О5олор айымньылара "Туундара о5олорун кэпсээннэрэ"

Туундара оҕолорун кэпсээннэрэ

(Араас сылларга үөрэппит оҕолорум үлэлэрэ)

Табыыҥҥа.

Күһүөрү сайын эhээлээхпин кытта хас да буоламмыт мотуорканан Түмэти таhыгар баар Табыын диэн сиргэ барсыбытым. Дьонум хара аспыт бүтэн, тугу эмит булларбыт диэн санаалаахтара. Баран иhэн үөр сылгыны көрбүппүт. Онтон сирбитигэр тиийбиппит уонна балааккабытын туруорбуппут. Сарсыарда турбутум балааккабытыгар ким да суох этэ. Таһырдьа тахсан көрбүтүм, эhээм аах күөлгэ илимнии сылдьар этилэр. Сотору икки улахан балыгы туппутунан, күлэн-үөрэн тиийэн кэлбиттэрэ уонна ухаа буhарбыттара. Аhаан баран аны өрүскэ күөгүлүү киирбиппит. Биир да балыгы хаптарбатахпыт, ол иһин үрэххэ барбыппыт. Миигин балыктыы хаал диэн баран, балааккаларыгар үрүллэр эрэhиинэ оҥочолорун ыла барбыттара. Мин балык хабарын күүтэн өр олорбутум. Биир күөгүм хамныырын көрөммүн тардыбытым – кыра балык этэ. Онтон эhээлээҕим кэлбиттэрэ. Мин эhээбин кытта хайаларынан тахсан биир күөлү көрбүппүт. Онтон күтүөтүм Саша аллара эрэhиинэ оҥочонон сылдьан күөгүлээбитэ. Ити курдук күнү быһа сылдьыбыппыт. Балааккабытыгар тахсан аһаабыппыт, онтон сытан эрэ кэпсэтэ түһэн баран утуйбуппут.

Сарсыарда эрдэ туран оҥочонон уҥуор туораабыппыт. Таайдаах күтүөтүм кыыл көрүммүттэрэ да, суох этэ. Бачча ыраах кэлэн баран, кураанах төннөөрү гынныбыт диэн, хайдах эрэ санаалара түспүт курдук буолбуттара. Мин эhээбин кытта балыктаабытым. Онтон күтүөтүм Саша үөhээ хайаларга баҕар мамонт муоһун булуом дуу диэн тахсыбыта да, мэлийэн кэлбитэ.

Киэhэ буолбута. Күөгү балыгын тото-хана сиэн баран, эмиэ утуйдахпыт дии.

Сарсыарда балаакабытыттан чугас кыыллары көрбүппүт. Эhээм биири өлөрбүтэ. Онтон бултуйбут дьон быһыытынан малбытын-салбытын хомунан, дьиэбитигэр Таймылыырга айаннаабыппыт. Айаннаан иhэн өрүскэ кырдьа5ас ойуун көмүллэ сытар сирин туhунан табах быраҕан сиэри-туому тутуспуппут.

От-мас хагдарыйан турар кэмэ буолан үөн-көйүүр суох, сынньанарга, бултуурга табыгастаах кэрэ кэм этэ. Эhээбин кытта айылҕаҕа сылдьан дуоhуйа сынньаммытым. Сиэри-туому тутуhарга, сөбүн көрөн балыктыырга, бултуурга уонна айылҕаны сатаан харыстыырга маҥнайгы өйдөбүлү ылбытым.

Күhүҥҥү туундара.

Туундарабар көмүс күhүн тиийэн кэллэ. Туундарам барахсан арыы-саhыл буола хагдарыйбыт.

Бүгүн тыала суох ичигэс күн үүммүт. Сайыммыт миигин саныы сылдьаарыҥ диэбит курдук, бутэhиктээҕин биhигини кытта быраhаайдаhаары эргийэн кэлбит. Өрүспүт сиэркилэ курдук килэрийэ сытар. Уу-чуумпу. Күн кыhыл көмүс сардаҥаларынан ыhыахтанар. Күөх халлаан урсунугар үрүҥ былыттар аргыыйдык усталлар. Дьон-сэргэ отоннуу, тэллэйдии туундара диэки хамаллар. Ичигэс күнү баттаhа оҕолор хойукка диэри таhырдьа оонньууллар. Улахан дьон ичигэс таҥас тигэллэр, илим абырахтыыллар, кыhыҥҥа бэлэмнэнэллэр.

Сотору тымныы тыыннаах кыhыммыт тиийэн кэлбитин билбэккэ хаалыахпыт.

