Олоҥхоттон уһуйуллан тахсыбыт норуодунай поэт.

«Горнай улууһа» муниципальнай тэриллии

«Үөрэх управлениета» муниципальнай тэрилтэ

«С.И. Тарасов аатынан Өрт орто уопсай үөрэхтээһин оскуолата»

муниципальнай уопсай үөрэхтээhин тэрилтэтэ

Олоҥхоттон уһуйуллан тахсыбыт норуодунай поэт

Толордо: Горнай улууһун С.И. Тарасов аатынан Өрт

орто оскуолатын 5 кылааһын үөрэнээччитэ

Павлова Сахаяна

Салайааччы:

Лукина Екатерина Афанасьевна

алын сүһүөх оскуола учуутала

2020

Киириитэ

Олоҥхо Саха фольклорун саамай үрдүкү, сиппит эпическэй айымньыта. Билигин олоҥхобут аан дойду таһымыгар киэҥник биллэн, ЮНЕСКО Аан дойдутааҕы шедеврин быһыытынан бэлиэтэннэ. Ол эрэн кэнники сылларга олоҥхону ыччакка тиэрдиигэ үлэ аҕыйахтык ыытыллар. Билигин үйэ сайдан, аныгы оҕо аралдьыйара элбэх:тэлэбииһэр, компьютер, интернет, телефон уо.д.а. Онон оҕо олоҥхоҕо интириэһин тардарга саха норуодунай поэта Савва Иванович Тарасов поэзията буолар.

Үлэм сыала: саха норуодунай поэта Савва Иванович Тарасов оҕо сылдьан олоҥхоҕо уһуйуллубутун чинчийэн үөрэтии.

Соруктара:

• литератураттан, музейтан көрдөөн С. И. Тарасов о5о сааһын чинчийэн үөрэтии;

• оҕолору олоҥхону ааҕа, сэргии үөрэнэллэригэр угуйуу.

Үлэм төрүөтэ:Олоҥхо саха норуотун духуобунай пааматынньыга, олоҕун энциклопедията. 2005 сыллаахха ЮНЕСКО олоҥхону киһи-аймах чулуу айымньытынан биллэрбитэ. Саха норуодунай бэйээтэ Савва Иванович Тарасов кыра эрдэҕиттэн олоҥхону истэн, тылын саппааһа байан, саха норуодунай поэтыгар тиийэ үүммүт-сайдыбыт. Олоҥхо Оҕо духуобунай сайдытыыгар туһата сүҥкэн.

Чинчийии предметэ: С.И. Тарасовы үйэтитиигэ ыытыллыбыт үлэлэр.

Үлэм объега: С.И. Тарасов олоҥхоһут төрдө.

Үлэм практическай суолтата: төрөөбүт саҥа уруоктарыгар, кылаас таһынан дьарыктарга туттуу.

Үлэм тоҕооһо: саха норуодунай поэта С.И. Тарасов аатын үйэтитиигэ ыытыллар үлэлэрин туһунан билиилэрэ хаҥыыр, интириэстэрэ үрдүүр.

Сабаҕалааһына:

• олоҥхо5о интириэстэрэ үрдүүр;

• оҕолор поэт олоҕун, айар үлэтин туһунан билиилэрэ хаҥыыр;

Үлэм тутула: үлэм киирииттэн, икки бастан, түмүктэн уонна туһаныллыбыт литератураттан турар.

I баһа Олоҥхоттон уһуйуллан тахсыбыт норуодунай поэт

1.1.Савва Иванович Тарасоволоҥхоһут төрдө - ууһа.

Сааба Уйбаанабыс Тарааһап 1934 сыллаахха Солоҕон нэһилиэгин Чычаас учаастагар кыракый Оллоону диэн алааска төрөөбүтэ. Аҕата Тарасов Иван Яковлевич олоҥхоһут. Ийэтэ Александра Романовна дьиэ хаһаайыстыбатынан, оҕо иитиитинэн дьарыктаммыт."Ийэм, а5ам оччотоо5у саха тыатыгар ынах иитэр, сылгы тутар, таба көрөр дьон этилэр. Кэлин а5ам бэйэтин улууhугар биллэр үлэhит буолбута: холкуоска бэрэссэдээтэллээбитэ, нэhилиэк сэбиэтин кытта салайбыта...»- диэн ахтар поэт. Дьонноро 16-18 оҕоломмуттарыттан, 5 оҕо тыыннаах хаалбыт. Сааба төрдүс оҕонон төрөөбүт. Үс уолларын барыларын Сааба диэн ааттаабыттар. Тоҕо оннук ааттаабыттарын «абааһыны муннараары» диэн быһаараллар эбит.

