Php3BJqBQ_Kyrgyz-tili.pptx

Кыргыз тили

10- класс

Саламатсыңарбы окуучулар?

Биз силер менен онлайн окуу сабагын баштайбыз .

Бүгункү сабакта: Морфология жана кеп маданияты бөлүмүн өтөбүз.

Анын ичинене Этиштин татаал формалары, жана анын мүнөздүү белгилери

Сөз, сөздөрдүн жасалышы,

Морфо-логия

Сөздөрдүн курулушу ,

Граммати-калык белгиле-рин

Сөз түркүмдө-рүн ,

Этиштин татаал формалары жана алардын мүнөздүү белгилери

Негизги этиш

Жардамчы этиш

Этиштин татаал формалары эки же андан ашык этиш сөздөрдүн бир мааниге бириккен тобу аркылуу уюшулат. Бирок, берген маанилери боюнча бирдей мааниде болбогондуктан, бири кыймыл-аракеттик негизги маанини билгизет да, калгандары толуктап, грамматикалык жактан маанини жыйынтыктайт .

Этиштин татаал формасы

Жардамчы этиш

Негизги этиш

Демек, негизги жана жардамчы этиштер маанилик жактан өз ара ажырагыс болуп уюмдашып келип, кеңири маанидеги кыймыл – аркетти билдирсе, этиштин татаал формалары деп аталат.

Султанмурат ордунан тура калды

Атам чарчаганын жеңе баштады .

- а

-ганы

-е

Негизги этиш чакчылдын

Кайрадан эл тынчый баштады.

Класста сабак жүрүп жатат .

-й

-ып

Жардамчы этиш

Кошумча маани кргизет

Баштапкы лексикалык абалынан ажыраган болот да,

Негизги этиш аркылуу берилген кыймыл аракеттин кайсы жак тарабынан аткарылганын билдирет

Абстрактуу мааниде колдонулат,

Мисалдар:

• Төпө баатыр тер баскан атын моюнга чапкылай, жай гана четке чыга берди .

• Анын канталаган тумшугу жакындап калган душманга оро – пара келе түштү.
• Тобурчак четти көздөй ойт берип, жеңиштүү кишенеп жиберди .

Экинчиден: кыймыл – аракеттин үчүнчү жак тарабынан аткарыл- гандыгын, ошондой эле сөз болуп жаткан учурдан алда канча мурда болуп өткөнүн көрсөттү. Демек, мындай этиштер жардамчы этиштер болуп саналат

Жогорку мисал- дарда белгиленип берилген жардамчы этиштер- мурунку лексикалык маани-лерин сактабастан, негизги этиш бил-дирген түшүнүктөрдүн кандай мүнөздө, мисалы күтүлбөгөн жерден аткарылганын билдирди.

• Этиштин татаал формалары эки же үч сөздөн турган болсо, анын биринчи түгөйү негизги этиш катары келип, калган түгөйлөрү жардамчы этиштин милдетин аткарат:

• 1. Өр чапчып чыккан аттар антаңдап дем алып, кээде токтой калып жатты .
• 2. Экинчи балбаныбыз да жеңилип, биз кубана албай турабыз.
• Мисалдарда этиштик формаларда негизги маани: токтой, кубана. Ал эми маанини толуктоо үчүн жардамчы этиштер: калып калды, албай турабыз колдонулду.

Негизги жана жардамчы этиштердин жайгашуу орду

Негизги этиш

Жардам-чы этиш

Негизги жана жардамчы этиштердин өз ара байланышуу жолдору да, ар түрдүү. Төмөнкү схемага карайбыз

-а

-й

-ып

-ганы

-мыш

Жардамчы этиш

Негизги этиш

Эми окуучуларым китептен 110 – көнүгүүнү жазабыз.

• 1 . Экөө караңгыда темселеп жүрүп, куурап түшкөн чегедектерден бир далай чогултуп ... .

• Экөө караңгыда темселеп жүрүп, куурап түшкөн чегедектерден бир далай чогултуп келди .

Улантабыз балдар

• Булактын боюна жакын шамал тий-беген ыктоого от... салышты.

• Булактын боюна жакын шамал тийбеген ыктоого от жага салышты .

Ал эми үйгө тапшырма этиштин татаал формалары катышкан сүйлөмдөрдү таап, аңгеме түзөбүз. Бүгүнкү тема түшүнүктүү болсо мен кубанычтамын. Көңүл бурганыңар үчүн чоң ыракмат!