Карты и гаж виджеты

«Картография негіздері»

КІРІСПЕ

Картография – табиғат пен қоғамның құбылыстарын географиялық карта мен басқа картографиялық өнімдерді кескіндеу және оларды құру, пайдалану әдістемелері туралы ғылым.

Топографиялык карталар және оны пайдалану

Топографиялық карталар шағын территорияларға жасалады, олар көптеген беттен тұрады. Картаның бетке бөлінуін жол сызық, ал беттің белгісін номенклатура деп атайды. Топографиялық карталардың әрбір беті трапеция болып табылады оған номенклатура беріледі. Карта бетінің номенклатурасы рамканың солтүстік қабырғасының үстінде орналасқан.

Картаның номенклатурасы негізінен 1:1000 000 масштабтағы карта құрады, оның рамкасының өлшемі бойлықта 6°, ал ендікте 4°. Осы масштаб бетінің номенклатурасы белдеуді білдіретін латын алфавитінің бас әрпінен және реттік нөмірін көрсететін цифралардан тұрады.

Мысал ретінде N-36-54-Г-а карта бетінің номенклатурасының 1:1000 000 масштабтан бастап рет-ретімен құрастыруды қарастырамыз.

N-36 бет 1:100 000 масштабтағы 144 бетке бөлінеді, олар 1,2,3 …, 144 цифрларымен белгіленеді. Осы масштабтың 54 нөмірлі бетінің номенклатурасы N-36-54 болады.

1:100000 масштабтағы N-36-54 картасының беті 1:50 000 масштабтағы картаның бетіне 4 бетіне сәйкес келеді: олар А,Б,В және Г әріптерімен белгіленді. Осы масштабтың екінші номенклатурасы N-36-54-Г болады.

Осы бетті 4-ке бөлуден 1:25000 масштабтағы картаның 4 бетін алады. Бұл беттер а,б,в,г әріптерімен белгіленеді. Осы масштабтағы картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы N-36-54-Г-а болады.

1:5000 масштабтағы картаның номенклатурасының негізі болып, 1:10000 масштабтағы картаның беті саналады, ал ол болса 1:5000 масштабтағы картаның 256 бетіне бөлінеді. 1:5000 масштабтағы картаның ең соңғы бетінің номенклатурасы N -41-60-(256) болады.

1:2000 масштабтағы картаның номенклатурасын алу үшін 1:5000 масштабтағы картаның беті 9 бөлікке бөлінеді. Оларды орыс алфавитінің кіші әріптерімен белгілейді. Сонымен 1:2000 масштабтағы картанаң ақырғы бетінің номенклатурасы N -41-60-(256-и) болады.

Топографиялық карталардың масштабына байланысты жеке беттерінің өлшемі туралы мәліметтер және номенклатура үлгілері 1-кестеде берілген.

1-кесте- Карталардың номенклатурасы

Шартты белгілер және олардың түрлі- түстері жердің әртүрлі объектілерін және тектік түрлерін көрнекі көрсетеді. Түсіндірме жазбалар және цифрлық белгілер шартты белгілерді кескінділетін объектілердің жеке ерекшеліктері туралы мәліметтер мен толықтыралды.

Біркелкі объектілердің әртүрлі масштабты топографиялық карталардағы кескіні және бояуы негізінен алғанда, бірдей, тек көлемдері жағынан ғана өзгеше болады. Белгілі бір топқа енетін объектілердің сандық және сапалық сипаттамалары олардың өзіне тән ерекшеліктерін аздаған толықтырумен еске салатын бастапқы графикалық белгілермен беріледі.

Шартты белгілер өзінің атқаратын міндеті және қасиеттері жағынан масштабтық, масштабтан тыс және түсіндірме шартты белгілер болып бөлінеді

.

Глобустың құрылымы және оның ерекшелігі

1. Географиялық карталар Жердің пішінінің ерекшеліктерін көрсетеді. Ол геоид тәрізді, яғни дұрыс емес пішінді, белгілі алгоритмдермен суреттеле алмайды. Глобусты жасаған кезде Жерді шар тәріздес етіп алынуына не себеп болды? Себебі, Жер эллипсоидінің оқсінің арасындағы қашықтығы өте аз – 43 км ғана. Ұсақ масштабты модельдерінде бұл айырмашылықты елемесе де болады.

2. Глобустың беті тегіс болып келеді. Бедерлі глобустар сирек жасалады, кейде жер бетінің белгілі бір аумақтарының ірі масштабтағы үлгісі жасалады. Мысалы, 1:30 000 000 масштабта дүние жүзіндегі ең үлкен тау жүйесі Джомолунгманың (8848 м) биіктігі глобуста 0,34 мм болады. Бұл биіктіктегі айырмашылықты кішкентай шардың бетіне бейнелеу мүмкін болмағандықтан, глобус бетінің тегіс болуы айқындалған.

