Нарты кадджыты мадзӕлттӕ.

“Нæ рагфыдæлтæм нæ уыд фыссынад, уымæ гæсгæ сын дзургæ эпос уыд литературæ дæр, истори дæр, царды зондисæн скъола дæр.”¹Эпос афтæ ахсджиаг кæй уыд адæмæн мин азты сæрты йæ уымæн æрхастой æппæты стырдæр æмæ зынаргъдæр хæзнайау. Ирон æмбисонд зæгъы: “Хур æмæ мад зæронд нæ кæнынц.” Зæронд нæ кæны Нарты эпос дæр. ХIХ æнусы доктор Пфаф фыста: “Нарты кадджытæм ирон лæг абон дæр хъусы, мах Евангелимæ куыд хъусæм, афтæ зæрдиагæй.”² Æхцон ­æмæ йын адджын та уымæн уыд,æмæ дзы лæг уыдта канд фыдæлты сгуыхт хъуыддæгтæ нæ, фæлæ йæ рæстæджы судзаг фарстытæн,æмæ сын кодта карз æцæгтæ.

Нарты кадджытæ сты ирон адæмы не заманты историйы тæккæ хуыздæр æвдисæн. Мах нæ кадджытæн сæ мифологон кæнæ гиперболон уæлцъар куы сисæм, уæд дзы фендзыстæм нæ фыдæлты историон цардыуаг, сæ зондахаст, сæ бæллицтæ. Уæвгæ, мифологон æмæ гиперболон уæлцъар дæр къаддæр адæмон идеологиимæ баст сты, æмæ ацы уагæвæрд афтæ æмбарын нæ хъæуы, æмæ нæ эпос у адæмы истори, кæцыйы агурын хъæуы хицæн историон цаутæ. Исты бæлвырд историон архайæгæн, кæнæ бынатæн, йæ ном куы баззайа эпосы, уæддæр уымæн ис фольклорон мидис. Историон, легендарон хъайтартæ эпосмæ куы бахауынц адёмон сфæлдыстады зилдухы, уæд сæ уый сфæлгонц кæны фольклорон нывтæм гæсгæ.³ Райсæм иунæг æвдисæн. Проф. Абайты Васо куыд сбæлвырд кодта, афтæмæй ном Хъæндзæргæс у хан Чингис, уый тынг хорз зындгонд историон архайæг уыд.

Нæ эпос цардимæ афтæ æнгом баст кæй уыд, йæ хъомыладон ахадындзинад афтæ егъау кæй уыд, гъе уымæн у цардхъом, гъе уымæн нæм æрхæццæ æнусты сæрты цардæгас æмæ аивæй.

Эпос ахуыр кодтой алы рæстæг бирæ зындгонд курдиатджын ахуыргæндтæ В.Ф.Миллер, В.Б.Пфаф, Ж.Дюмезиль, Нигер( Дзанайты Иван ), Абайты Васо æмæ æнд. Сæ къухты бафтыд ахъаззаг куыст бакæнын. Раиртæстой эпосы мидис, йæ мифон æмæ историон уидæгтæ. Фæлæ уæддæр эпосы сусæгдзинæдтæ къаддæр нæ кæнынц. Азæй – азмæ нæ разы сыстынц ног фарстытæ. Нарты кадджыты хицæн проблемæтæ æнтыстджынæй æвзарынц Бязырты Алыксандыр, В.Кузнецов, Гуыриаты Тамерлан, Къæбысты Рутен, Джыккайты Шамил, Гаглойты Юрий, Дзиццойты Юрий. Ацы ахуыргæндтæ æвзарынц эпосы мотивты равзæрд, нæмтты этимологи. Ахъаззаг бакусинаг у эпосы поэтикæ дæр. Ацы темæйыл ис хицæн иртасæн куыстытæ Бязырты Алыксандр “Нарты эпосы поэтикæ” æмæ æндæртæ. Фæлæ йыл уæддæр хъæуы монографион куыстытæ бакæнын. Эпос ныр бирæ æнусты дæргъы зæронд нæ кæны. Нæ адæмы царды йын ис стыр ахадындзинад. Абон дæр ирон фынгыл кувынц: “ Сатана къух фæу, зондæй та – нæртон Уырызмæг.”

