Сабактын темасы:  Жыныстык тарбия берүү.

Сабактын темасы:          Салам сага, санжыралуу Ноорузум!.

Сабактын максаты:

1. Окуучулар ата-бабадан мурас катары отуп, ушул кунго келип жеткен Нооруз майрамы тууралуу тушунук алышат. Майрамда сөзсүз түрдө сүмөлөк кайнатылаарын билишет.
2. Ыймандуулукка, адептуулукко, ата-эне, эл-журт алдындагы милдетин сезе билууго, улуу муундарды сыйлай билууго тарбияланышат.
3. Окуучулар  чыгармачылык жондомдуулугун онуктурушот.

 Сабактын формасы:   адабий-музыкалык кече.

Сабактын жабдылышы:   дубал газета, улуттук буюмдар, DVD, диск.

Сабактын журушу:

Уюштуруу. Күү уктурулат. Коноктор жайгаштырылат. Арча тутөтуп бир окуучу кирет.

1-окуучу:

- Алас, алас, алас,

Ар балээден калас.

Айдан аман, жылдан эсен бололу.

Жакшылыкты тенир берди,

Жарык күндү кеңири берди,

Орообуз данга толсун!

Оозубуз нанга толсун!

2-окуучу:  Нооруз майрамыныздар куттуу болсун, 

                    Үйүңөргө бакыт консун.

                    Башыңарга баш кошулуп,

                    Даныңарга дан кошулсун.

3-окуучу:   Ууртуңардан күлкү,

                     Жүзүңөрдөн нур кетпесин!

                     Быйылкы жыл жакшылыктын

                     Токчулуктун жылы болсун.

4-окуучу:    Байыркы Чыгыш элдеринде, ошонун ичинде кыргыздарда 2000 жылдан ашуун убактан бери кун менен тундун теңдешкен кунун жаңы жыл – Нооруз дешкен.

5-окуучу:  Нооруз – фарсы тилиндеги нав-жаңы, руз-күн деген сөзүнөн алынган. Ал бара-бара турк тилдериндеги элдерге төл сөз катары өтөт.

Нооруз – 

- Жаркыраган жаздын

- Жаштык жигердин

- Күжүрмөн эмгектин

- Жакшы тилек умуттун

- Биримдуулуктун

- Кайрымдуулуктун

- Боорукердиктин

- Ыймандуулуктун

- Адилеттуулуктун

- Таттуу, даамдуу жайыл дасторкондун майрамы.

6-окуучу:  Келди Нооруз жер энебиз нан берсин,

                    Жериме көк, жер жайнаган мал берсин,

                    Канат бутак өсүп, тукум жаңырып,

                    Бешиктерге бакыт шерик жан берсин.

7-окуучу:   Келди Нооруз, жаңырып кун, жаңы тилек,

                     Өмүргө бир кылчайып ойлонуучу.

                     Белгилеп амандыгын ар бир адам,

                     Кубаныч ар бир үйдө тойлонуучу.

  8-окуучу:    Келди Нооруз, дил майрамы жаркыраган,

                      Күндүн нуру төгүлүп дүйнө шаңдуу.

                      Өлбөгөн жан жазды көрдү кубанып,

                      Кыбырап күнгө умтулду бардык жандуу.

9-окуучу:     Нооруз жалган куран айынын 20сынан 21ине караган түнү өткөрүлгөн. Бул кунду баары: кары-жашына карабай чыдамсыздык менен кутушкөн.

10-окуучу: Алар жаңы жылга жаңы кийимдерди даярдашкан. Алсак, карыялар, байбичелер ак, жашыл түстүү кездемелерден кийимдерди, көйнөктөрдү кийишкен.

11-окуучу: Ушул куну колунда барлар бей-бечараларга кайыр-садага беришкен.

12-окуучу:  Ушул күнү Баба дыйкандар мол түшүмдү сурашып, үрөндү жакшылыкка жумшалсын деп себишкен.

13-окуучу:  Ушул күнү айыл-ападагылар жаңы жыл бизге оттой ысык жашоону алып келишсин дешип, балбылдата от жагышып, тегеренип бий бийлешкен.

14-окуучу: Ушул күнү ага-туугандар, достор, коңшу-колоңдор бири-бири менен таарынышып журушсө, элдешишкен жана кечирим сурашкан.

15-окуучу: Ошентип, алардын биринин да көкүрөгүндө кири калбаган.

16-окуучу:  Мына ушунусу менен Нооруз майрамы барктуу да, данктуу да болгон. Ошентип, Нооруз майрамын жылга-жыл улаар, өмүргө-өмүр улаар – улуу күндү тосуп алдык.

Куш келипсиз Нооруз!

Жер жарылып чөп чыгып,

Желин айрылып сүт чыксын.

Ар балээ бизден алыс болсун,

Дасторкон жайылып береке толсун.