3. Егер бглобусты шар деп алсақ, оның осьтары барлық бағытта бірдей болады, ал меридиандар мен параллельдер – шеңбер бойымен сәйкес болады. Мұны оңай түсіндіруге болады: шар бетінің кез келген бағыттағы жазықтықпен түйісу сызықтары – шар тәрізді. Егер түйісу жазықтықтағы Жердің ортасы арқылы өтсе, үлкен шеңбер пайда болады. Үлкен шеңберлер болып меридиан және экватор сызықтығы алынған. Барлық меридиандардың радиусы бір-біріне тең болып келеді.

Егер шарды бөлетін жазықтық Жердің ортасы арқылы өтпесе, онда жазықтықпен түйіскен сызықтар кіші шеңбер құрайды. Экватордан басқа параллельден – кіші шеңбер болады. Оның радиустары экватордан полюске таман азая түседі.

4. Меридиан мен параллельдер арасындағы бұрыштар – глобустың кез келген нүктесінде түзу болады, яғни жер бетінің арасындағы бұрыштарына сәйкес болады.

5. Глобус масштабы кез келген нүктеде бірдей болады, сондықтан меридиандар арасындағы параллельдердің қашықтығы және бір параллельде орналасқан меридиандар бір-біріне тең. Глобустың масштабтарының тұрақтылығы қателіктер, яғни бұрмаланулар болмайтынын көрсетеді.

6. Бұрмалану жоқ болғандықтан, глобус бетінде кез келген фигураны көрсете алады. Сол себепті глобуста объектілердің пішіндері, бейнесі бұрмаланусыз беріледі – теңіз, материктер, мемлекеттер, ормандар т.б.

7. Глобустағы кез келген нүктелердің сызықтарының ұзындығы мен бұрыштарының бұрмалануы болмағандықтан, олардың аудандарында да қателік болмайды.

Глобусты пайдалану бүкіл Жер бетін көруге ыңғайлы. Глобустан көрінгендіктен материктер мен мұхиттардың байланысы, олардың орналасуы, өлшемдерінің ұқсастығы, полюстер мен экватордан қашықтығын есептеуге болады.

2. Ұсақ масштабты карталарда үлкен аумақтағы территориялар бейнеленеді. Бірақ Жер – геоид – қиындықтарға тап боламыз.

Егер Жердің глобусын кез келген бөліктерге кесіп алсақ, әрқайсысы сфераның бір бөлігі болады.

Ұсақ масштабты карталарда міндетті түрде сандық масштаб беріледі (мысалы, 1:4000000). Масштабтардың басқа түрлері – атаулы және сызықтық – берілмесе де болады.

Сандық масштаб – алымы бір санды, ал бөлімі жергілікті ауданның көкжиектік бағыттағы проекциялық сызығын картада қанша есе азаюына сәйкес болып келетін дұрыс бөлшек.

Сызықтық масштаб – қашықтықты есептеуге ыңғайлы болатындай бөліктерге бөлінген санды масштаб атауының түзу сызықты графиктік кескіні болып табылады.

Ұсақ масштабты карталардың картографиялық шартты белгілері шынайы жағдайын көрсетумен қатар, құбылыстың (елді мекендер, мен олардың дамуы) абстрактілі мінездемесін береді. Белгілер екі негізгі функцияны орындайды:

- біріншіден, кеңістіктегі нысандардың немесе құбылыстардың орналасуын көрсетеді;

- нысандардың түрін көрсетеді, олардың сапалық және сандық мінездемесін (мысалы, елді мекендер, ондағы халық саны, әкімшіліктік мәні, қала немесе ауылдық мекендерге бөлінуі, өндіріс салаларының дамуы және т.б.).

Ұсақ масштабты картададағы шартты белгілер топографиялық картадан айырмашылығы, оның стандартты еместігі. Алайда, кейбір шартты белгілерді нысандар мен құбылыстар тобына пайдалануда шектеулер болады. Әрбір нысандар тобына өзіне сәйкес шартты белгілер тобы болады. Елді мекендер, шартты түрде дөңгелекпен, темір жолдар – қызыл сызықтармен, жолдар – қара сызықпен, өзендер – көк сызықпен белгіленеді.

Ұсақ масштабты карталар топографиялық карталарға қарағанда жер бедерін толық көрсете алмайды. Бұл карталар жер бедерінің негізгі және жалпы құрылысын, оның үлкен формасын ғана көрсетеді.

Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталардан үлкен кеңістіктегі құрлықтар мен мұхиттарды, елдер мен теңіздерді, обьектілердің қашықтығы мен ауданын, таулар мен жазықтарды, үстірттерді, ірі өзендердің су жинақтаушы бассейндерін көруге болады.

Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталар төмендегідей мәселелерді шешуге негізделген:

1. жергілікті жердің жалпы географиясын оқыту

2. табиғи немесе әлеуметтік-экономикалық заңдылықтарды орнату үшін жалпы географиялық және тақырыптық элементтерді байланыстыра отырып, жергілікті жерді тереңдетіп оқыту

3. географиялық негіздегі тақырыптық карталар мен атластарды қолдану;

Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталар өз алдына жеке туынды ретінде жасалады, ал кейбіреулері бірнеше рет басылып шығады. Математикалық негіздеріне қарай әртүрлі (масштаб, проекция, градустық торлар) бірақ элементтер жиынтығының мазмұны стандартты: жағалық сызықтар, рельеф, халық орналасқан аймақ, қатынас жолдары. Өсімдіктер әлемі көбінесе ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарда бейнеленбейді, түстер рельефті көрсету үшін қолданылады. Элементтердің мазмұнын көрсетуде белгілі бір стандарттар жоқ. Нақты жағдайда олар арнайы құжаттарды жасалады.

Дүние жүзінің картасы үшін мұхиттар мен теңіздердің, құрлықтардың және ірі аймақтардың масштабты қатары айқындалмаған (орнықтырылмаған). Ол карталардың мазмұнына байланысты (мысалы, Ресейдің анықтамалық қабырға картасы үшін 1:2500000 масштаб қолайлы, жоғарғы мектептер үшін 1:400000 масштабты карталар сериясы қабылданған, карта сериясы кейде класс өлшеміне байланысты 1:500000 болады). Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды сақтау мен қолдануға ыңғайлы болу үшін парақтарға бөлінеді. Көппарақты халықаралық 1:2500000 масштабтағы карта барлық жер шарын қамтушы, көпжолақты проекцияны құрайды.

Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталарды жасау барысында безендірілуі мен эстетикалық сапасына көңіл бөледі. Көркем рамкалар қолданылады. Өте жақсы безендірілгендері картина тәрізді көрінеді. Мысалы Памир-Тянь-Шань (1:800000) картасы, Кавказ (1:600000) және т.б жоғары мектептерге арналған аймақтық карталарды атауға болады.

Топографиялық карталар жекелеген шағын аймақтарға жасалады. Бұлар қабырға карталары, олардың масштабтары үлкейтілген, ал мазмұны ұсақ масштабты карталарға сәйкес келеді. Мысалы, облыстық 1:500000, 1:200000 масштабтағы карталар сериясы, Ресей федерациясының жалпы географиялық картасы (1:200000 – 1:100000)

Отандық және халықаралық картографияның дамуында «Халықаралық дүние жүзілік картасы 1:2500000» (1964-1976) үлкен роль атқарды. Осы карталардың жасалуын КСРО, Венгрия, ГДР, Болгария, Чехославакия елдері ат салысты. Бұл картографиялық туынды бірлескен ұжымдық ортақ технологиямен жасалды. Осы картаны жасау барысында әр елдің картографиялық қызметкерлері өздерінің тәжірибеоерін ортаға салды. Өте жоғары ұйымдастыру жұмыстары КСРО мен Венгрияда жасалды. Еліміздің енгізген басты еңбегі – картаның математикалық негізі. Карта ағылшын тілінде басылып шықты, дегенмен картаны жеке парақтары орыс тіліне аударылған.

Картаның негізгі міндеттері – жердің табиғи ресурстары бейнеленген тақырыптық карталар сериясына негіз болу. Бұл картаның халықаралық 1:1000000 масштабты картадан өзгешелігі мұнда тек материктер ғана емес, бүкіл әлем қамтылады. Картаның мазмұны екі позицияда:

1. танымдық

2. ғылыми-анықтамалық ретінде жасалған.

Сонымен қатар генерализацияны қолданудың графиктік көрінісі халық тығыздығына байланысты алдын-ала халық орналасқан аймақтарды аудандастыру ережелері мен нормалары көрсетілген. Карта гипсометриялық түспен берілген. Ал өсімдіктер жекелеген жерлер де ғана көрсетіледі. Халықаралық дүни жүз картасы (1:2500000) біркелкі халықаралық топонимикалық негіз де үлкен орын алады. Бұл географиялық ТЕРМИНДЕР МЕН ТОПОНИМДЕР бүкіл жер шары үшін бір жүйеге келтірілген, ал атаулардың көшірмесі бір принципке негізделген жалғыз басылым. Ұсақ масштабты карталар арасында жалпы географиялық ауыспалы тақырыптық карталар тобы ерекшеленеді. Ол жерде жалпы географиялық элементтің белгілі біреуі ғана жоғары дәрежеде толықтырылып көрсетіледі де, ал қалғандары екінші планға қалдырылады.