Солоҕон нэһилиэгэр уонча олоҥхоһут баара биллэр. Олортон үксүлэрэ Сааба Тарааһап аҕатынан аймахтара.

Сааба Уйбаанабыс аҕатын өттүнэн аймахтара бары кэриэтэ бэйэлэрин кэмнэригэр дьонноругар – сэргэлэригэр, куоракка тайҕаҕа тиийэ киэҥник биллибит олоҥхоһуттар эбит. Аҕата – Иван Яковлевич Тарасов (Кырдьаҕас Бассабыык),аба5алара Прокопий Яковлевич Тарасов (Боокко Борокуоппай), Аҕатын бииргэ төрөөбүт эдьиийэ Степанида Яковлевна (Ыстапаанньыйа эмээхсин), аҕатын тастыҥ убайдара Григорий Михайлович Тарасов (Тэкээнэй уола Киргиэлэй), Егор Михайлович Тарасов (Куллаарар Дьөгүөр), аҕатын тастыҥ быраата Адам Александрович Тарасов.

Олортон биирдэстэрэ Тараах Тараас сиэнэ Тэкээнэй Мэхээлэ Саһыл Быталаахха олохсуйан олорбут. Үлэни кыайар-хотор, илиитин араарбакка үлэлиир буолан, табалаах сылгылаах-ынахтаах сэниэ ыал эбиттэр. Тэкээнэй уолаттара Киргиэлэй уонна Дьөгүөр оҕо эрдэхтэриттэн уһуйуллан, туспа суоллаах-иистээх, тарбахха баттанар олоҥхоһут буолбуттар.

Киргиэлэй сытыы-хотуу, хомоҕой тыллаах, кылыһахтаах кэрэ куоластаах олоҥхоһут буолан, көмүстээх Алдаҥҥа, Арҕаа Хаҥаласка тиийэ киэҥник биллибит. Быраата Дьөгүөр чуор куоластаах, тохтоло суох ыллаан-туойан куллаарар олоҥхоһут буолан, норуот таптаан Куллаарар Дьөгүөр хос ааты иҥэрбит.

Тарааһаптарга Боокко Борокуоппай диэн эмиэ улууска биллэр, ыҥырыга сылдьар олоҥхоһут үөскээбит.

1.2. Олоҥхоҕо уһуйуллуу

Савва Иванович олох оҕо сылдьан, ордук Ньурбаҕанчынаҕа олорор Киргиэлэй, Дьөгүөр оҕонноттор кэллэхтэринэ, дьиэбит көмүлүөк оһоҕо түүн хойукка диэри тигинэччи умайарын, кыараҕас дьиэбитин тобус-толору дьон мустарын, субу-субу ол-бу муннуктартан “ноо” диэн сэҥээрэр саҥа иһиллэрин элбэхтик истибитим. Ийэм эбэтэр аҕам түһэҕэр олорон утуктаан бардахпына тулам улам-улам күөгэҥнээтэр күөгэҥнээн, устунан ханна эрэ көтөн эрэр буоларым.

Бу аймахтыы дьоннортон саамай улахан олоҥхоһутунан Киргиэлэй Тарааһап биллэрэ. Мин билигин абаҕам туһунан санаатахпына, эмиэ Солоҕоон сирин, бэс томторун өйдүү түһэбин. Онно муннуктуу охсон тэриллибит, быһыыта, ампаар буолан иһэн дьиэҕэ кубулуйбут кыракый балаҕаҥҥа олорбуппут. «Абаҕам Сиинэттэн ааттаах буур табалары көлүнэн, хобото бу куугунаан, табалар эҥээннэрин тыаһа лачыгыраан, хойуу туман быыһыттан, бүтүннүү кырыа буолан, биһиги тиэргэммитигэр элээрдэн киирэрэ. Улахан ытыктанар ыалдьыт кэлбитэ тута биллэрэ: дьиэ сырдаабыкка дылы буолара, иһит-хомуос хомуллара, олгуйга бидиличчи эт буһарыллара.