17-окуучу:  Ноорузга арналган тамак-аштын эң сыйлуусу, өткөрө сыйлуусу сүмөлөк менен чоң көжө болгон. Сүмөлөктүн келип чыгышы жөнүндө, эл ичинде ар кандай уламыштар айтылат, алардын бирин угуп көрөлү:

   Илгери өткөн заманда, жаркыраган жаздын алгачкы айында, калкты ачарчылык каптайт. Эл ичин өлум-житим аралайт. Жумурай-журттун айласы куруп, самандай сапырылат. Ошол заманда бир аялдын көп балдары бар экен . Кыйынчылык , жокчулуктан балдарынын жей турган тамагы жок . Алар тамак сурап ыйлашат. Эне эмне айла кылаарын билбей чоң казанга сууну куюп, ташты салып, кайната баштайт. Балдарына “мына азыр оокат бышайын деп калды” деген жоопту айтып, ыйлап,  оттон жагып олтуруп , балдары да өзү да уктап калышат . Эртең менен ойгонуп карашса казандагы таш кайнап , сүмөлөккө айланып калганын көрүшөт . Мына ошондуктан сүмөлөк сырдуу дагы ыйык дагы тамак деп аталып калган дешет .

   Сүмөлөк жасаш үчүн адегенде буудайды жууп, тазалап алабыз . Аны тегиз тактага жайып , күнүгө суу куюп турабыз . Ал жети күндө даяр болот, өнүп чыккан буудайдын узундугу 1-2 см ден ашыш керек. Буудай көп өсүп кетсе сүмөлөк кычкыл, даамсыз болуп калат. Өнүп даяр болгон буудайды жанчып, сууга салып сүзүп алабыз . Сүзүп алынган сууларды казанга куябыз. Сүмөлөккө сүзүп алынган суу, ун, 40 таш салынат . Жакшы тилек айтып , сүмөлөктү тынбай аралаштырып туру керек. Сүмөлөк эң узак 6-8 саат кайнап быша турган тамак. Сүмөлөктү баштаардан мурда жети токоч салынат . Жети күндө буудай өнөт. Жети саны кыргыз үчүн ыйык сан. Нооруздун дагы жети түрдүү тамагы бар. Алар: сүмөлөк, көк самса, бадырак, май талкан, эжигей, ширин күрүч , курут .

Сабакты жыйынтыктоо . 

“ Арыба, Нооруз!

Келе бер, Нооруз!

Элибиз айдан аман, жылдан эсен болсун!

Талаабызга ак нан берсин!

Алдыбыздан ак дасторкон,

Башыбыздан бак-дөөлөт,

Ырыс-кешик, ынтымак,

Узун өмүр ырашкерчилик кетпесин!” деген баталар жакында кирип келчу “Нооруз” майрамында берилет. Нооруз майрамы кайдан келбесин, анын символдору менен ритуалдары эмнени билдирбесин, кайсы ишенимге таандык болбосун – бул майрам миңдеген жылдар бою жер бетиндеги көптөгөн элдерин чыныгы элдик майрамы катары калууда. Аны 2010-жылы БУУ адамзаттын маданий мурасы деп жарыя кылып, “Бардык элдердин Эл аралык майрамы” деп бекитип берген.

    Үй тапшырмасы . Синквейн түзүү .         Сүмөлөк .

Ыйык, таттуу .

Өнөт, кайнайт, бышат .

Сүмөлөк Нооруздун символикалык тамагы .

Таттуу  тамак

Сабактын темасы:  Мен жоопкерчиликтуу чечим   

                                        кабыл алам.

Сабактын максаты: 1. Окуучуларга «Эркиндик», «Жоопкерчилик» деген создордун манызын, маанисин тушундуруу. 2. Оз мунозун таануу жана тарбиялоого чакыруу. 3. Адептик мыйзамдардын негизинде «эркиндикти», «жоопкерчилик» деген создорду колдоно билууго уйротуу.

Сабактын жабдылышы: таркатма материалдар.

Сабактын журушу:

Уюштуруу. Суроолордун тегерегинде маектешуу уюштуруу:    -  Оз мунозунор жонундо эмне айта аласынар?    -   Эркиндик деген эмне?    - Сен озунду эркин адаммын деп эсептейсинби?    - Коз карандылык деген эмне?    -  Жоопкерчилик деген эмне?    -  Сен озунду жоопкерчиликтуумун деп айта аласынбы? Мугалим: Эркиндик дегенибиз – «азаттык» деген создун синоними. Эркиндик – оз каалоо, максатын, оз иш аракетин озу чече алуусу. Ошол эле учурда ал оз каалоолорун озу башкара алуусу, бирок каалоолору аны башкаруусу эмес. «Эркиндик» деген созго «коз карандылык» карама-каршы. Эркиндигинен ажыраган дегенде биз турмодо отурган адамды элестетебиз.     А.И. Солженициндин : «Камакта отуруп, турмуштун оорчулугун башымдан откоруп жатып, ички эркиндикти сездим» деген созу бар. Демек коз карандылык деген турмо менен эле чектелбейт экен. Адамдын «ички эркиндиги» болбосо, ал камакта болбосо деле коз каранды болот экен. Мисалы, ичкиликтен, бангиден коз карандылык, ан сезимден коз карандылык, саясий коз карандылык, экономикалык коз карандылык.    Ал эми азыркы мезгилде жаш балдардын арасында компьютердик оюндан коз карандылык проблемалуу меселе болуп жатат. Бул коз карандылыктар оз каалоолорун башкара албагандан келип чыгат.    Эми акылмандардын созуно конул бурсак «Жоопкерчиликсиз эркиндикке жетууго болбойт» деп айтышат.  Жоопкерчилик деген эмне экендиги жонундо бир топ оюнарды айттынар. «Жоопкерчилик – адамга куч беруучу жук» деген таамай айтылган афоризмдин маанисин чечмелеп королу.     Жоопкерчиликтуу болуу бир жагынан оордук келтирчу жук болсо, экинчи жагынан адам оз эрки менен которчу жук сыяктуу экен. Адам канча бийиктикке которулгон сайын ошончолук жоопкерчилиги жогорулайт. Эн биринчи адам озунун суйлогон созуно, журум-турумуна, аткарган ишинин тууралыгына, чыгарган чечимине жоопкерчиликтуу болот. Ошондой эле озунун ден соолугуна, омуруно да озу жоопкер болот.  

