкъ тасиль системасынынъ исляатынен багълы. О, озь фикирдешлеринен бирлешип, башлангъыч, орта ве алий мектеплернинъ ачылмасына буюк иссе къошты. О девирде башлангъыч мектеплерге — мектебе, орта мектеплерге — рушдие, алий мектеплерге исе медресе деп айткъанлар.

Исмаил Гаспринский матбаа саасында да буюк хызметлер япты. Онынъ тирнекли арекетлери саесинде 1883 сенесининъ 10 апрель кунюнден къырымтатар халкъынынъ тарихында биринджи кере «Терджиман» газетасы чыкъып башлады. Бу газета къырымтатар ве рус тиллеринде чыкъа эди. Къырымтатар ве тюркий халкъларны Русие, Авропанынъ ве башкъа девлетлерде олгъан янъылыкъларнен хабердар этип турды.

Исмаил Гаспринский омрюнинъ сонъуна къадар газетада муаррирлик вазифесини беджерип кельди. Исмаил Гаспринскийнинъ вефатындан сонъ, муаррирлик вазифесини Асан Сабри Айвазов алып барды.

Исмаил Гаспринский къырымтатар къадын-къызларынынъ о девирдеки агъыр вазиетини пек яхшы бильген. Къадынларнынъ ички дюньясына тесир этмек ичюн мытлакъ бир газета я да меджмуа нешир этмек зарур олгъаныны да пек гузель анълагъан. Бу ишни еринден кочюрмек ичюн о пек чокъ арекетлер япа, чокъ мектюплер яза. Ве, ниает, 1905 сенесининъ октябрь 17 куню къырымтатар къадынлары ичюн «Алем-и-нисван» (Къадынлар дюньясы) адлы меджмуа чыкъармагъа рухсет ала.

1906 сенесининъ январь айында о, «Ха-ха-ха» адлы афталыкъ сатирик ве юмористик газетасыны чыкъармакъ ичюн шеадетнаме ала. Шу сененинъ сентябрь айында исе Исмаил Гаспринский Таврия губернаторына «Миллет» адлы афталыкъ газетасыны чыкъармакъ ичюн риджанаме яза ве мусбет джевап ала.

1908 сенесининъ февраль айында Каирде (Мысыр) арап тилинде «Аль Нахда» газетасыны чыкъарып башлай. Бу газетанынъ тек учь саны нешир этиле. «Аль Нахда» адлы газета вастасынен, Якъын Шаркъта, Русиедеки тюркий-татар халкъларынынъ гъаелерини этрафкъа таркъатмакъ ичюн буюк ишлер япа.

1910 сенесининъ октябрь 21 кунюнден башлап къырымтатар балапары « Алем-и-субьян »(« Балалар дюньясы ») газетасыны окъумагъа наиль олалар. Бу газетада балалар икяелери, масаллар, дерслер, халкъ тасили ве тербие акъкъында макъалелер басылып турды.

И. Гаспринский тарафындан тешкиль этилип, девамлы суретте нешир олунгъан къырымтатар газета ве журнал лары, халкъ арасында маарифчилик гъаелерининъ тешвикъат этилювинде буюк васта олды.

Суаллер ве вазифелер:

1. Исмаил Гаспринский маарифпервер сыфатында халкъ тасили огърунда насыл ишлер япты? Янъы окъув усулынынъ къыйметли тарафларыны айтынъыз.

2. Исмаил Гаспринскийнинъ неширджилик саасында япкъан хызметлерини тарифленъиз. «Терджиман» газетасы не вакъыт дердж олуна башлады?

3. И. Гаспринский насыл къадын-къызлар меджмуасыны нешир эте? Оны нешир этмеге рухсет алгъан куню ве сенесини айтынъыз.

4. «Ха-ха-ха», «Миллет», «Алем-и-субьян адлы афталыкъ сатирик ве юмористик газеталары не вакъыт чыкъып башлагъаныны айтынъыз.

5. Халкъ арасында маарифчилик гъаелернинъ тешвикъат этилювинде газета ве журналларнынъ эмиетини айырынъыз. Субет кечиринъиз.

Исмаил Гаспринскийнинъ публицистикасы.