Нарты кадджыты цы адæймæгты фæлгонцтæ ис, уыдон сты тынг æххæст, индивидуализацигонд æмæ монументалон. Дыууæйæн дзы кæрæдзимæ схæццæ гæнæн нæй, алы фæлгонцæн дæр ис йæхи сæрмагонд миниуджытæ.

Уырызмæг – Нарты номдзыддæр æмæ уарзондæр хъайтартæй иу, Æхсæртæг æмæ Дзерассæйы фырт, Хæмыцы фаззон æфсымæр. Уырызмæг у нæртон адæмы цытджын хистæр, зондджын, хиуылхæцгæ. Ничи дзы фехъусдзæн тызмæг дзырд, йæ зонд æмæ хъару йæ адæмæн нæ хæлæг кæны. Бынтон куы базæронд æмæ нартæн уæлдай уаргъ æмæ хъазæнхъул куы сси, уæд сын баххуыс кодта се знаг Сайнаг – æлдары æфсады ныппырх кæнын ( иуæй – иу варианты та Кæфты сæр Хуадон æлдары ). Йæ мæлæты ссардта нартимæ Хуыцауы ныхмæ тохы.

Хæмыц – ис ахæм ирон æмбисонд: “Хъулæттæ иу мады хуылфæй дæр цæуы.” Уырызмæг æмæ Хæмыцимæ иухуызонæй ницы ис. Хæмыц сгуыхтдзинадæй ницы æвдисы, у рог адæймаг. Чындзæхсæвтыл зилын, бахæрын, бануазын, рæстæг хъæлдзæгæй арвитын, сылваз митæ кæнын – уыдон сты Хæмыцы бæрæггæнæнтæ. Уыдис æм æмбисонды дæндаг – Æрхызы дæндаг ( балæвар ын æй кодта йæ фыды хо, æндæр вариантмæ гæсгæ та – Æрхъызы дзуар; дæндагæн дæр йæ ном уымæн афтæ хуыйны ). Уыцы дæндагмæ уыдис алæмæттаг миниуæг – æппæт сылгоймæгты дæр фæливын, уымæ гæсгæ Хæмыц ныууагъта балцы æмæ стæры цæуын. Йе ’нæуаг миты тыххæй дзы бирæтæ се сæфт федтой, уæлдайдæр та Борæты мыггаджы лæгтæ.

Сослан (Созырыхъо) – Нарты нæрæмон Сослан – æндон хъæбатыр, æнæхатыр нæртон гуырд. Нымад у Нарты æппæты номдзыддæр хъайтарыл. Æнæном фыййауы, æндæр варианты та Уастырджийы фырт, кæнæ Сайнаг – æлдары фырт, йæхи бахсыста уæларв Куырдалæгоны æххуысæй, бирæгъы æхсыры. Йæ тых æмæ хъару кæм нæ фæфаг кæнынц, уым йæ хотых скæны хин æмæ кæлæн. Афтæмæй амардта Алæгаты мыггагæй чысыл Тотрадзы. Йæх­æдæг кæм нæ фæзоны, уым æм æххуысмæ фæзыны йæ ныййарæг мад Сатана. Зæгъæм, кадæг “Сослан æмæ Тары фырттæ”. Тыхгæнæг ын тых нæ ары, фæлæ Хуры чызджытæй иуы кæй бафхæрдта, уый аххосæй фæмард Балсæджы цалхимæ тохы.

Нæртон Æфсин Сатана – нæртон сылгоймæгты тæккæ зондджындæр, адæмы иумæййаг мад. Сатана у уæларвцæрæг, Уастырджийы æмæ Донбеттыры чызг Дзерассæйы чызг. Нæртон зондамонæг Уырызмæджы бинойнаг. Сатана схъомыл кодта нæртон адæмæн Сослан æмæ Батрадзы.