  Бышыктоо.  Конугуу иштоо: «Ким эмнеге жоопкерчиликтуу?»  деген оюн ойнойбуз. Класс эки топко болунуп, бири бирине кайсы бир кесиптеги же категориядагы адамды айтышат, экинчиси ал эмнеге жоопкер экенин табышат. Мисалы, шофер – озунун автосундагы жургунчулордун омуруно, алдынан чыккан жоо журуучулордун, жолдогу башка автомобилдердин коопсуздугуна. ж.б.    Жетекчи кадр – оз кол алдында иштеген эмгекчилердин коопсуздугуна, алардын эмгек акысынын убагында толонушуно, эмгек шартына ж.б.  

Окуучу – Мугалим – Врач – Президент –                ж.б.

 Жыйынтыктоо:   Элибиз байыртан эле жоопкерчиликтуулукту баалаган. Анда элдик адеп-ахлак нормаларынан жоопкерчилик эмне экендигин дагы теренирээк тушунолу.      Жоопкерчилик. Бул – пендечиликтеги жогорку сапат. Адамдар­дын өзүнө-өзү талап коюусу. Жашоо-тиричиликте ар кими өзүнүн жекече жолун тандап, ага карата мамиле кылуусу. Турмуш куруусу, бала-чака күтүүсү. Мындай касиеттер: Биринчиден, бөбөктөргө, жаш муундарга, үйдөн тарбия-таалим берүүнүн туура багытта болушунан; Экинчиден, ата-эненин ич-ара ынтымагынан, балдарына өзүлөрүнүнүн жүрүш-туруш үлгүлөрүнөн; Үчүнчүдөн, үй-бүлөдө атанын алган ордунан, ал ээлик катары табышкеринен, үй-бүлөсүн ойдогудай багуусунан; Төртүнчүдөн, анын айыл арасындагы, эл ичиндеги кадыр-бар-кынан, башкалар баамдоочу таасиринен, ишмердүүлүгүнөн ж.б. са-паттарынан; Бешинчиден, эненин үй ичин тирдентүүсүнөн, зайыптарга таан­дык күч-аракеттерин талаптагыдай жүргүзүүдөн, үзүлгөндү улап, жоктон бар кылууларынан; Алтынчыдан, эр-аял алыс-жакындагы ымалаш-санаалаштарга катышууларынан, мейман күтүүдөн, элчилдигинен ж.б.у.с. тирүүчүлүктөгү жол-жоболору өз нугунда, изден тыйбай алып баруу аркылуу жоопкерчиликтери артылып келгени.  

Сабактын темасы:   Эне мээрими чексиз

Сабактын максаты: 1. «Эне-тагдыры-улут тагдыры»-деген накыл кептин терен маанисин тушунот. Энелердин коомдогу ролун билишет. 2. Энелерди сыйлоо-перзенттик парз экенин дагы теренирээк түшүнөт. 3. Өзүндө жакшы сапаттарды өнүктүрө билүүгө тарбияланышат. Сабактын жабдылышы:  Макал-лакаптар жазылган плакат, суроттор.

 С а б а к т ы н   ж у р у ш у :

І. Уюштуруу: «Эне жонүндо баллада» үч окуучу бир куплеттен ырдайт.

1-окуучу:                                                                   2-окуучу: Тамчыдай денедеги сутун менен,                     Туболук тун кузоткон канаттуудай, Талпынтып ак бешикке баккан энем.                Уйкудан чолпон козун ачкан энем. Нуруна мээримине магдыраткан,                       Алдына ажал келип турса дагы, Мандайда менин батпас кунум элен.                Мен учун жанды курман кылар элен.

                                                            3-окуучу:                                           Шанданган шоола болдун бул жузумо,                                           Асмандай ай нурундай асыл энем.                                           Козумдун карегиндейкоп аягам,                                           Алтындай эмгегинди неге тенейм.