«Рус мусульманлыгъы» адлы эсерининъ къыймети

Исмаил Гаспринский кескин сиясий публицистик макъалелер де язды. Онынъ «Рус мусульманлыгъы» (1881), «Бухара ве Багъчасарай», «Багъчасарайдан Ташкентке» (1893), «Рус-шаркъ мукъавелеси» (1896), «Туркистаннынъ янъы тарихы» (1905), «Туркистандан мектюп» (1908), «Русиенинъ мусульманларгъа нисбетен сиясети» (1909) ве дигер публицистик макъалелеринде Русиеде яшагъан мусульманларнынъ омрюнде олып кечкен денъишювлер тасвирлене. Русиенинъ мусульманларгъа олгъан сиясети косьтериле, мусульман халкъларнынъ тарихы ве янъы омрю тариф олуна.

И. Гаспринскийнинъ маарифперверлик, неширджилик ишлери ве иджадий фаалиети XIX асырнынъ сонъунда къырымтатар медениети, неширджилиги ве эдебияты саасында япкъан хызметлерини косьтере.

Исмаил Гаспринский озюнинъ ичтимаий-публистик фаалиетини гъает агъыр шараитте башлагъан эди. Бу фаалиетнинъ ильки куньлеринден башлап, руханийлер онынъ ишлерине кесен-кес аякъ чалмагъа ве атта онынъ озюни ёкъ этмеге арекет этелер. Лякин о, бир шейден къоркъмай ве къатиетле озь макъсадына иришмек ичюн, ёлундан тайпынмай¹. Матбуат вастасынен о, маариф ве медениет сааларында ичтимаий-публицистик фаалиетини эп кенишлете ве теренлештире. Халкъ арасында онынъ итибары¹ эп юкселе башлай.

Гаспринский тюрк-татар публицистикасынынъ садыкъ дженкчиси ве деллялы, онынъ тешеббюсчиси ве къоруйыджысы олып къаларакъ, озюнинъ иджадий къараманлыгъыны сонъки нефеске къадар девам этти.

Маарифпервер инсан Исмаил бей Гаспринский къырымтатар халкъынынъ окъумыш олмасыны бабаджа къайгъырды. 1881 сенеси «Таврида» газетасында Гаспринский «Кичкене молла» лагъабынен рус тилинде «Багъчасарай мектюплери» серлевалы учь макъалесини бастыра.

Сонъра кене де айны шу 1881 сенеси чыкъкъан газетанынъ беш санында, кене де рус тилинде тарихий эмиетке малик ве онынъ энъ муим эсерлеринден бири олгъан. «Рус мусульманлыгъы» эсерини такъдим эте.

Оны бутюн алемге таныткъан бу ильки эсеринде Гаспринский миллий меселе боюнджа озюнинъ эсас бакъышлары ве фикирлерини беян этти. Бу эсер, онынъ илеридеки бутюн публицистик ве амелий фаалиетинде баш программа ве къанун ролюни ойнады. О, омрюнинъ сонъунадже бу программаны амельге кечирювге хызмет этти, ве, бу саада аджайип мувафакъиетлер эльде этти.

«Рус мусульманлыгъы» эсеринде Исмаил Гаспринский бу сиясетнинъ устюни ачты, халкъларнынъ эзиетленгенини, акъаретленгенини, алчалтылгъанларыны ачыкътан-ачыкъ косьтерди. О заманда онынъ бу арекети мисильсиз бир джесарет ве буюк бир къараманлыкъ эди.

Чар акимиетининъ миллий эзиети, «руслаштырув ве ассимиляциялаштырув сиясетининъ нетиджелери, акъибети насыл олды?» деген суаллерге Гаспринский озь эсеринде шойле джевап бере:

«Сонъсыз зулум ве эзиетлер джанына еткен сонъ, халкълар имкян тапкъанда, озь оджагъыны, эвини-баркъыны ташлап, башы бакъкъан тарафкъа чыкъып кете эдилер. Кетмеге ери олмагъанлар исе озълерининъ тар аят черчивесине къапалып, шу тар алемге алякъасы олмагъан эр шейден хаберлери олмагъан алда (ички губерниялардаки мусулъманлар) бичаре омюр кечирмекте эдилер».