Киэһэ аһылык кэннэ олоҥхо саҕаланара. Оҕонньор аҥаар илиитинэн тобугуттан тардыһан, аҥаар илиитинэн тобугуттан тардыһан, аҥаар илиитин кулгааҕын чугаһыгар тугу эрэ иһиллии олорор курдук сэгэччи туттан, этэн-тыынан эҥсэн киирэн барара. Эркиҥҥэ саайыллыбыт долбуурдарга турар таас иһиттэр эккирээн, үҥкүүлээн, лыҥкынаһан барарга дылы буолаллара, оччотооҕу аччык оҕолор ол олоҥхоттон тотон турарбыт. Ол аайы кимтэн эрэ истибит сонунум, улаатан-омуннуран, намыһах дьиэбит өһүөлэрин үрэйэ охсон, былыт кыыһа ыллаһан барыах курдуга. Ити санаа миэхэ киниттэн абаҕабыттан, сибээстээх. Кэпсииллэринэн, оҕонньор биирдэ ыллыы-ыллыы айаннаан куйаардан истэҕинэ, үөһэ халлаан диэкиттэн хатан куолас хаба тардан ылан, хатыласпытынан. Ылласпытынан барбыт. Оҕонньор дьиэтигэр тиийиэр диэри хаалсыбатах, ырыа түмүктэммэтэх. Онтон тэлгэһэтигэр тиийэн, дьиэтигэр киирбэккэ туран, илин түһүспүт, күрэх былдьаспыт. Дьонноро дьиэттэн быгыалаабыттар, төбөтүнэн ыалдьыбыт дуу диэн куттаммыттар. Оттон оҕонньор ыллаабытын курдук ыллыы турбут. Бүтэһигэр «Куонньай уҥуоҕун үрдүнэн тахсар хорук тымыр» диэни кыайан үтүктүбэккэ, “күтүр тугу-тугу диирий?” диэн халлаан кыыһа саҥа аллайбыт. Онно абаҕам үтүлүгүн үтүлүгэр охсон баран, «кыайдым» диэн саҥа аллайбыт. Былыр оҕо сылдьан иһиттэххэ, ити сүрдээх дьулаан курдук иһиллэрэ.

Мин төрүөхпүттэн норуот тылынан уус-уран айымньытын түһүлгэтигэр төбөм оройунан түспүтүм диэтэхпинэ соччо омуна суох буолуо.

Ырыаҕа – тойукка умсугуйуум, бүтэйдии ыга таттарыым туһунан. Мин итинник сырыттахпына, “Арай биирдэ Солоҕоҥҥо оройуон кииниттэн «Ньургун Боотур” олоҥхону артыыстар көрдөрө кэллилэр”,- диэн ахтар поэт. Илин Ыал диэн томтортон ийэлээх аҕабын кытта, киэһэ хойут хоочугураһан тиийдибит.Киһи бөҕө элбэх. Быыс аһылынна. Дьэ, доҕоор, мин хаһан эрэ истибиппин, харахпынан көрбөппүн дуо?! Бу үчүгэйин! Бу айыы бухатыыра күүһүн-уоҕун, эдэрин-эрчимин! Бу Туйаарыма Куо барахсан дириҥ кутурҕана дууһабын долгуппутун! Дьэ итинтэн ыла мин бэйэм олоҥхо бухатыырдарын барыларын ырыаларын «сүлэн ылан», соҕотоҕун биэс-алта бухатыыр буолан, дьиэбин өрө сүгэн кэбистим. Дьонум бастаан сэргээн иһэн, кэлин салҕан, оройбор «ыалдьыттыыр» буолбуттарыгар сценабын таһырдьа ойуур саҕатыгар уларыттым.»