ІІ. Киришуу: Мугалим:  Эне- уйдун куту жана баланын, уй булонун бактысы. Турмуштун эчен азап-тозогун башынан откоруп, чонойткон балдары учун омур боюу кам корот.   «Карга суйот баласын аппагым деп, кирпи суйотбаласын жумшагым деп» дегендей эне учун баласы дайыма эн суйкумдуу жана дайыма жаш. Уулу эрезеге жетип ата болсо да, кызы бойго жетип, эне болсо да, эне алар учун кам коруп жанын курман кылууга даяр. Ал эми бала учун эне чон бакыт. Эне уйдо бир минута жок болсо, уйдун куту уча тушконсуйт. Эшикке кирип чыгып тезирээк эле келишин кутуп тынчсызданасын.     «Энелер-жашоо чырагы» деген соз да бекерге айтылбайт. Жашоонун озу ЭНЕден башталып олтурбайбы. ЖЕР-ЭНЕ экоону ажыратуу мумкун эмес. Жер –Энеден алган тушумду дыйкандарыбыз алганда да,эн алгачкы кызыл кырмандагы буудайдын даамын татканда да, Жер –Энеге ыраазычылык билдирип, элибизде токчулук береке-пейиз болсун дешип ак тилектерин билдирет.   Энелер боорукердиги , акылкойлугу, намыскойлугу, которумдуулугу менен айырмаланат. Кыйын кезендерде энелер эр-жигиттердин намысына тийип, акылкойлугу менен элин сактап калган учурлар тарыхта коп учурайт. Эл башына кыйынчылык тушкондо, душманга каршы турушуп эрдиктерди корсотушкон. ІІІ. Топтордо иштоо: Классты уч топко болуп, аларга томонку кыргыздын баатыр аялдарынын урпактан урпакка отуп сакталып келе жаткан эрдиктери жонундо кыскача баяндама тузуу тапшырмасы берилет. 1-топко: Кыз Сайкал. 2-топко: Жаныл Мырза. 3-топко: Курманжан Датка.  1-топ. Кыз Сайкал – озунун уруусун коргогон, намыской, эр сайышка тушкон сулуу жана акылдуу кыз болгон. Манас эпосунда ал жонундо кенири айтылат.  Балбандыгы жана баатырдыгы айкалышкан, жоо-жарагын кийинип, айбатту ат минип, жолоктуу найза кармап, эрегишуу майданына чыкканда, анан атак-данкын уккан балбандар эч кимиси ага каршы эроолго чыкпай койот. Ошондо намыс кылган хан Манас озу чыгат жана женилип кала жаздап аран женет. 2-топ. Жаныл Мырза да ото намыской, озунун элин, жерин жанын аябай коргогон, элинин намысын, тынчтыгын озунун керт башынан ойдо койгон баатыр кыз болгон. Эр азамат жигиттерден отуп, согушуу искусствосун билген. Озу жакшы коргон Тулкубек мырзаны, уруусунун намысы учун, жаа менен атып олтургон. 3-топ. Курманжан-Датка энебиз кыргыз элинин биримдиги, тынчтыгы, эркиндиги  учун жан куйгузгон, озунун баласын курмандыкка чалган, акылмандык менен эл башкарган, дипломат аял болгон. Ошол кездеги Россия окмоту менен саясий алака жургузуп, келишим тузгон. Аны «Алай ханышасы» деп , ардактап эске алабыз.   Азыркы учурда да энелерибиз эбегейсиз коомдук иштерди аткарып, элибиздин, мамлекетибиздин онугушуно салым кошуп келуудо. Азыр баарынарга жалпы суроо: - Азыркы учурда озунун куч-кайратын, эмгегин элине, жерине арнаган, белгилуу коомдук ишмер аялдарды билесинерби? Атап бергиле.(Роза Отунбаева, Ишенгул Болжурова, Асия Сасыкбаева ж.б.) ІV. Энелер жонундо макал-лакап, накыл создор жарышы: Ар бир топтон бирден окуучу чыгып энелерге арналган макал-лакаптарды айтып жарышат. Таппай калган окуучу оюндан чыгат. Мисалы, *Эненин коону балада, баланын коону талаада. * Ата сыйлаган абийир табат, эне сыйлаган элге жагат. *Бейиш эненин таманы астында. *Эненди Меккеге уч жолу жоо которуп барсан да, карызындан кутулбайсын. *Ата-эненди сыйласан , оз баландан сый коросун. ж.б. V. Жыйынтыктоо: Энелерибизге арнап коптогон жазуучу, акындарыбыз оздорунун чыгармаларын жаратып келет. Ал эми обончуларыбыз аларга мукамдуу обон жазып, аткаруучуларыбыз ырдап келет. Алар эне жонундо ырдаганда жан дуйнон жанырып, энелердин мээрбандыгына, боорукердигине, кубанып ыраазы болосун. Дегеле «Эне» темасына кайрылбаган акын, жазуучу, обончу, аткаруучу, суротчу ж.б. аз эле болсо керек.    Анткени энелерибиз ар кандай сыйга татыктуу. Алар тугонбогон туйшукту которо билген чарчабаган мээнеткеч, кечиримдуу, боорукер. Ошол эле учурда конулу назик. Аларга аяр мамиле жасап, конулун оорутпай аздектеп сыйлап турушубуз керек. Чоноюп алып, озу эле ушул даражага жетип калгансып, энелерин кемсинтип, орой мамиле жасагандык, аларга жонокой гана соз менен эле тушундуруп койо турган ишти да катуу айтып, эненин конулун калтыруу- бул кечирилгис ката. Ошондуктан, мындай ката кетирбейли. Энелерибизге эн алгач жылуу мамиле, суйуубузду арнайлы.  Энелерибизге майрамдарда эле конул буруп калбастан дайыма сый-урмат корсотолу.     