КСРО-ның 1:2500000 анықтамалық картасы 1947 жылы жасалғна. Онда барлыө географиялық элементтер көрсетілген. Картада халық қоныстанған аймақтар екі поанда берілен: 1) бастылары кара түспен, қалғандары көгілдір түспен.

Ұсақ масштабты жалпы географиялық карталар оқулық картографиясында кеңінен колданылады. Олар барлық оқу процесінде пайдаланылады. Мысалы; бастауыш сыныптарда жартышарлар картасы, орта буындарда материктер картасы, елдер картасы

мектептегі жалпы географиялық картаның өзіндік ерекшелітері бар:

• карталар жинағы және оның мазмұны мектеп программасына және оқулыққа сай болуы керек

• бұл карталарға арнайы математикалық негіздер жасалған.

• Карталар қосымша жүктемелер алады (мысалы пайдалы қазбалар, саяхат маршруттары)

• карта ашық және әртүрлі түстермен безендіріледі.

3. Кез келгенін проекцияда бұрмаланулар болады, олар төрт түрге бөлінеді:

• Ұзындықтардың бұрмаланулары

• Бұрыштардың бұрмаланулары

• Аудандардың бұрмаланулары

• Пішіндерінің бұрмаланулары

Ұзындықтардың бұрмалануы - негізгі бұрмалану түрі. Қалған бұрмаланулар осыдан шығады. Масштабтың нүктеден нүктеге өзгеруінен, кейде бағытына байланысты бір нүктенің шегінде өзгеріп отыруынан, тегіс бетте ұзындықтардың бұрмалану масштабының тұрақсыздығын көреміз.

Бұл картада масштабтың 2 түрі болатынын білдіреді:

• Негізгі, ол картада белгіленеді, негізгі эллипсоидтің масштабы.

● Жеке масштаб - олар картада көп кездеседі, ол нүктеден нүктеге және бір нүкте

шегінде өзгеріп отырады.

Аудандардың бұрмаланулары ұзындықтардың бұрмалануынан шығады. Аудандардың бұрмалануы ретінде бастапқы эллипсоид ауданынан эллипстің бұрмалану ауданының ауытқуын қабылдайды.

Бұрыштардың бұрмаланулары ұзындықтардың бұрмалануларынан қисынды шығады. Картада бұрыштардың бұрмалану мінездемесі ретінде карта және эллипсоидтың бетiндегi тиiстi бағыттар арасындағы бұрыштардың айырымдарын қабылдайды.

Пішіндерінің бұрмалануы - бұрмалану түрі - эллипсоидтің созыңқылы түріндегі графикалық бейнеленуі.

Картографиялық проекциялар

1. Азимуттық проекция.

2. Цилиндрлік проекция.

3. Конустық проекция

Кеңістіктегі әр түрлі бейнелер мен заттарды қағаз бетінде кескіндеу үшін проекциялау әдісі қолданылады. Проекция – Жер эллипсоидын жазықтыққа түсіру.

Картографиялық проекциялар – глобустағы жер бетінің дәл бейнесін картаға көшіру үшін қолданылады. Жердің шар тәрізді болуына байланысты оны жазық карта бетінде бейнелеу барысында әр түрлі дәрежеде бұрмалану болады. Осы бұрмаланушылықты болдырмау үшін картографиялық проекция қолданылады.

Бұрмалану мүмкіншілігін азайту мақсатында географиялық карталарда әр түрлі проециялар қолданылады: тең бұрышты, тең ауданды, еркін проециялар.

Тең бұрышты проекциялар қолданылған картада бұрыштар мен шағын географиялық объектілердің пішіндері нақты сақталады, бірақ олардың ұзындықтары мен ауданы өте күшті бұрмалануға ұшырайды. Мұндай проециялар теңіз кемелері мен ұшақтардың жүру жолдары мен ұшу бағыттарын нақтылау мақсатында пайдаланады.

Тең ауданды проекция қолданылған карталарда аудан дәл берілгенімен, географиялық объектілердің бұрыштары мен пішіндері күшті бұрмалануға ұшырайды. Мұндай проекция қолданылған карталардан материктер мен елдердің, мұхиттардың ауданын нақты анықтауға болады.