Сааба о5о сылдьан сэрии бүтүүтүгэр отчуттарга ыһык таһар үлэлээх эбит. Сайын өҥүрүк куйааска ыһыгы күнүс ыыппат эбиттэр: ыраах сиргэ үксэ үрүҥ ас аһыйан-ымыйан тиийиэ диэннэр. Ол иһин киэһэ Табачааҥка диэн оҕуһун миинэн, биирдэ эстэр саатын сүгэн баран, Сокол диэн ытын батыһыннаран айанныыр эбит. Алааһын тахсаат да, айаҕа хам буолбака ыллаан айаарар эбит. Ыллыыр эбит олоҥхотун бухатыырдарын ырыаларын бүтүннүүтүн, ыллыыр эбит ойуурга тугу көрбүтүн, тугу истибитин тутатына ойуулаан, силигин ситэрэн. Оччоҕо суолун уһунун билбэккэ хаалар эбит.

“Кэлин «Мүлдьү Бөҕөнү”, “Тойон Дьаҕарыманы” сыттыгым анныгар укта сытан ааҕар идэлэммитим, саха тылын күүһүн-уоҕун, имэҥин саҥа өйдөөн, кэҥэтэн саныыр, сүгүрүйэр буолбутум”- диир Сааба Тарааһап.

Поэт оҕо эрдэҕиттэн уус тылга умсугуйбут, элбэҕи аахпыт-билбит, сүрэҕин-быарын нөҥүө аһарбыт буолан, хара маҥнайгыттан ураты суоллаах-иистээх, тыллаах өстөөх.

II баһа. Дьон – сэргэ поэт туһунан үтүө өйдөбүлэ.

2.1. Бииргэ үөрэммиттэрин, доҕотторун ахтыылара.

«Үгүс үтүө дьону үүннэрбитэ бу кырдал»

Сыл хонук. Бэрдьигэстээхпит онус кылааһын бүтэрбиппит номнуо 40 сыл буолбут. Үтүө-кэрэ да кэмнэр этилэр. Чахчы киһи олоҕор дьикти саас.Мин учууталбын. 35 сыл үлэлээтим. Бэйэбин кытта билигин үөрэтэ сылдьар оҕолорбун тэҥнээн көрөбүн уонна элбэх уратыны булабын.

Бастакы уратыбыт- билиигэ олус баҕарарбыт, тардыһарбыт, үөрэ-көтө утаппыттыы үөрэнэрбит. Оройуоммут бары нэһилиэктэриттэн мустубут буоламмыт сайдыы, билии-көрүү өттүнэн араас таһымнаах этибит. Онон бэйэ-бэйэбитигэр хардарыта көмөлөсүһэн, өйөһөн биир үтүө ыал оҕолорун курдук көрсөн улааппыппыт. Үллэстэ сатыыр, былдьаһар, ымсыырар, ордугургаһар баайбыт-таҥаспыт суоҕа. Советскай былаас, интернат киһи оҥортообута.14 этибит. Бары анал үөрэҕи, ол иһигэр 12-бит үрдүк үөрэҕи бүтэрбиппит. Үксүбүт куоракка өйүөбүтүн сүгэн сатыы киирэн, өрөмүөннэнэ турар Сэргэлээх иччитэх корпустарыгар кураанах ороҥҥо хаптаһын тэлгэтэн, телогрейкабытын бүрүнэн, уһааттаах тымныы уунан килиэппитин чөлкөрүтэн киирии экзаменнары туттарсыбыппыт.

Романтиктар этибит. Онуска бары хоһоонунан үлүһүйбүппүт. Нуучча литературатын уруоктарыгар Некрасов, Лермонтов, Пушкин умсугуйан нойосуус ааҕарга күрэстэһэрбит. Эр бэттэрэ Онегинтан 16 главаны нойосуус ааҕаллара. Учууталбыт валентина Михайловна (Тамбовтан кэлбит) хараҕыттан уу-хаар баһыар диэри долгуйара, кууһаттаан ылара, санааны көтөҕөр, күүһүрдэр истиҥ тылларынан махтанара. Аны бэйэбит айар абылаҥар ылларбыппыт. Оскуолаҕа ый аайы тахсар Үөрэх кыһата диэн литературнай сурунаалга кыһыылаах, кымньыылаах, сытыы сатирическай куплеттар, көрүдьүөстээх хоһооннор тахсаллара. Биллэн туран, савва Тарасов барыбытыттан чорбойоро. Савва нарын-намчы, иэйэр дууһалаах, дириҥ санаалаах лириката оскуолаҕа саҕаламмыта.

