Муниципальное казенное образовательное учреждение
« Чиликарская основная общеобразовательная школа»
« Ватандин Ч/ехи дяведин йисарин литература» темадай
ачух тарс
Гьазурайди: Маллаева Раида Гаджибалаевна, лезги ч/аланни литературадин муаллим
Чиликар 2022
Литературадай ачух тарс
Тема: Дяведин йисарин литература
Макьсад: ч/ал ва эдебият хуьн, к/ан хьун, ам вилик тухун , тарихдин чинар рик/елай алуд тавун, Ватан патал, халкь патан чанар гайи кьегьалрин т/варар рик/елай алуд тавун.
Тадарак: лезги шаиррин суьретар, ктабрин выставка, шииррин к/ват/алар.
Тарс кьиле фин :
Чи шадвал, чи дуьзвал,
Чи кьилин винизвал
Агъур я душманриз,
Гьазур хьухь хъсандиз,
Ишигъ це ватандиз,
Аслан хва, игит хьухь!
Хуьруьг Тагьир
0. Тешкил хьун
Арбен Къардаш «Зи лезги ч/ал »
Зи лезги ч/ал – дидедин ч/ал дуьньядин .
Вири ч/ехи ч/аларилай ширинди.
Зи кьисметда шадвилинни сузадин.
Гуьзгьуь я вун, хвейи халкьдин зигьинда.
Къуй са акьван гегьенш туш ви гьунарар.
Къуй са акьван гегьенш туш ви часпарар.
Са квелдини ийиз жедач дегишар.
Ви туьнтвилин, назиквилин гьунарар.
Ви сесера ц/ун медерин ван ава.
Къаяринни, ач/арини, аранрин
Гьар гафуна хайи чилин тан ава.
Атир ава мезрейрини харманрин .
Вун авачир яд чкайрай хтайла.
Вун ц/ай хьиз я хайи к/валин къулавай.
I.Тарсунин маналу пай
Гьуьрметлу балаяр ва чи малимар, квез хвашкалди – сефагалди, куьн атуй рагъ атуй. Къецин чи дидед ч/аланни эдебиятдин гьафте бинеда кьуна кьиле тухузвай яратмишунрин тарс ачухдай ихтияр це заз. Аялрихъ галаз чна « Дяведин йисарин литература» т/вар алаз мярекат гьазурна.
Эдебият, литература тарихдин гуьзгуь я лугьуда.Литературадай чаз халкьдин дерди-бала, адан къанажагъ, фикир-фагьум аквада.
ХХ асир чи тарихда халкь патал, инсаният патал бегьерлу, менфятлу вакъиацрин шагьид хьана: к/ел-кхьин шегьре рекьел акьалтна, ктабар акъатиз башламишна, гьамни художественный, гьамни илимдин; са жерге алимар ч/ални эдебият ахтармишунал машгъул хьана. Гьа са вахтунда ХХ асирда Советрин халкьдин кьилел атай виридалайни ч/ехи завал, мусибат 1941-1945 йисарин Ватандин Ч/ехи дяве хьана.
Чи лезги халкьни вири Советрин халкьарихъ галаз санал гъил-гъиле аваз Ватан хуьз: итимарни дишегьлияр, гадаярни рушар, малимарни алимар, шаирарни лежберар – вири женгиниз экъеч/на.
Азиз балаяр, литературадин векиларни , шаирарни писателар, и вакъиайрихъай къерех акъвазнач. Бажарагълу шаиррини писателри чпин эсерра ватанпересвилин гьиссер къалурзавай, дявекарар негьзавай, Ватан хуьниз женгиниз гьазур хьуниз эвер гузвай. Ватандин дяведин йисара лезги шаиррин сес иллаки артух хьана. Абуру неинки са чпин ч/аларалди, эсерралди душманриз акси экъеч/на, гьак/ни къелемдихъ галаз санал гъиле яракь кьуна душмандин хура кьегьалвилелди акъвазна. Жуван халкьдихъ, Ватандихъ рик/ кузвай шаирривай дяве башламишайла, фашистрин эйбежер, инсафсуз къаматар чпин эсерра къалур тавуна акъвазиз хьанач. И жергедай яз чавай Ст/ал Мусаиб, Балакъардаш Султанов, Агъалар Гьажиев, Мемей Эфендиев, Хуьруьг Тагьир, Абдул Мут/алибов, Байрам Салимов, Азиз Алем ва масабур къалуриз жеда.