Еркін алынған проеция негізінде жасалған карталарда бурмаланулардың барлық түрі кездескенімен, олар карта бетінде ұтымды бейнеленеді. Бұрмаланушылық картаның бір бөлігінде мүлдем байқалмайды, ал екінші бөлігінде, керісінше, бұрмаланушыдық дәрежесі күрт артады.

Еркін алынған проекциялар арасында тең алынған проекциялар қолданылады.

Онда белгілі бір бағытта: меридиан бойынша немесе параллельдер бойынша бұрмаланулар мүлдем байқалмайды.

Проекциялар жақзықтық бетіне көшірілу пішініне қарай жіктеледі: азимуттық, цилиндрлік, конустық.

1. Азимуттық проекция белгілі бір нүктеден жан-жаққа бағытталатын кеңістікті дәл бейнелейді.

Шығармашылық белгілерге өзінің қалыпты бейнесіне ұқсас әртүрлі суреттер жатады.

Геометриялық белгілер

Сызықтық белгілер әдісі де көп қолданылады., Жер бетінде немесе теңізде өзінің нақты бір орны мен пішіні бар құбылыстар картада сызықпен белгіленеді. Бұл құбылыстар мен нысандар тобына теңіз, өзендердің жағалық сызықтары, жол, шекаралар және т.б. жатады.Ерекшелігі - картада объектінің нақты бейнесі мен алып жатқан орны, объектінің ұзындығы бойынша сақталады.

Сызықтық белгілер

Изосызықтар – географиялық картадағы қайсыбір шаманың ( қысым, температура, ылғалдылық, т.б.)! бірдей сандық көрсеткіштері бар вертикаль қимадағы немесе графикадағы нүктелердегі қосатын сызықтар.

Изосызық тәсіл – грек тілінен аударғанда изос бірдей деген мағына білдіреді.

Изосызықтар тәсілі – кеңістіктегі үздіксіз және біртіндеп өзгеретін құбылыстардың – жер бетінің биіктігін, ауа температурасын, жауын - шашын мөлшерін және т.б. шамасын ( немесе қарқындылығын) картаға түсіру үшін қолданылатын бейнелеу тәсілі.

Изосызықтардың мынадай түрлері бар: изотерма, изогиета, изобар.

Изотермалар – (изо.. және герк. Тhermе - жылылық, ыстық) – географиялық картадағы бір сәттегі немесе орташа бір кезеңдегі ( жыл, ай бойғы) ауаның, судың және топырақтың бірдей температуралы нүктелерін қосатын сызықтар.

Изогиета – географиялық ккарталардағы тәулік, ай, жыл ішінде жауатын атмосфералық жауын – шашын мөлщерінің бірдей нүктелерін немесе бір айда немесе бір жылда жауатын жауын – шашынның көп жылғы орташа мөлшерінің бірдей нүктелерін қосатын сызықтар.

Изобара – барометрлік қысымы бірдей нүктелерді қосатын сызықтар. Карталардың бетінде белгілі бір уақытқа арналып жасалады. Изобаралар тәуліктің, айдың, жылдың, т.б. орташа, ең жоғары немесе ең төменгі қысымдарына арналып жасалуы да мүмкін.

Изосызықтар

Диаграммалар әдісі картада ауданда қалыптасқан, бірақ нақты бір нүктелерде зерттелетін құбылыстарды белгілеу үшін қолданылады. Оған көптеген табиғи құбылыстарды жатқызуға болады – ауаның қысымы мен температурасы, жауын-шашын, жел, өзен режимі және т.б.

Сапалық тәсіл – физ. – географиялық және экономикалық аудандастыруы және экономикалық саяси әкімшіліктің белгілерін көрсетеді.

Сапалы көрініс тәсілі - Жер бетінде тұтасып тараған (мыс, ландшафт) және айтарлықтай ауданды алып жатқан (мыс, топырақ жамылғысы) немесе жаппай тараған (мыс, халық) құбылыстардың сапалық сипатын бейнелеудің картаға түсіру әдісі.Картада сапалық фонды түрлі түсті немесе штрихты сызықпен бейнелейді. Кей жағдайларда олардың екеуіде бірге қолданылады.

Картада сапалық фонды қолдану оңай болуы үшін оларды әдетте индекспен белгілеп көрсетеді. Ол картаның легендасында жазылады.

Сапалық тәсіл

Сандық фонның тәсілі – территориялық сандық көрсеткіштеріне қарай көрсетіледі. (М: ағыс жылдамдығы) Сандық фонды әдетте аудандастыруда қолданады. Рельефтің тереңдігін шкаламен көрсетеді. Яғни рельефтің әрбіп ауданын штрих сызықтармен бейнелейді. Сандық фон әдетте гидроресурстық және рельефтердің территорияларын аудандастырғанда қолданылады.