Сатана йæ цыргъзонды фæрцы нæртон адæмы фервæзын кæны зындзинæдтæй. Зæгъæм Нартыл стонг аз куыд скодта , Уырызмæджы фæстаг фосы конд . Сатанайы номимæ баст у ирон бæгæныйы фæзынд ( “Нартæм бæгæны куыд фæзынд”). “Можно Нартов представить без любого из героев,даже главнейших, - зæгъы Абайты Васо. – Но нельзя их представить без образа Сатаны.”⁴ Ахæм аргъ ын кæны Жорж Дюмезиль дæр: “Прекрасная, умная, предприимчивая, она – образец хозяйки дома, кавказской хозяйки. Она предвидит всё и ко всему готова… Она умна…Сам бог питает к ней слабость: он столь исправно выполняет её просьбы, что даже превращает зиму в лето.”⁵ Зындгонд ирон фыссæг Нигер Сатанайы хоны “идеальная супруга , верная жена, идеальная хозяйка дома”. Нарты Кадджыты Сатана иннæ хъайтартæй уæлдай у æнæмæлгæ, æнусон. Эпосы нæй Сатанайы мæлæтæн йæ кой.

Батрадз – Нарты кадджыты зындгонддæр хъайтартæй иу. Хæмыц æмæ Быценоны фырт. Цæры кæнæ денджызы йæ мады хæстæджытæм – Донбеттыртæм, кæнæ та – уæларвбæстæйы йæ байсæрæг Куырдалæгонмæ. Батрадз у болат æмæ æхсарджын лæг, æдзухдæр æххуыс кæны йæ адæмæн. Батрадз йæ фыд Хæмыцы туг исгæйæ, йæ мæлæт ссардта уæларвцæрджытимæ тохы. Хуыцау Батрадзыл æртæ цæссыджы æрæппæрста æмæ равзæрд Ирыстоны зæххыл æртæ кувæндоны: Таранджелос, Реком, Мыкалгабыртæ.

Сырдон – Арвы хин æмæ зæххы кæлæн, Нарты фыдбылыз Гæтæджы фырт гæды Сырдон, - ахæм ныхæстæй бæрæггонд цæуы кадджыты мидæг Сырдон. Нарты кадджыты геройтæй алкæцы дæр у хицæн миниуæджы хицау, хицæн идейæ æвдыст кæм цæуы, ахæм. Сырдон у фыддзинад, фыд миниуджытæ хæссæг. Лермонтов куыд загъта: “Собранье зол – его стихия!” Нарты ’хсæн фыдбылызæй цыдæриддæр цыд, уыдон цыдысты Сырдоны аххосæй . Уый аххосæй амардысты Батрадз æмæ Сослан, æппæт Нарты сæфты дæр у азымджын. Сырдон йæ фыртты цонджы стджытæй æмæ нуæрттæй фæндыр куы скодта, уæд æй Нарт се ’хсæнадмæ райстой, сæхицæн дзы загътой æфсымæр.

Ацæмæз – Нарты кадджыты сызгъæрин удæвдзы хицау. Йæ фыдæн ын æй балæвар кодта Æфсати. Ацæмæзы диссаджы цагъдмæ тайынц æнусон цъититæ, кафынц хъæддаг сырдтæ, зарынц мæргътæ, æрдз райхъал вæййы.