Быраhаай, көмүс күhүммүт! Эhиил көрсүөххэ диэри!

Сайын Уус-Өлөөҥҥө.

Мин былырыын сайын Уус-Өлөөҥҥө сайылаабытым. Таймылыыртан хоту өрүhү кыйа хайа быарыгар уонча дьиэ турар. Бу Уус-Өлөөн бөhүөлэгэ. Бу сири 200 тахса сыллааҕыта Татьяна уонна Василий Прончищевтар диэн нуучча хорсун-хоодуот айанньыттара арыйбыттар.

Өлөөн бэйэтэ туспа кэрэ айылҕалаах. Хайалардаах. Муохтаах таастарга, булгунньахтарга дьэрэкээн сибэккилэр үүнэллэр.

Биhиги оҕолор үөhэ хайаҕа тахсан оонньооччубут. Хайа үрдүттэн бөһүөлэкпин, өрүспүн сөбүлээн көрөөччүбүн.

Чыычаахтар барахсаттар сымыыттаабыт уйаларын көрбүппүт. Эриэн да, күөхтүҥү да дьүhүннээх сымыыттар бааллара. Ханнык чыычаахтар сымыыттара буолалларын билэр дьонтон ыйыппатахпыт куhаҕан эбит.

Биир үтүө күн үөрүттэн хаалбыт кыыл таба хайаттан түстэ. Ону бөhүөлэк ыттара эккирэтэ сылдьан дэлби үрдүлэр. Таба муҥнаах ханна барыан-кэлиэн булбакка куота сатыы сырытта. Сылайда, аҕылаата, сытынан кэбистэ. Ону кыра уолаттар тааhынан тамнаатылар. Мин олус аhынным, ордук куттаммыт хараҕын көрөн ыксаатым. Көмүскэhэ сатаан кэбистим да, кыра «булчуттар» бултарын дьаhайан кэбистилэр. Мин ытыы сыстым. Син биир ыттар тутуохтара этэ диэтилэр дьоннорбут, онно эрэ арыый уоскуйдум.

Дьэ, ити курдук Уус-Өлөөҥҥө интэриэhинэйдик сайылаабытым.Эһиил сайын эмиэ Өлөөҥҥө барыахпын баҕарабын. Ол курдук Өлөөн кэрэ айылҕата миигин тардар, угуйар.

Өрөбүл күн.

Биирдэ саас өрөбүл күн дьоммун кытта бураанынан туундараҕа сынньана тахсыбыппыт. Ол күн былыта суох халлаан этэ. Бөһүөлэктэн чугас Таймылыырка үрэххэ барбыппыт. Таймылыырка үрэҕэ икки өттө үрдүк хайалаах, мастаах-оттоох. Ол баран иhэн хайа үрдүгэр муус маҥан кырсаны

көрбүппүт. Кырса хап-хара чох курдук муннулаах, төп-төгүрүк хара харахтаах. Кырса биhигини көрөн баран, куттанан куотан хаалбыта. Онтон Таймылыыркаҕа тиийээт, мин бырааппын кытта дуоhуйуохпутугар диэри сыыртан салаасканан халыйбыппыт. Төннөрбүт саҕана аhаабыт сирбитин хомуйан, уоппутун умулларан баран айаннаабыппыт.

Кубалар.

Мин саас сайын кэлиитэ дьоммун кытта учаастакка барсыбытым . Онно сылдьан аҕам араас көтөр уйатын көрдөрбүтэ. Үксүлэригэр сымыыта суох этилэр. Ол сырыттахпытына үрдүбүтүнэн икки мах-маҥан кыраhыабай баҕайы көтөрдөр дагдаһа көттүлэр. Мин аҕабыттан ыйыппыппар, ити кубалар көттүлэр диэтэ. Көппүт сирдэригэр тиийэн кэлбиппит, уйалара бу сытар эбит. Ол уйаҕа сымыыттан саҥа тахсыбыт икки кыра оҕолоро уонна биир сымыыттара сыталлар этэ. Илиигинэн тутума, туттаххына кубалар оҕолоругар кэлиэхтэрэ суоҕа диэбитэ аҕам. Оҕолоро олох кыраhыабайа суох эбиттэр, оттон улааттахтарына саамай кыраhыабай көтөрдөр буолан тахсаллар.

Туллуктар.

Туллуктар, туллуктар,

Туус маҥан туллуктар

Туртаҥныы көтөллөр,

Туундарам үрдүнэн.

Чыып-чырып,

Чыры - рып ,

Чырыптыы ыллыыллар,

Сааспытын айхаллыы,

Истэргэ үчүгэй даҕаны!