Сабактын темасы: Табият жана ырым-жырымдар.

Сабактын максаты: 1. Ырым-жырым жонүндо түшүнүк алышат. 2. Табият менен ырым-жырымдардын байланышын аныктай алышат. 3. Дүйного коз карашын калыптандыруу үчүн оболго түзүлот. Оз алдынча ой жүгүртүүго конүгүшот.             Сабактын жабдылышы: Ырым-жырымдар чагылдырылган суроттор. Сабактын журушу:                                                                                                                                          I. Уюштуруу. Окуучуларды жоктоо. Тема жана анын максаты боюнча тушунук беруу.                                                   II. Керектуу маалыматтарды беруу. Табият менен жуурулуша жашап келген кыргыз эли жан-жаныбарлардын сырын кыйын түшүнгөн эл болгон. Ата-бабалар жапайы кайберендерден баштап, канаттууларды, майда жапайы жаныбарларды, коөн, түлкү, карышкыр, илбирстер сыяктуу бардык жаныбарларды ыйык тутушуп, аларды тукум курут кылышпай, турмуштук керектөөлөр учурунда гана тузак салган. Жалпысынан алганда, кыргыз маданиятынын бир өңүтүн ырымдар түзөт. Ырымдардын түрлөрү көп. Ар бир ырымдын кылымдар бою түкшөмөлдөнүп келаткан мазмуну, кыргыз баласынын өнүп-өсүшүндө салым-орду, эне сүтү менен муундан муунга берилүүчү мурастуулугу, башка элдин өкүлүнө бирде кызыктуу көрүнсө дагы, көбүнесе адаттан тыш, чоочун учурай турган сырдуулугу, өзүнүн аткарылышы кайсы бир көңүл өйүтүндөгү нерсенин чечилип калышына шарт түзгөн касиеттүүлүгү, анан талашсыз, кечээгиси, бүгүнкү-эртеңкиси бар. Дегеле кыргызда мынча ырым бар деп так маалыматты эч ким бере албайт. Мындай көңүл коюп карай келсең, аң-сезимсиз түрдө адам бир күндүк турмушунда канча ырымды аткарып жибергенин өзү да аңдабайт. Адатта «кызга кырк үйдөн тыюу» деп элде айтылгандай, басымдуу тыюулар аталган жыныстын өкүлдөрүнө багышталат. «Керегем сага айтам, келиним сен ук» деп биздин даанышман карыларыбыз чай үстүндө саймедирей берип, өз балдары менен кыздарын, небере-чөбөрөлөрдү кантип туура жолго салып коюшаарын өздөрү да байкабайт. «Шыпыргыны тигинен койбо», «түнкүсүн эшикке суу төкпө», «кечкисин тырмак алба», «тамактын үстүн алтүндө ачык калтырба», «кыбыланы карап заара кылба», «жума күнү кир жууба», «үйгө киши-кара келгенде алдагы баланын чекесине көө сүртүп кой», «төшөктү кыбыланы теппегендей сал», айтор, бул өңдөнгөн үй тиричилигиндеги ар бир көрүнүш ырым болуп кете берет. Мазарларда эң көп кездешкен ырымдардын бири – түлөө Кылым карытып келе жаткан түлөө салтынын өзөгүндө азыркы менен кеткендин, тирүүлөр менен арбактардын, бабалар менен урпактардын, күнүмдүк менен ыйыктыктын, ошондой эле табият менен адамдын карым-катнашы жана бир-биринин алдындагы жоопкерчилиги жатат. Түлөө – каалоо-тилек менен болмушту шайкештикке алып келе алган аракет болуп көрүнөт. Мисалы, тирүү пенделердин бейкуттугу арбактардын жардамы менен болушу мүмкүн, ал эми арбактар тирүүлөрдүн эскерүүсүнө муктаж. Мазарлар болсо ортодогу байланышты чыңдайт деген ишеним байкалат. Томондо кээ бир ырым-жырымдардын мааниси менен таанышалы. Кошумча-жамандык-жакшылыкта элибиздин бири-бирине көрсөткөн жардамы, урмат-сыйы. Ар ким алына жараша (акча, мал, кийит, эгин-тегин, чөп-чар, отун-суу) жай айтат. Берешен элибиз ортодон чыгарып, белгилүү өлчөм чыгарат, же биригип мал союп, ал шарттуу түрдө болот. Бул «ыража» деп да айтылат. Айыл арасында, же тууган ичинде жону жукалардын башына жаманчылык түшсө бир жеңден кол, бир жакадан баш чыгарып, ага өмөчөктөп жардам берүү, жеңилин жерден, оорун колдон алуу биздин элде бар. Кошумча чогултуу – элибиздин урматы. Ажаат ачуу  Бул – зарылып турган адамдын керегине жароо, анын башына түшкөн кыйынчылыктан куткара туруу. Ажаат ачууга ошол адамдын карызын төлөө, ажаатчыл береселерин көздөө. Же аласасын ал адам кечип жиберүү, карыз бирдеме берүү, кириптер адамдын башын бошотууга жардамдашуу сымалдар мисал боло алат. Андайлар тууралуу «Ажаатчыл адам», «Ал жок дебейт», «Ал ажаатка жок» өңдүү жөрөлгөлүү сөздөр айтылат. Ажаат ачкандар – элдик адамдар. Айыл ичи мындайлар менен сыймыктанат. Садага чабуу  Бул – адамдын алтын башынын алыстан, кан майдандан, кандайдыр бир кырсыктан кудай жолунан аман келгенин, эл-журтун көргөнүнүн шарттуу белгиси катары улакты мууздап, өпкө-жүрөгүн дароо сууруп, башынан ырымдап тегеретүү, кудайга жалынуу, үйдөгү сүйүнүч, ыраазылык, адамды урматтоочулук. Бул үрп-адаттын мааниси терең. Аксарбашыл айтуу  Жүрөк сезген кырсыкты алдын ала болтурбай коюуга жасалган далбас. Кудайдан шыбага күтүү үчүн айтылган өтүнүч. «Ээ, кудай аксарбашыл» деген сөздүн артында, ушул кырсыктан аман калса, кой соем, кан чыгарам, түлөө өткөрөм (аксарбашыл – башы сары ак кой соем) деген маанини билдирет. Албетте, «сактансаң сактайм» деген Кудайдын шерти бар. Бертик суроо  Бул – бели нооказдап (мертинип) калган адамды эмдөө аракети. Илгери элибиз көбүнчө боз үйдө тургандыктан бала-бакыра өзү көрүнбөй туруп, сузгуну эшиктен үйгө сунчу. Үйдүн адамдары аны дароо түшүнөт, өзүлөрүн көргөзбөй сузгуга колунда барын салуу. Көбүнчө ага ун, май, эгин, туз, эт, сүт өңдүүлөр түшөт. Бели мертинген аны ошол турушу боюнча бышырып ичет, жейт. Мындан ооруга дабаа болгон. Азыр деле айрымдарды – тигинден-мындан бирдеме суроочуларды «бертик сурагансып» деген өтмө мааниде сөз айтылып жүрөт.