Гаспринский рус мусульманларынынъ озюне эм де рус халкъына Мусульманларнынъ рухий алемини акъикъат ве адалет иле косьтерип, бутюн джемиетни арекетке кетирди. «Мусулъмангъа асыл да онынъ укюмдары ким олгъаны — эмиети ёкъ, онъа эписи бир — о, насылдыр къанун боюнджа озюни мутлакъа кимгедир таби олмакъ борджлу деп биле... Аяттаки бутюн аллар ве вакъиалар, юрегинде ве мийиндеки эр бир суаллер илим, билъги ве теджрибенинъ ярдымына ич мухтадж дегиллер: буларнынъ эписининъ ерини аят ве олюм меселелерине бутюн керек косътеришлерни япкъан, эр шейге джевап берген мукъаддес Къуран тута...»

Эр бир малюматлы адамгъа « руслаштырув » сёзю чар акимиети башкъа

итибар — урьмет, сайгъы

ассимиляциялаштырув — мында: башкъа миллетлерге къарышып, миллетнинъ юзюни (къырымтатарлыгъыны) ёкъ этмек ёкъ этюв манасыны бергенини анълата.

Чар акимиетининъ маариф, къанунджылыкъ, макеме² системалары «Мемлекетнинъ ичинде яшагъан бутюн башкъа миллетлерни руслаштырув ве бирлештирюв» макъсадына хызмет эте эдилер.

Къырымда о заманларда да къырымтатар тилини окъутувда чокътан-чокъ къаршылыкълар япыла эди.

Исмаил Гаспринскийнинъ «Рус мусульманлыгъы» адлы мешур эсери Русиедеки тюрк-татар халкъларынынъ козюни ачты. Джеалет бугъавындан къуртулув, бильги юксекликлерини запт этюв, хусусан яшлыкъны окъувгъа, бильгиге джельп этюв ичюн куреште оларгъа эминлик берди. Мемлекетте укюм сюрген фааль суретте ичтимаий ве медений аяткъа бу халкъларнынъ къошулмаларына джиддий бир сильтем олды.

Исмаил Гаспринскийнинъ «Рус мусульманлыгъы» Русиенинъ ичтимаий-сиясий аятында, хусусан бутюн тюрк-татар халкълары нынъ медениет тарихларында эбедиий бир вакъиа олды.

«Рус мусульманлыгъы» эсеринде бизим огюмизде Гаспринский истидатлы педагог сыфатында онынъ бир тарафы даа ачыла. Онынъ балаларны тербиелев ве оларны окъутув акъкъында, тувгъан ана тили акъкъында гъает къыйметли тарихий фикирлери — бу бизим бугуньки зарур меселемиздир, бизим бугуньки акъикъатымыздыр, миллий девлетчилигимизни къурувда даа бир адым огге кетмектир.

Бу, эсер, бизим кунюмизде де озь эмиетини джоймады. Эр бир къырымтатар ичюн ёл косьтериджи, акъыл огретиджи ве джанлы арекетлерге кечмеге эсас къойгъан бир эсер олып къаладжагъы шубесиздир.

Дерснинъ нетиджеси. Суаллер ве вазифелер:

1. Исмаил Гаспринский публицист оларакъ насыл макъалелер язды? Онынъ макъалелеринде насыл меселелер котерильгенини айтынъыз.

2. И. Гаспринский ичтимаий-публицистик фаалиетини насыл шараитте башлады ве онынъ бу алидженап ишинде насыл маниалар расткельди?

3. «Рус мусульманлыгъы» эсери тюрк-татар халкъларына насыл тесир этти?

4. О заманлары чар акимиети Русиенинъ кенарларында яшагъан мусуль­ман халкъларына нисбетен насыл сиясет алып бара эди?

5. Улу мутефеккирнинъ айткъан фикирлери бизим куньлеримизде де актуаллигини сакълап къалдымы? Бу акъта озь фикринъизни айтынъыз.

6. И. Гаспринскийнинъ «Рус мусульманлыгъы» эсерининъ тарихий эмиети акъкъында озь фикринъизни айтынъыз.

Эв вазифеси: ____________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________________

Баадав: _____________________________________________________________________________________

____________________________________________________________________________________________