Таратпау диаграммалардың тәсілі. Бұл мезгілге байланысты, жауын-шашын, tº, желдің бағыттарын көрсетеді.

Нүктелік тәсіл. Географиялық карталарда егін мен мал шаруашылығын көрсеткенде нүктелік беріледі. Ол нүкте егер егін шаруашылығы болса, 1 га - да жер қаншаға тең екенін көрсетеді.

Ареал - жер бетінде қандай да бір құбылыстың (жануарлар, өсімдіктер, пайдалы қазбалар түрлері және т.б.) таралған атырабы; физикалық және қоғамдық географияда қолданылатын ұғым. Мыс, биогеографияда. Ареал тірі организм топтарының (түрдің, туыстың және т.б.), экономикалық географияда әр ауыл шаруашылығы дақылының немесе өнеркәсіп саласының таралған атырабы және т.б.

Ареалдар тәсілі. Ареал латын тілінен аудан деген мағына береді. Ареалдар абсолюттік және салыстырмалы болып бөлінеді. Абсолюттік ареалда кейбір жануарлардың түрін мүлдем көрсетпейді. Салыстырмалы бір территорияны қамтып жануарлардың тығыздығын және өсімдіктердің түрлерін көрсетеді. Карталарда ареалдарды бейнелегенде әртүрлі графикалық суреттерді қолданады. Оларды пунктир сызықтармен, жазумен, белгілермен көрсетеді.

А реалдар тәсілі – қандайда болмасын құбылыстың үздіксіз, тұтас(мыс, мұзбасудың) немесе шашыранды таралу атырабын шекаралық сызық, бояу немесе түрлі сызықтар арқылы көрсететін картографиялық тәсіл.

Қозғалыс тәсіл - нысандардың қозғалысын табиғи және саяси-әлеуметтік (құстардың ұшуы, халықтардың миграциясы, жүк тасымалдау, ағыстар) жағдайларын көрсетеді. Қозғалыс белгілерінің екі түрі бар:

• Қозғалыс векторы

• Қозғалыс жолағы (лента)

Картодиаграмма. К бетіндегі территориялық бөліктің белгілі бір статистикалық көрсеткішінің жалпы мөлшерін диаграмма көмегімен көрсететін карта. М, облыс, аудан бойынша халықтың саны және оның құрамы, өнеркәсіптің жалпы өнімін және оның құрамын, оның белгілі бір мерзім ішінде өсуін көрсетеді.

Картограмма. К белгілі бір экономикалық, әлеуметтік құбылыстардың қарқындылығы. К-ға түсірілген территориялық бөліктің жене аудандары бойынша көрсететін карта.Белгілі бір аумаққа қатысты статистикалық деректердің диаграммалар не суреттер арқылы графикалық бейнеленеді.

Картограммалар картада әдетте статистикалық көрсеткіштерді бейнелегенде қолданылады.Яғни халықтық санын, ауыл шаруашылығында, орман шаруашылығын аудандастырғанда қолданылады.Картограммалар сапалық фонға өте ұқсаса болып келеді. Бірақ олардан ерекшелігі - сапалық фон белгілі бір ауданды аудандастырғанда қолданылса, картограммалар басқару аудандарында қолданылады.

Жергілікті түсірулер.

1. Түсірулердің түрлері.

2. Жергілікті жердің сызықтық түсіруі.

3. Биіктік түсірулер.

4. Аэрокосмостық түсірулер.

Топографиялық түсірулер топографиялық карталар мен планды құрастыру үшін далалық және камералық жұмыстар комплексінен тұрады. Инженерлік геодезияда әдетте 1:5000, 1:2000, 1:500 ірі масштабты түсірулер жүргізіледі. Топографиялық пландарда барлық нысандар және жергілікті жер бедері, жерасты және жерүсті коммуникациялар бейнеленеді.

Жергілікті түсірулер – бұл ірі масштабты карта мен пландарды дайындаудағы өндірістік жұмыстардың белгілі бір кезеңі. Өндірістік жұмыстар төмендегідей сатылардан тұрады:

• Дайындық кезеңі, өндірістік жұмыстардың орындалу технологиясы мен мақсатын анықтайды, далалық түсірулерді жүргізу үшін материалдарды дайындайды.

• Далалық жұмыстар, нәтижесінде цифрлік материалдардың сериялары алынады, электрондық өңдеулерден кейін олардан түсірілген карталардың түпнұсқасын алады. Кейде далалық жұмыстар далалық карталардың түпнұсқасын жасаумен аяқталады.