Туундара.

Эргиччи эҥсиллэр туундара,

Мин тулам барыта киэҥ куйаар.

Кыыл таба үөрдэрэ,

Туундара кырсынан сырсаллар.

Балыксыт илимэр иҥнэллэр,

Күндү да балыктар көстөллөр.

Тугутчаан.

Бу саас этэ. Мин доҕотторбунаан чаҕылыччы тыгар күннээх, ыраас халлааннаах күн Таймылыыркаҕа күүлэйдии барбыппыт.

Биһиги түөрт - биэс чаас хаампыппыт. Тиийээт, отуу оттубуппут. Мин чэй оргуппутум. Арай тэйиччи оҕолор: «Кыргыттар, көрүҥ – көрүҥ..», - диэн хаһыытаабыттара.

Хайыһан көрбүтүм оҕолоох таба хайаттан түһэн иһэр эбит этэ. Тугутчаан соторутааҕыта төрөөбүтэ биллэр, бытаан баҕайытык хаамара. Тугут өссө да муоһа суох этэ. Ийэтэ биһигини көрөөт, оҕотун үрэх иһинэн күрэтэн бара турбута. Ону кыргыттар эккирэтээри гыммыттарын: «Эккирэтимэҥ», - диэбиппит.

Онтон аһаан – сиэн баран, отуубутун умулларан, бөхпүтүн – сыыспытын хомуйан баран, дьиэлээбиппит.

Ити курдук айылҕаҕа дуоһуйа сынньанан, саҥа төрөөбүт тугутчааны көрөн, олус үөрэн – көтөн турардаахпыт.

Куобахтыын көрсүһүү.

Биһиги күһүн дьоммун кытта туундараҕа сынньана таарыйа сугуннуу барбыппыт. Сукуна диэн учаастак аттыгар хайаларга отоннообуппут. Мин талахтар быыстарыгар киирэн, сугун хомуйа сылдьыбытым. Ол хомуйа сырыттахпына, эмискэ куобах ойон тахсыбыта. Мин тыыннаах куобаҕы чугастан саҥардыы көрбүтүм. Соһуйаммын олоро түспүтүм. Куобах харахтара хап-харалар, кулгаахтара туран хаалбыттар уонна бэйэтэ сиэрэй өҥнөөх эбит. Мин ол куобаҕы эккирэтээччи буоламмын ыраатан хаалбыппын, дьоммун сүтэрэн кэбиспитим. Онтон куобаҕым талах быыһыгар киирэн сүтэн хаалбыта. Мин дьоннорбун булбутум. Ол кэнниттэн өссө биир куобаҕы көрбүтүм, ону эккирэтэ сатаабатаҕым. Түргэнэ киһиэхэ ситтэрбэт эбит. Ол курдук бу күн мин икки куобаҕы көрөн турабын. Туундараҕа сылдьан онтон да атын кыыллары көрсүөххэ сөп.

Туллуктар.

Туллуктарбыт – кыраларбыт

Саамай бастаан кэлэллэр,

Сааспытын олус да киэргэтэллэр.

Орой – мэник уолаттар,

Бултаһымаҥ туллуктары,

Туллуктары харыстааҥ,

Көрөргө үчүгэй буолбат дуо!

Куобах.

Куобахчаан барахсан, тоҕо кирийдиҥ?

Туохтан куттанныҥ?

Ким маннык кыраны куттаата?

Ким маннык кыраны үргүттэ?

Саалаах булчут дуо?

Эн миигиттэн куттаныма,

Мин эйигин көмүскүөм.

Төрөөбүт дойдубар тапталым.

Мин Таймылыыр бөһүөлэгэр төрөөбүтүм. Ол да иһин буолуо бөһүөлэкпин олус сөбүлүүбүн. Таймылыыр Өлөөн өрүһүн үрдүгэр турар. Бөһүөлэкпит хаар маҥан оппуохалаах икки этээстээх дьиэлэрдээх. Дьонноро олус эйэҕэстэр, ыалдьытымсахтар.

Манна кыһынын балыктыыллар, кырсалыыллар, кыыллыыллар.