Баара –суоҕа биллибэт сэмэй Марк Тимофеев хоһоонун тыллара эмиэ онуска сааһыламмыттара:

Кэрэтиэн Маатта үрэх

Күлүмүрдүү сүүрэрэ,

Киниэхэ Бэрдьигэстээх

Күлүгүн көрүнэрэ.

Марк бу айымньыта Данил Санников көмөтүнэн ырыанан ылланар, вальс буолан үҥкүүлэнэр.Горнай гимнэ буолла уонна биһигиттэн эрдэ арахсыбыт доҕорбутун куруутун санатар.Ол сахха үрэхпит эрэйдээх чахчы ып-ыраас уулааҕа, кини кэрэ кытылыгар ыччат бастакы туҥуй тапталын көрсөрө.

Онустар саас Бэрдьигэстээххэ былааһы ыларбыт. Ол саҕана волейбол маассабайдык оонньоноро. Сааскы саймаархай салгыннаах киэһэҕэ Бэрдьигэстээх эдэрэ-эмэнэ үс волейбол түһүлгэтигэр мунньустан ыҥырсыылаах, ыһыылаах-хаһыылаах киирсиилэрэ буолара. Миша Марков, Савва тарасов учууталбыт Александр Александрович Миронов капитаннаах оскуола хамаандатыгар киирсэн тиритии-хорутуу бөҕө буолара. Иирсээн, охсуһуу, итириктээһин диэни Бэрдьигэстээх билбэтэ.

Савва айарга талаанын бары билинэрбит.Ити кэмҥэ Кулаковскай, Софронов, Неустроев, Башарин тустарынан баттабыллаах уураахтар, дьаһаллар тахсар кэмнэригэр, кылааспытыгар барар омуннаах-төлөннөөх мөккүһүүлэргэ Савва этиилэрэ билиҥҥи сыанабылга сөп түбэспититтэн сөҕөбүн уонна киниэхэ убаастабылым өссө күүһүрэр. Савва ол кэмҥэ «наһаалаан» сэрэх учуутал мөҕүүтүгэр хаста да түбэһэ сылдьыбыта.

Кини талаана хоһоонунан эрэ бүппэт. Савва оһуохай этэн эгдэҥнэтэн, олоҥхолоон доллоһутан бардаҕына быһыылыын-таһаалыын улаатар, сэбэрэлиин сырдыыр этэ.

Бииргэ үөрэммит, биир хааһыны сиэбит үтүө доҕотторбутСавва уонна Бүөтүр. Биһиги эһигинэн киэн туттабыт. Талааҥҥытынан, үлэҕитинэн норуоккут билиниитин ыллыгыт. Бүгүн үөрүүлээх үбүлүөйгүтүгэр сырдыы-үөрэ санаан кэллибит, эһигини оҕо саапыт доҕотторун. Доруобай,дьоллоох буолуҥ, ааҕааччыларгытын үөрдэ туруҥ.

Мин олуһун үөрэбин:

Дьон тэҥэ дьон эбиппит-

Куорунай от үрэҕин

Уутун бастаан испиппит.

Дьоро да дьоро киэһэ буолуо.

Доҕордуулар түмсүөхпүт,

Кэлиҥ күндү уолаттарбыт

Кэтэһиэхпит, күүтүөхпүт.

Михаил Тимофеев, поэт бииргэ үөрэммит табаарыһа, СӨ үтүөлээх учуутала,Маҥырас орто оскуолатын директора
“Үлэ күүһэ” 16.04.1994сыл

Оҕо сааһым үтүө доҕоро.

Быйыл хаһыат нөҥүө аан бастаан быйыл 60 сааһын туолар биир дойдулааҕым саха биллиилээх поэта Савва Иванович Тарасов ойор күннээх оҕо сааһын туһунан кылгас ахтыы суруйан билиһиннэрэргэ холонобун.