Нарты Хуыздæртæ иугæндзон сагъæс кæнынц сæ фидæныл. Кадæг «Нарты æмбырд» - ы кæсæм: “Нарты гуыппырсартæ æмбырдæй бадтысты сæ къæлæтджын бандæттыл. Тæрхон кодтой уыдон сæ дзыллæйы сæрыл.”⁶ Къостайы «Додой» - ы тæрхоны лæгтæй хъауджыдæр уыдонмæ хъардта адæмы хъыг, уыдон æвзæрстой хорз æмæ взæр, уыдон хорз фæзминаг хъуыддæгтæй та сæ цард цух никуы уыд. Зæгъæн ис, æмæ кадæг “Нарты æмбырд” у Нарты моралон кодекс. Йæ райдайæны фæд – фæдыл нымад цæуынц адæмы сæйрагдæр этикон принциптæ: “патриотизм, хиуыл хæцын, рæстдзинад дзурын, сæр сæрмæ хæссын, нозтæй бæрц зонын, хистæр æмæ кæстæры ахастытæ, сылгоймагæн аргъ кæнын .”⁷ Эпосы лейтмотивæй цæуы бæрзонд этикон хъуыды: адæймаг æххæст æмæ нæртон у æрмæст Фыдыбæстæйы; адæймаг йæ адæм æмæ йæ зæххæй иппæрдæй у æгад æмæ ницæйаг. Нартæн сæ цард дæр æмæ сæ мард дæр кадджын у æрмæст фыды уæзæгыл. Уымæн æвдисæн ирон æмбисæндтæ: “Райгуырæн бæстæ адджын у”, “Æнахуыр бæсты æлдарæй дæр зын цæрæн у”, “Искæй уæзæгыл мæ хуыцау æхсин дæр ма скæнæд.”⁸

Кæй зæгъын æй хъæуы,фыды уæзæг тынг зынаргъ уыд нæ фыдæлтæн. Нæ эпос у адæмон,ирдæй дзы зыны адæмы зондахаст. Нарты мæт у адæмы иумæйаг амонд. Раст бафиппæйдта Нигер: “Тых æмæ хъару кæмæ ис Нартæй, уый йæхи кой нæ кæны, йæхи пайдайæн нæ кусы, фæлæ адæмы – Нарты се ’ппæты пайдайæн, се ’ппæты кадæн, се ’ппæты номæн.”⁹ Ныртæккæ дæр ма ацы рæсугъддзинад ис ирон адæммæ.

Нæртон царды хъæзтыты æмрæнхъ лæууы кафыны аивад. Нарты эпос хъæздыг у нæртон кафты нывтæй. Зилахары быдыры, хъазæн фæзы, уыцы гуыпп – æмбырд сты Нарты фæсивæд. Симд самадтой уыдон хъазæн лæгъзы. Сосланæй хуыздæр ничи сарæхсти симынмæ Нарты фæсивæдæй. Зæххыл куыд арæхст, фæсивæды уæхсчытыл дæр афтæ арæхст Нарты сгуыхт адæймаг. Адæмæн диссаг у Нарты симд: “Уæд иу бон куы уыди, уæд Нарты гуыппырсартæ, Уырызмæгæй фæстæмæ, Сау хохы сæрмæ æрæмбырд сты æмæ уым симд сарæзтой. Симгæ та афтæ кодтой, æмæ хæхтæ згъæлдысты, сау хъæды бæлæстæ фæстытæ кодтой, зæхх сæ быны лæпп – лæпп кодта” (НК, 231).

Уыцы кæфтытæ канд аивад æмæ ритуалон архайд нæ уыдысты, фæлæ уыимæ уыдысты хæстон фæлтæрæнтæ дæр. Симд тыхæвзарæн кæй уыд, уымæн æвдисæн Батрадз æмæ Алæфы кафт.

Нартæ стыр аргъ кодтой аивадæн. Адæймаджы зонд æмæ курдиат цы стырдæр трагедитæ сфæлдыстой, уыдонæй иу у кадæг “Фæндыр куыд фæзынди”. Сырдон – дæлимонты фæдон, Нартæн фæндыр кæй сарæзта,уый тыххæй йæ райстой Нарты æхсæнадмæ, скодтой дзы æфсымæр.