Туундарабыт нэлэһийэн киэҥ да киэҥ: иннэ – кэннэ көстүбэт тэлгэнэн сытар. Кыһынын маҥан суорҕанынан бүрүллэр. Сайынын араас өҥнөөх сибэккилэринэн киэркэйэр. Сайыҥҥы туундара сыта – сымара киһи сүрэҕин долгутар, үөрдэр. Биһиги өрүспүт араас дьикти балыктаах: киһи үрдүгүн саҕаттан ытыс саҕа балыккка диэри. Сайынын киһи бары оҥочонон балыктыы,сынньана айылҕаҕа тахсаллар. Үрдүк хайалара, ол быарыгар араас кылгас мастар үүнэн, көҕөрөн тураллара киһи хараҕын үөрдэр. Биһиги айылҕабыт төһө да тымныытын, кылгас сайыннааҕын иһин бэйэтин дьонун – сэргэтин аһатар: тэллэйинэн, отонунан, луугунан уо.д.а.

Кыһынын буурҕабыт бэйэтэ музыка: киһини бигээн утутар. Хараҥа түүммүтүгэр ыйбыт күн курдук тыган, айанньыт дьоҥҥо суолларын сырдатар. Халлаан ньууругар дьүкээбил уота араас өҥүнэн суһумнуу оонньуур. Бу курдук кэрэ – дьикти айылҕалаах төрөөбут дойдубун хайдах таптыам суоҕай!

Сардар.

Биир сыл биһиги Ыстааннаахха муора кытылыгар сайылаабыппыт. Мин улахан оҕолору кытта наар хайаҕа тахсыһааччыбын. Бу күн эмиэ таҕыстыбыт. Онно хайа кырыытыгар сар уйа туттубут этэ. Биһиги ону көрөөрүбүт аллара түһэн истэхпитинэ соҕуруу диэкиттэн күтүрдээх улахан сар көтөн иһэр этэ. Ол сар үрдүбүтүнэн элиэтээн баран, хоту диэки көтө турбута. Онтон өр-өтөр буолбата, атын өттүбүтүттэн икки сар эмиэ биһиги диэки уун – утары көтөн иһэллэр этэ. Кинилэр эмиэ үрдүбүтүнэн часкыйа – часкыйа эргийбиттэрэ. Онтон куттанан биһиги үрүө – тараа куоппуппут.

Үҥкээбил хайаларыгар.

Ааспыт күһүн Түмэтигэ сир астыы барбыппыт. Бөһүөлэктэн чугас ойуурга икки күн сугуннаабыппыт. Ойуурга улахан баҕайы маһы көрбүтүм. Ол мас бөтүөннээх. Бөтүөнүн иһигэр элбэх да элбэх кэмпиэт суута баар этэ. Мин эмиэ сиэппэр укта сылдьар кэмпиэппин сиэн баран, суутун бөтүөҥҥэ укпутум. Онтон үһүс күммүтүгэр өрүс уҥуор мотуорканан тахсан, хаамыылаах баҕайы сиргэ сатыы тиийэн морооскулаабыппыт. Нөҥүө күн ардах түспүтэ. Ардах астарын кэтэһэ сатаан күммүт аҥарын бараабыппыт. Ардах астыбытын кэннэ эбиэттэн киэһэ оҥочобутугар олорон, Үҥкээбил хайаларын көрө барбыппыт. Мин онно тиийэн соһуйбутум, хайалара дьоннорго уонна араас харамайдарга маарынныыр этилэр. Остуоруйа дойдутугар кэллим дуу дии санаабытым. Эмиэ да динозаврга, эмиэ да да балыкка майгынныыр дьикти кыыл хайаны таҥнары түһэн иһэн тааһыран хаалбыт. Биэрэктэн чугас оҕо көтөҕүүлээх дьахтар турар, кими эрэ кэтэһэр быһыылаах. Хайа сирэйигэр төбөтө эрэ хаалбыт абааһы сирэйэ ынырык баҕайытык ырдьайар, арааһа бу сиргэ олорон ааспыт Үҥкээбил диэн хоһууҥҥа төбөтүн быһа оҕустарбыт быһыылаах. Өссө пирамидаҕа, чорооҥҥо маарынныыр очуостар бааллар. Үҥкээбил хайатын анныгар шашлыктаабыппыт, хаартыскаҕа түспүппүт. Үөһэ хайа хаспаҕар тахсыбыппыт, онно ааппытын суруйбуппут. Түмэтигэ төннөн иһэн кустугу көрбүппүт, хаартыскаҕа түһэрбиппит.

Ол сыл отон бөҕөтө үүммут этэ. Таймылыырдаан иhэн Кэлимээр хайатыгар тохтоон, хаптаҕастаабыппыт. Онно биhиги биир улахан биэдэрэни хомуйбуппут. Өссө хаптаҕас хомуйа сылдьан дөлүhүөн булбутум. Биир күн палааккаҕа хоммуппут. Ол сиргэ мин тэллэй хомуйбутум. Мин айылҕаҕа наhаа учугэйдик туһалаахтык сынньанан кэлбитим. Ордук Үҥкээбил хайаларын сөҕө-махтайа көрбүппүн хаһан даҕаны умнуом суоҕа.