Савва Иванович аҕата бар дьонугар улаханнык ытыктанар Кырдьаҕас Бассабыык диэн аатынан биллэр, Чычааска тэриллибит Сталин аатынан колхоз председателэ-иван Яковлевич Тарасов оҕолорго үтүө сыһыаннаах, киэҥ-холку майгылаах, сахалыы сытыы өйдөөх оҕонньор этэ. Ийэтэ Александра Романовна элбэх оҕоҕо баттатан, ыарытыйар, аһыныгас майгылаах, оҕлору үөрэ-көтө көрсөр эмээхсин этэ. Ол да иһин буолуо, кинилэргэ быыс-арыт булан чугастааҕы оҕолор мустан харах симсэ, бырыычыкалыы, мохсуо быраҕа оонньуурбут.

Кинилэр чычааска Оллоону күөлүн таһыгар от үрэх быһа охсон ааһар Дьырымы диэн кыракый ырааһыйа ортотугар балаҕан дьиэлэрэ турара.

Кэлин өйдөөтөххө, Иван Яковлевичтаах үс уолларын үһүөннэрин, оҕолоругар өлүүлээх буоланнар Савва диэн ааттаабыттар эбит.

Тарасовтар бука бары оҕо эрдэхтэриттэн уус-уран тылга-өскө, өбүгэ үтүө үгэстэригэр, сиэргэ-туомҥа уһуйуллан улааппыттара. Ол курдук, киэҥ сирдэринэн ыырдаммыт Григорий Михайлович Тарасов-Тэкээнэй уола, Саввалаах аҕалара Иван Яковлевич Тарасов, Прокопий Яковлевич Тарасов-Боокко Борокуопай, Спиридон Григорьевич Александров – Алык уола, Тарасов Адам Александрович уо.д.а. кыһыҥҥы уһун киэһэлэргэ олоҥхолоон доллоһуталларын истэн улааппыттара. Маны сэргэ оҕолор таайдара, икки хараҕа суох Герасим Романович Степанов алыптаах остуоруйалара, сээркээн сэһэннэрэ, сиргэ-майгыга үөрэтэр-такайар истиҥ сүбэлэрэ үтүө дьон, үлэһит буолан тахсыыларыгар кырата суох сабыдыаллаабыттара чахчы

Дьоммут-сэргэбит сүргэлэрэ көтөҕүллэн, эрдэттэн бэлэмнэнэн сайылыкка тахсыы сиэрин-туомун тутуһаллара. Мин ийэм Өрүүнэ эмээхсин салама ыйааһынын, түөрэх быраҕыытын, алгыс алҕааһынын, түптэ уматыытын курдук о.д.а. билигин умнуллубут үгэстэрбитин иилээн-саҕалаан, тэрийэн ыытарын өйдүүбүн. Итилэри олус дьиктиргээн, сэҥээрэн истэрбит.Сайылыкка тахсыы үөрүүтүгэр арыы уутугар оҥоһуллубут саламааты тото-хана сиирбит. Түүн хойукка диэри оонньуурбут.

Сэрии саҕана оҕо саапыт үлэни кытта иэмэх мастыы эриллэн, эрэй-муҥур эҥэрдэнэн ааспыта. Хас да сайын Саввалыын отчуттарга ыһык таспыппыт. Оҕуспутун мэҥэстэн миинэрбит. Куотуһа-куотуһа ыллаан куйаардарбыт. Савва аҕатын олоҥхотун үкчү үтүктэрэ. Савва аймах- билэ дьонун удьуордаан саха тапталлаах суруйааччыта буола үүммүтүттэн мин бииргэ улааппыт доҕоро киэн туттабын. Стручков Николай

оҕо сааһын доҕоро сэрии, үлэ бэтэрээнэ

“Үлэ күүһэ” 16.04.1994сыл

Түмүк.

Саха норуодунай поэта, биир дойдулааҕым Савва Иванович Тарасов бэрт оччугуй сааһыттан, биһиккэ бигэниэҕиттэн, куруутун сахалыы баай-талым сахатын норуотун тылын-өһүн этигэр-хааныгар иҥэринэн, олоҥхоттон силистэнэн-мутуктанан, сиик симэһин тардан, сириэдийэн тахсыбыт поэт диэн түмүккэ кэллим.

Сыһыарыы №1

Савва Иванович Тарасов олоҥхоһут төрүччүтүн чинчийэн үөрэттим