III. Жыйынтыктоо.   Ырымды адамдар өздөрү жаратат, алардын  жамандыктан сактап жакшылыкка багытталган, аман алып калыш үчүн жасалган иш-аракети. Ырым-жырым ата-бабалардан калган. Ал эми биздин милдетибиз ырым-жырымдардын маанисин уйронуп,  ата-бабаларыбыздын мурастарын туура колдонуу, окутуруу.

Сабактын темасы: Чыдамдуулукта чалкып жаткан дениздей бол.

Сабактын максаты: 1. Окуучулар, чыдамдуулук – адамдын жакшы сапаттарынан экендиги боюнча талкуу жургузуу менен ынанышат. 2. Оздорунун адамдык сапаттары жонундо ой-жугуртуп, оздорун оздору сындоого уйронушот. 3. Оз оюн эркин айтууга, жолдошторунун оюн уга билууго конугот.

Сабактын жабдылышы:  суроттор, макал-лакап жазылган ватман.                                                                 

                                                                   Сабактын журушу:

I. Уюштуруу. Окуучуларды жоктоо. Класстын тазалыгына конул болуу. Сабактын максатын тушундуруу. II. Киришуу учун суроолор: Адамдын кандай жакшы сапаттарын билесинер? Ушул сапаттар озунордо барбы? Кандай жаман адаттар жонундо айтып бере аласынар? Озунорго жакпаган адаттарынар барбы?

III. Мугалимдин созу: Ар бир адам оз алдына максат коёт, ал максатка жетуу учун бардык мумкунчулугун жумшайт. «Улуу жолду адам озу жасайт, жол адамды улуу кылбайт» -деген соз бар. Силердин да албетте алдыга койгон максатынар бар. Максатка жетуу силерден коп эмгекти, чыдамдуулукту талап кылат. Кыргызда «Кыбыраган кыр ашат» деген жакшы соз бар. Бул создун мааниси акырын кыймылдоо деген эмес, максатына карай, чыдамдуулук менен дайыма алга карай ырааттуу жылуу, токтоп калбоо, же болбосо баштаган ишинди, тушкон жолунду таштап салбоо дегенди билдирет. Ар бир иштин оз кыйынчылыгы бар. Ошол кыйынчылыкка чыдасан, аны женесин жана оз максатына жетесин. Чыдамдуулук адамдар менен мамиле кылууда да ото керектуу сапат. Кээ бир адамдардын суйлоо манерасы, уну же кыймыл аракети ж.б. сага жакпай калышы мумкун. Дароо тескери мамиле кылбастан, аны чыдамдуулук менен угуп, тушунууго аракет кылсан, анын жакшы жактарын коро аласын.