Тэллэйдии сылдьан.

Биир күн сайын убайбын кытта тэллэйдии барбыппыт. Иһиппитин толорботохпут, кураан буолан, тэллэй олох аҕыйах этэ. Сылайан, аччыктаан дьиэбит диэки төттөрү хаампыппыт. Ол баран иһэн чыычаах уйатын көрбүппүт. Түөрт оҕолоох этэ. Ас көрдөөн айахтарын аталлара. Ийэ уонна аҕа чыычаахтар чырыптыы-чырыптыы үрдүбүтүгэр көтө сылдьыбыттара. Дэлби аймаммыттара, чыып – чырып бөҕөтүн тарпыттара. Биһиги тургэнник чыычаах уйатыттан тэйэ хаампыппыт. Кэннибитин хайыһан көрбүппүт, ийэлээх а5а чыычаахтар эрэйдээхтэр өссө да уоскуйбакка чырыптыы – чырыптыы уйаларын үрдүнэн көтөн тырыбынайа сылдьаллара. Оҕолорун туһугар куттанан, төһө эрэ сүрэхтэрин сыыһа быллыгыраччы мөҕүстэ буолла?

Оҕолоор, чыычаах уйатыгар мээнэ чугаһаамаҥ, ийэ – аҕа чыычаахтар наһаа айманаллар эбит.

Төрөөбүт айылҕаҕын харыстаа

Айылҕа биһиги олохпутун киэргэтэр, үгүс үөрүүнү аҕалар.Чыычаахтар ырыаларын дуоһуйа иһиллиибит. Кэрэ да буоллаҕа айылҕа.

Таймылыыртан соҕуруу Өлөөн өрүс биэрэгэр Түмэти диэн бөһүөлэк баар. Манна урут табаһыттар олорбуттара. 1970 сыллаахха Түмэтилэри уонна Станнаах Хочолору саҥа тутуллубут бөһүөлэккэ Таймылыырга көһөрбүттэр. Онон Таймылыыр дьонун аҥара Түмэтиттэн төрүттээхтэр. Билигин Түмэтигэ биир сылгыһыт уонна полярнай станция үлэһиттэрэ олороллор. Хас сайын аайы Таймылыыр дьоно Түмэтигэ сөбүлээн сынньаналлар. Тоҕо диэтэххэ айылҕата дойду сирин курдук ойуурдаах, элбэх сир астаах. Биһиги сайын Түмэтигэ сылдьыбыппыт, онно ойуурдаах. Ойуура тиит мастаах, араас оттоох, талахтаах. Тула чыычаахтар ыллыыллар. Орус ып – ыраас, уу чуумпу. Убайым уонна быраатым куогулээх кэлбит этилэр, кинилэр куогулээбиттэрэ. Онно сылдьан кыллары корбуппут. Учууталбыт уонна тороппуттэрбит уорэтэллэрэ,ким да5аны котор уйатын алдьаппатын,маьы тоьуппатын,туундара5а,ойуурга уотунан оонньоомон диэн сэрэтэллэрэ.

Таймылыыртан Тумэтигэ диэри айыл5а ыраас куьунугэр сынньана диэн ааттаан, куулэйдии барбыт буолаллар. Сугун,морооску ууннэ5инэ,буьуон иннинэ хомуйан кэбиспит буолаллар. Оту – маьы алдьатан,тоьутан,аьаабыт астарын,тобохторун ыьан – то5он сылдьыбыт буолаллар.Айыл5аны киьи харыстыахтаах. Киьи айыл5а5а буортуну онорор буолла5ына,бэйэтигэр буортуну онорор. Туох барыта иччилээх,куттаах – сурдээх,онон айы5аны харыстаан. Оту – маьы алдьатар айыы,буортуну онорор диир учууталбыт. Тыынар тыыннаах бары куттаах эбиттэр. Киьи тыынар тыыннаа5ы харыстыахтаах. Киьи кутун соро5о араас хамсыыр – харамайга баар эбит. Киьи уону,котору,кыылы харыстаан бэйэтин харыстыыр эбит.Айы5аны уйэттэн – уйэ5э таптаан харыстаан куус – уох ылан олоруохтаахпыт дииллэр кырдьа5астар.

Онон айыл5абытын харыстыа5ын!