Абайты Васо фыссы, зæгъгæ, кард æмæ фæндыр сты Нарты царды символтæ: кард – æхсары нысан, фæндыр – аивады нысан. Куыд уынæм, афтæмæй Нартæ уыдысты хъаруджын, æмæ хæрзæгъдау уæздан адæм, - афтæ сæ сфæлдыста нæ фыдæлты поэтикон курдиат, уыдон тырныдтой идеалмæ. Лæг кардæй куыд арæхсы, афтæ хъуамæ дæсны уа фæндырæй цæгъдынмæ дæр. Фæлтæрæнты руаджы адæймаг свæййы фидауцджын æмæ арæхстджын – ахæм у эпосы идейон хатдзæг.

Нарты кадджытæн се ’взагæн æмбал нæй: хъæздыг æмæ сыгъдæг, æнцонæмбарæн æмæ нывæфтыд, цыргъ æмæ ахорæнджын. Фæлæ иу хъуыддаг ис: нывæфтыд æмæ ахорæнджын дзырдтыл тынг рæдау не сты Нарты кадджытæ – дæттынц сæ бæрцæй, æмæ уымæ гæсгæ сæ ахадындзинад кæны тынг бирæ. Нывæфтыд ныхæстæ, эпитеттæ, арæх не сты Нарты кадджыты, фæлæ дзы цы ис, уый æгъгъæд у. Нарты кадджыты æвзаг синтаксисы æрдыгæй дæр у иттæг хæрзхуымæтæг, лæгъз, æнцон: “Арвы рухс æмæ зæххы фидауц басгуыхти авд æфсымæры иунæг хо Акулæ – рæсугъд. Саразын кодта йæ авд æфсымæрæн дыууæ денджызы ахсæн, авд фæндаджы астæу, æфсæн мæсыг, æмæ уым бадти, æддæмæ нæ каст; йæ цæстæй нæлгоймаг никуы федта. Нарты хæрзæджытæ йæ уындмæ бæргæ бæллыдысты, фæлæ уый сæ къухы не ’фтыди “. Ацы скъуыддзаг ист у “Нарты симд ” - æй æмæ дзы бæлвырд уынæм се ’взаджы рæсугъддзинад.

Кæй зæгъын æй хъæуы, персонажтæн алкæмæндæр ис йæхи æвзаг æмæ ныхасыхъæд. Сырдон у цыргъæвзаг, Уырызмæг та кæны æнцонæмбарæн æмæ аив ныхас. Сослан арæх фæкæны гуымиры ныхæстæ.

Нæ дзыллæ сæ героикон эпосы равдыстой сæ уды бæллицтæ æмæ фæлтæры сагъæстæ. Æрæмбырд дзы кодтой сæ тæккæ хуыздæр миниуджытæ æмæ сæ рæсугъд историон фæндагыл цæмæдæриддæр тырныдтой, уый.

1^ Абаев.В.И. Нартовский эпос.-Известия СОНИИ,т.х,вып. 1- Дзауджикау,1945.-с.-10.

2^ Сб.сведений о Кавказе.Вып. 1. – Тифлис,1971. – с.167.

3^ Гуыриаты Тамерлан. Сатана: йæ сурæт æмæ йæ номы равзæрд// Мах дуг. – 1975. – №4. – ф.107.

4^ Абаев В.И. Нартовский эпос осетин. Нарты. Осетинский героичский эпос. Кн.1. – М.,1990. – с.22.

5^ Дюмезиль. Ж. Осетинский эпос и мифология. – М.,1976. – с. 244 – 245.

6^ Нартæ. Ирон адæмы героикон эпос. 1 чиныг – М.: Главная редакция восточной литературы, 1990. – 286ф.

7^ Нарты кадджытæ. – Дзæуджыхъæу, 1946. – 243ф. ( Дарддæр ацы чиныгæй ист ныхæстæ бæрæггонд цæудзысты тексты къæлæтты мидæг, фарс нысангондæй ).

8^ Ирон æмбисæндтæ. – Орджоникидзе: Ир,1976 . – 1976. – 70ф.

9^ Нигер. Уацмысты æххæст æмбырдгонд æртæ томæй. 3 – аг. т. – Чиныгуадзæн «Ир». – 1968. – 335ф.

1