• Камералды жұмыстар, өндірісте соңғы, өңделген карталардың түпнұсқасын алу, баспаханада басып шығару және көбейту жұмыстары орындалады.

Негізгі далалық картографо-геодезиялық жұмыстар электронды тахеометрлер, нивелир, дальнометр және GPS-жабдықтары көмегімен жүргізіледі.

Нивелирлеу – Жер беті бөліктерінен таңдап алынатын нүктелер биіктіктері айырмалары мен оларға есептеулер жүргізу бағытындағы жазықтыққа қарағанда салыстырмалы биіктіктерді анықтау жұмыстарын жүргізеді. Кеңес Одағында, бастапқы есептеу жүргізетін негізгі жазықтық ретінде мұхит деңгейінде болатын деңгейлік жазықтық – геоид аталымының қабылдауына сәйкес Балтық теңізінің орта деңгейліктегі жазықтығы алынады.

Нивелир - өлшеу жұмыстарында өте жиі қолданылатын аспап.

Нивелирдің негізгі құрылысы:

- орнықтыру табаны

- нысаналау түтікшесі

-цилиндрлік деңгейлегіш бөліктерінен тұрады. Нивелирмен жұмыстарды жүргізбес бұрын, оны алдын ала дөңгелек деңгейлегіш арқылы әзірлікке келтіреді.

Түсірулерді жүргізу ерекшеліктеріне қарай нивелирлеу әдістері:

- геометриялық;

- тригонометриялық;

нивелир AL 132

- физикалық

- стереофотограмметриялық

- автоматтандырылған деп бөлінеді.

Геометриялық нивелирлеу әдісі нивелир деп аталатын аспапты пайдаланып, түсіру жұмыстары көкжиек бұрыш арқылы жүргізіледі. Тригонометриялық нивелирлеу әдісінде теодолит-тахеометр аспабы қолданылып, түсіру жұмыстары көлбеулік сәулелер арқылы жүргізіледі. Физикалық нивелирлеу әдісі:

- барометрлік

- гидростатикалық

- аэронивелирлеу түрлеріне бөлінеді.

Барометрлік нивелирлеу жағдайында барометр аспабы қолданылып, таңдап алынған нүктелік орындардың қысымы анықталады, осы қысымдық өлшем бірліктерінің айырмасы бойынша, сол нүктелердің өзара қандай биіктіктерде болатыны есептеледі.

Жоғарыда айтылған әдістердің арасында ең нақты болып келетіні геометриялық нивелирлеу әдісі.

Теодолит деп аталатын бұрыш өлшейтін аспапты пайдалану арқылы көкжиектік бұрышты анықтайды.

Т еодолитті пайдалана отырып, өлшеу жұмыстарын жүргізгенде, теодолит құрамында: буссоль, штатив, тіктеуіш сияқты құралдар бірге болуы тиіс. Буссоль – магниттік азимуттар мен румбтар бірліктерін анықтайтын аспап, штатив – бір ұшы арнайы түрде қозғалмалы бекітіліп істелінген үш тағанды қарапайым құрал.

Қазіргі таңда қолданылатын автоматтандырылған теодолиттер соңғы нәтижелерді үлкен дәлдікпен алуға мүмкіндік береді.

Теодолит 4Т15П

Теодолиттік суретке түсірудегі мақсат:

1) Берілген масштабтағы топографиялық суретке түсіру жұмысына қажет жоғары класты геодезиялық желіні ұйымдастыру;

2) Алға қойылған әр түрлі инженерлік-құрылыс жұмыстарының шарттарына орай геодезиялық негіз жасау, бекітілген әрбеір нүктенің координаталарын анықтау.

Осы нүктелердің жиыны теодолиттік жүріс деп аталып, тұйық не ажыратылған полигондар ретінде жүргізіледі. Теодолитттік жүрістерді салудағы жасалынатын жұмыс реті:

1) Өткен жылдардағы топографиялық материалдармен танысып, алда істелінетін жұмыстардың жобасын жасау;

2) Тірек нүктелерін таңдап алып, оларды бекіту;

3) Сызықтарды өлшеуге дайындау;

4) Теодолиттік жүрістердің қабырғалары мен бұрыштарын өлшеу;

5) Ситуацияны суретке түсіру;

6) Теодолиттік жүрістерді мемлекеттік немесе жергілікті геодезия желісіне байланыстыру, олар болмағанда теодолиттік жүрістегі алғашқы қабырғаның азимутын анықтау;

7) Камералық жұмыстар.