IV. Талкуулоо учун суроолор: 1. «Чыдамдуулукта чалкып жаткан дениздей бол» деген создун маанисин кандай тушуносунор? 2. Кайсы учурда чыдамдуулук керек? Кайсы учурда чыдап эле отура бербей аракет кылуу керек? (талкуу жургузуп окуучулардын ой-пикирин угуу керек).   Азыр балдар, эки топко болуносунор. Ар бир топ озуно берилген тапшырма боюнча талкуулап, жыйынтык чыгарып, оз пикирлерин жакташат. Силер албетте билесинер кыргыздын аты очпос улуу акындары бар. Ошол акындарыбыздын биринин быйыл 150 жылдык маарекеси белгиленип жатат. Ким айтат бул кайсы акын?   (Токтогул Сатылганов)   Дагы бир классик акыныбыз жаш эле козу отуп кетсе да, кыргыз адабиятына очпос ырларды, поемаларды, котормолорду мурас калтырып кеткен. Бул акын жонундо жакында эле кинотасма тартылып, корсотулду. - Бул кайсы акын? (Алыкул Осмонов). Бул акындардын экоонун тен турмушу ото оор болгон. Канчалык кыйынчылыкта жашаса да, алар оз максатынан тайган эмес. Оздорунун чыдамдуулугу менен баарын женип, аттары алтын тамга менен жазылып тарых беттеринде калды.   Анда эки топко 1-тапшырма: 1-топко:    Токтогул Сатылгановдун   2-топко: Алыкул Осмоновдун            чыдамдуулугу кайсы убактарда айрыкча байкалат? Пикирлеринерди жыйынтыктап айтасынар. Сурот менен корсотууго да болот.      2-тапшырма:  Анда эмесе создун корку болгон макал-лакаптарга кезек берели. Планшетте жазылган макалды толуктап, маанисин тушундуруп бергиле. Кайсы топ биринчи тапса жооп берет. Туура эмес айтса экинчи топ жооп берет. *Он колундун ачуусун…………………..( сол колун менен бас). *Сабырдын тубу-……………………………(сары алтын) *Жуз жыл жашасан –……………………..(жуз жыл оку) *Адамды адам кылган……………………(эмгек) *Адам болуу аста-аста…………………….(акмак болуу бир паста) *Абийиринди жашындан ……………….(сакта) V. Жыйынтыктоо. Женген топ аныкталып, активдуу катышкан окуучуларга алкыш айтылат. VI. Уйго тапшырма беруу. Мен кыйынчылыкка чыдай аламынбы? - деген суроого жооп жазып келгиле.  

Сабактын темасы:  Ч.Айтматов-кылымдын залкар жазуучусу.

                                Сабактын максаты: 1. Ч.Айтматовдун дуйно мамлекеттеринин жана элдеринин арасында таанылышынын фактыларын үйронүшөт. 2. Окуучулардын дуйно таануусу, суйлоо кондумдору калыптандырылат, Ч.Айматовдун чыгармачылыгы боюнча маалымат алышат. 3. Оз элинин улуу инсандарынын омуруно, чыгармачылык ишмердүүлүгүно шыктануу сезимдерин ойготушат. Алардын үлгүсүндо  тарбияланышат.

Сабактын жабдылышы: Ч.Айтматовдун суроттору. Белгилуу адамдардын ал жонундо айткан создору жазылган плакат.

 Сабактын журушу:

1. Уюштуруу: Сабакта колдонулуучу «Алтын эреже» (дидактикалык талап): 1.убакытты баалай билуу; 2.активдуу катышуу; 3.башкалардын пикирин угуу, созун болбоо; 4.жаны идея, тажрыйбаларды каалоо; 5.чыгармачыл тажрыйбаларды аткаруудан баш тартпоо ж.б.