Ст/ал Мусаибни, чи бажарагълу Сулейман бубадин хва, Балакъардаш Султанов дяве башламишайла, женгиниз фена, халкьдин азадвал патал чпин чанар гана.
Ст/ал Мусаибан «Ватан хуьз гьазур я чун» шиир к/елда чаз 5 классдин ученикди.
1943- йисуз Дагъустандай физвай делегациядихъ галаз – Гьамзат Ц/адаса, Абут/алий Гъафуров, Алексей Назаревичахъ галаз чи Хуьруьг Тагьир душмандикай азад авур Нальчик, Пятигорск, Георгиевск шегьерриз мугьман хьана. Ада вичиз акур мусибат «Лянет», «Гитлер вуж я?», «Гьайиф Нальчик» эсерра душмандин инсафсуз къаматралди ганва. Гьа са вахтунда шаирди гъалибчи игит халкьдин душмандихъ галаз женгина чан гайи къагьриман рухвайрин экуь къаматарни гузва «Гьавадин пагьливан» , «Дагъдин кард», «Геройдиз т/вар мубарак» эсерар Ватандигн Ч/ехи дяведа Советский Союздин Игитвилин т/варц/из лайихлу хьайи Валентин Эмировазни Гьасрет Алиеваз бахшнавай эсерар я.
« Гьавадин пагьливан» поэмадай ч/ук к/елда 8 классдин ученицади.
Дяведа женг ч/угвазвайбурухъ галаз санал далу патан фронтда авайбурни гьич са юкъузни гьак/ ацукьнач. Абуру чпивай жедай вири куьмек, къуват дяведа авайбурал желб ийиз хьана. Дишегьлийри чпин рухвайриз, стхайриз, бубайриз, юлдашриз хъуьт/уьн парталар храз рекье твазвай. Далу патан фронт чаз Абдул Мут/алибова вичин « Элжекар» поэмада къалурнава.
Чи аялри и поэмадай са ч/ук сегьнеламишна. Ша, буюр балаяр!
Сегьне . Абдул Мут/алибов «Элжекар». Иштиракзавайбур 5-8 классрин аялар.
12 йиса авай Байрам Салимов ч/ехи стхаярни фенваз акурла дяведиз, вични гуьгьуьллудаказ женгиниз твах лугьуз са шумуд сеферда военкоматдиз физ хтана. Акьулбалугъ хьайи вахтунда Байрам Салимов ят/ани военный училищдиз гьахьна. Ватанпересвилин гьиссери шаирдин яратмишунра еке чка кьазва. Адан «Ядигар» поэмадай чаз дяведа авай бубадинни к/вале амай хцин экуь к ъаматар, абурун к/еви алакъаяр аквазва.
Байрам Салимован « Ядигар» поэмадай ч/ук хуралай к/елда 6 классдин ученицади.
Гьуьрметлу азиз балаяр, Ватандин Ч/ехи дяве тарихда лап зулум дявейрикай сад хьана. Агъзурралди инсанар телеф хьана, аялар етимар яз амукьна , дидеяр балайрихъ магьрумарна, вишералди шегьерарни хуьрер чк/ана. Къуй чаз дявеяр такурай, кьилел гьамиша чими рагъ, михьи цав, бул берекат, сагъвал , шадвал хьурай.
Заз къецин чи тарс ,чан балаяр, Азиз Алеман эсердин ц/араралди акьалт/ариз к/анзава.
Азиз Алем «Суьгьурдин ялав» шиир к/елда 9 классдин ученицади.
II. Рефлексия
Балаяр, квез къецин тарс бегенмиш хьанани?
Квез вуч чир хьана?
Заз тарс бегенмиш хьана…
Заз къе чир хьана….
III. Нетижаяр кьун ва къиметар эцигун.
Чун къе квекай рахана?
Гьи шаиррин яратмишунар к/елна?
Эсеррин кьилин тема вуч тир?
Къе тарсуна иштиракай аялриз, азиз балаяр, виридаз литературадин тарсунай хъсан къиметар я.
IV. К/валин к/валах
Азиз балаяр, къецин тарсунай веревирдер кхьиз квез к/валин к/валах жеда.
V. Тарсунин эхир
Къе чна Ватандин Ч/ехи дяведин темадиз бахшнавай тарс тухвана.
Чи шаирри чпин эсерралди дяведа женг ч/угвазвайбур руьгьламишзавай.
Къуй чаз дявеяр такурай, играми балаяр!
Суалар авани квез къенин тарсунай?
Чухсагъул квез, чан балаяр, заз и тарс тухуз куьмек гайи .
Куьн сагърай!
226
154 200 