Горизонталь ß бұрышын өлшеу жұрістегі бұрылу нүктелерінде теодолитті кезек-кезек қойып отырады. Әдетте, теодолитті өлшенетін телім (учаске) оң жақта болатындай етіп қояды да, жүріс бойынша оң жақтағы бұрыштарды өлшейді. Өлшенетін бұрыштың төбесіне теодолитті тіктеуіш арқылы дұрыстап қояды да, өлшеуге дайындайды. Түтікшені бұрыштың оң және сол жақ нүктелеріне қарай бағыттағанда санақты горизонталь дөңгелектегі (лимбадағы) верньерлер (шкалалар) бойынша алып отырады. Бірінші верньер бойынша градус, минут және олардың бөліктеріне дейін, яғни, толық санақтап алады, ал екінші бойынша – тек минуты мен оның бөліктері ғана алынады. Кейін ол санақтардың орта мәнін шығарады.

Өлшеудің дәлдігін арттыру үшін әдістің екінші жартысын пайдаланамыз, ол үшін вертикаль дөңгелектегі жағдайға қою керек. Түтікшені зенит арқылы айналдырып, сол бұрышты екінші рет өлшейді. Егер шыққан шама верньердің екі есе дәлдігінен артық болса, онда оның орта шамасы алынады. Өлшеу нәтижелерін дала жазба журналына жазу керек. Суретке түсіру теодолит жүрісінің нүктелері мен сызықтарынан басталады. Суретке түсірудегі мақсат – теодолит жүрісіндегі нүктелер мен сызықтарға орай салыстырыла отырып, контурдағ характерлік нүктелердің алған орнын анықтау. Оларды абрис деп аталатын қолдан жасалған арнайы журналға түсіріп отыру керек.Теодолиттік суретке түсірерде қоданылатын тәсілдер: перпендикуляр тәсіл, бұрышты белгілеу тәсілі, сызықты белгілеу тәсілі, полярлық әдіс.

Тахеометрия грек тілінен аударғанда «жылдам өлшеу» деген мағына береді. Тахеометрлік суретке түсіру полярлық әдіс бойынша жүргізіліп, ситуация мен рельеф горизонтальдар арқылы жоспарға түсіріледі (біркелкі биіктіктер сызықтары).Тахеометрлік суретке түсіруде ситуациялық сипаттамалық нүктелерінің орны анықталып, солар арқылы берілген масштаб дәлдігі мен ситуацияның контуры салынады. Өлшеу нәтижелері тахеометрлік журналға толтырылып, қосымша крок жұмысы жүргізіледі. Крок грекше «сурет нобайы». Кротың абристен ерекшелігі – онда бедер бейнеленеді де, өлшемдер жазылмайды.

Аэрофотосуретке түсіру жер бетінің учаскілерінің аэрофотосуреттерін алу мақсатында жүргізіледі. Аэрофотосуретке түсіру онша қиын емес. Түсірілімнің сапалы болуының ең басты шарты – аэрофототүсіру құралының автоматты түрде жергілікті жерді дұрыс түсіру үшін, ұшу жолын сауатты жүргізу. Аэрофотосурет жергілікті жердің көрінер-көрінбес мәліметтерін бере алады, аэфотосуреттер арнайы құралдар көмегімен жергілікті жердің үш өлшемді бейнесін көрсетеді, бұл жер бедерін горизонтальдармен нақты белгілеуге мүмкіндік береді.

Қазіргі таңда картографияда аэрокосмостық суретке түсіру кең қолданысқа ие болды. Космостық түсірулердің жаңа әдістері жер бедерінің жай-күйін, табиғи процестер мен құбылыстардың динамикасын, табиғи ресурстардың орналасуы жайлы жан-жақты мәліметтерді береді. Алынған мәліметтердің нақтылығы жоғары. Аэрофотосуреттер сияқты космостық түсірулер жергілікті жердегі нысандар жайлы жалпы және жеке мәліметтер береді. Аэрофотосуреттермен салыстырғанда бірнеше айырмашылықтары болады:

• Жер бетіндегі құбылыстарды тереңірек зерттеуге мүмкіндік береді;

• Уақыттық интервалдармен екінші рет бейнесін алуға мүмкіндік береді;

• Масштабы белгілі болғандықтан, автоматты түрде өңдеу оңайға түседі.

Бірақ оның да кейбір кемшіліктері бар:

• Жердің шар тәрізді болуына байланысты суреттің шеттерінде бұрмалану үлкен болады;

• Жарықтың тез ауысуы;

• Ірі масштабты түсірулер кезінде суретке түсіру жолағы өте тар болады.