2. Мугалимдин созу: 12-декабрда Чыңгыз Төрөкулович Айтматовдун 85 жылдык мааракесин кыргыз эли эле эмес буткул дуйно жузу белгилегени турат. Анын омуру чыгармачылыгы боюнча соз кылып кетели Чыңгыз Төрөкулович Айтматов (1928-2008) – кыргыз жана орус тилдеринде жазган советтик жана пост-советтик жазуучусу, кыргыз ССРнин эл жазуучусу  (1974), Социалисттик Эмгектин Баатыры (1978), Кыргыз Эл Баатыры. Балалыгы Чыңгыз Төрөкулович Айтматов 1928-жылы 12-декабрда азыркы Кыргыз Республикасынын Талас облусунун Киров районуна караштуу Шекер айылында мамлекеттик кызматкердин үй-бүлөсүндө туулган. Ал кезде Шекер айылы СССРдин РСФСРинин Кыргыз АССРинин Талас кантонунда болчу. Атасы Төрөкул Айтматов КПССтин Кыргыз обкомунун катчысы болгон. Төрөкул 1937-жылы репрессияланып, 1938-жылы жазыксыз жерден "пантүркист" катары атылып кеткен. Эл ичинде кадыр-барктуу, көрүнүктүү адамдардан болгон. Апасы, Нагима Хамзеевна Айтматова - теги боюнча караколдук татар. Жергиликтүү театрда актриса болгон. Билимдүү, эл оозуна алынган, акылдуу аялдардан болгон. Анын атасы Хамза Каракол шаарындагы бай жана интеллектуал татарлардан болгон. 1942-жылы II Дүйнөлүк согуштун кесепетинен Чыңгыз Айтматовго мектепти убактылуу таштоого туура келет. Ал убакта Айтматов 14 жашта эле. Шекер эли аны кат-сабаттуу болгондуктан айыл өкмөтүнүн катчысы кылып шайлап коёт. Ошол кезде жаштардын арасында кирилче кат тааныган улан-кыздар саналуу гана эле (калгандары кыргыздын арапча же латынча жазмаларын билишкен). Жаш Чыңгыздын башына кыйынчылыктар түшөт. Бирок ал баарына чыдамкайлык менен туруштук бере алды.. Андан кийин ошол эле согуш жылдарында райондук салык чогултуучу болуп иштейт. Айыл калкынан салык чогултат. Бирок согуш маалында ага салык чогултуу оңойго турган жок. Бир жылдан кийин, 1944-жылы август айында бул ишин өз эрки менен таштайт да, тракторлук бригаданын эсепчиси болуп иштейт. 1946-жылы, сегизинчи классты аяктагандан кийин Жамбылдагы зооветеринардык техникумга окууга өтөт. 1948-жылы техникумду мыкты аяктап бүтүргөндөн кийин Кыргыз айыл-чарба институтуна окууга кирет. Аны дагы 1953-жылы мыкты аяктайт. Чынгыз Айтматовго дүйнөлүк кадырбарк алып келген, анын новаторлук калеминен жаралган 60—70 – жылдарда жазылган «Бетме-Бет», «Жамийла», «Биринчи мугалим», «Саманчынын жолу», «Жаныбарым, Гүлсары», «Ак кеме», «Эрте келген турналар» аттуу повесттери болду. Кийинки мезгилде жазуучу роман жанрынын үстүндө ийгиликтүү эмгектенип, «Кылым карыткан бир күн» (1980), «Кыямат» (1986) жана «Кассандра тамгасы» (1995) аттуу чыгармаларды жарыялады. Анын чыгармачылыгына коомдун орчундуу саясий, социалдык жана нравалык проблемаларынын курч коюлушу, интеллектуалдуулук, жалпы адамзаттык маселелердин философиялык өнүттө чечилиши, адам баласынын жан дүйнөсүн ичкериден психологиялык талдоолордон өткөрүшү жана жалпылоосу мүнөздүү. 1990-жылдардан баштап СССРдин жана Кыргыз Республикасынын дипломатиялык миссияларын башкарган. 2008-жылы 16-майда Татарстанда сапарда жүргөн чагында бөйрөгүнүн иштебей калганына байланыштуу жазуучуну Германиянын Нюрнберг шаарынын ооруканаларынын бирине жеткиришет. Ал жакта 2008-жылдын 10-июнунда пневмония оорусунун кесепетинен жазуучу көз жумду. Маркумдун сөөгү Кыргызстандагы Чүй облусундагы Аламүдүн районуна караштуу Чоң-Таш айылындагы Ата Бейит көрүстөнүнө коюлду.  

3. Топтордо иштоо: Класска сары, кызыл, жашыл карточкалар таркатылып берилет. Карточкалардын тусуно жараша класс окуучулары уч топко болунушот. Ар бир топко тапшырмалар берилет. Алар чогуу талкуулап , жообун бир окуучу чыгып айтып берет.

1-тапшырма:                                                                                                                                      Ч.Айтматов же анын чыгармалары жонундо белгилуу адамдардын ой-пикирлерин же жазган ырларынан корком айтып бергиле. М. «Жамийла- дуйнодогу махабат жонундогу эн сонун баян» (Луи Арагон) ушул эле чыгарма жонундо «Суйуунун гимни» (А.Стиль) Кыргыз элинин залкар акындарынын бири Асан Жакшылыков Айтматовду эскерип, "Чыңгыз Айтматовго аза баллада" деген балладасын жараткан. Кыргыз тили жана адабияты мугалими, билим берүүнүн отличниги Айым Талгатбек кызы "Жылдыз өчпөйт" эскерүү ырын жазган. 2009-жыл. ж.б.                                                                                             2-тапшырма: 1-топко: Жазуучу тузгон жаныбарлардын образдарын атагыла. Жооп:Гулсарат, Акбара, Ташчайнар, Каранар, Бугу Эне, Жаабарс… 2-топко: Жазуучу тузгон балдардын образдарын атагыла. Жооп: Самат, Авалбек, Даул, Анатай, Султанмурат, Мырзагул,… 3-топко: Жазуучу тузгон терс каармандарды атагыла. Жооп:Кочкорбаев, Орозкул, Ысмайыл, Сегизбаев, Базарбай,…                                                                    3-тапшырма: 1-топко:Ч.Айтматовдун торт гана каарманы бар чыгармасы кайсы? Жооп: «Дениз бойлой жорткон ала добот» Орган, Мылгун, Эмрайн, Кириск. 2-топко: «Кыямат»романында Базарбайды соттосонор канча статьяда айыптайт эленер? Жооп: Экологияга зыян келтиргендиги учун, далилсиз адамды куноологондугу учун, уй-булодогу зордук-зомбулугу учун. 3-топко:Сыр сандык. Бул сандыкттын ичиндеги зат эки адамды бактылуу кылат. Ал эмне? Жооп: «Кызыл алма» Бактагы эн акыркы кызыл алманы болушуп жегендер бактылуу болот деп айтылат чыгармада. 4. Жыйынтыктоо:   Кылымдын