Сценарий
Литературно – музыкальной композиции
посвященной 163-летию
со дня рождения
Коста Левановича
Хетагурова.
КОСТА ХЕТАГУРОВ
15.X.1859 — 19.III.1906
ОФОРМЛЕНИЕ ЗАЛА:
«Коста — замечательный поэт, творчество которого трогает человека социальной правдивостью и душевными, четко оформленными стихами».
Максим Горький
Æгас нæм æрцæуат
Мæнæ зынаргъ адæм
Мæ фæндон æргомæй
Зæгъдзынæн уæ разы:
Къостйы бæрæгбонмæ
Чи фæзынд ардæм
Фæцæрæнт нын уыдон
Фæйнæ сæдæ азы!
Йæ хæхтæ йын мысæнт
Йæ зарæг ын зарæнт
Æххæст кæнæнт а зæххыл
Уый хорз фæндонтæ.
Æрмæст уыйау тухитæ
Мачи æвзарæд
Æнæнизæй, хъæлдзæгæй
Арвитæд бонтæ
Йæ саби йæ цуры
Тагъд айрæзæд, хъазæд
Сæдæ азæй а зæххыл
Ма цæрæд къаддæр!
Æмæ нын Къостайау
Йæ адæмы уарзæд
Дæттæд сын æнæвгъау
Йæ хъару, йæ цард дæр!
Стихотворение "Къоста."
Къоста. / Тотоонты- Чехойты З.Х.
Æмæ та ногæй абон Иры дзыллæ
Къостайы райгуырд цингæнгæ мысы.
Зæрин хур тауы даритæ мæ цыллæ,
Къостайы дзырд фæрнæйдзагæй хъуысы.
Ирон лæг, Нары кад мæ кадæг,
Ирыстоны сæрæнгуырддæр хъæбул.
Нæхъæн дунейыл айхъуысти дæ зарæг,
Æнæхъæн къори сæ зоныгыл æркъул.
Дæ «Ирон фæндыр» айвæзта йæ зæлтæ,
Хъуысы дæрдтыл дæ ныхасы зæлланг.
Иры хæхтæ,быдыртæ æмæ кæмттæ
Сæрыстырæй дæ нуазæн дары дзаг.
Æдасæй райстай «хæцæнгарз» дæ къухмæ
Дæ рæнхъытæ «сыгътой» æлдæртты карз.
Мæгуыр адæмы мæт дæ уыд æдзухдæр,
Нæ тарсттæ , не рсасттæ сæ раз.
Цы сфæрæзтай Фатимæйы фыдмитæн,
Дзæбидырдзуанонты фыдæбонтæ уыдтай.
Сидзæргæсы æнахъом фондз сабийæн
Сæ сусæг дуртæ хъæдуртæ хуыдтай.
ПРЕЗЕНТАЦИЯ
Стихотворение "Из Нара взлетел в поднебесье орел…."
Из Нара - взлетел в поднебесье орел,
чтобы спеть свою песню.
Про эти угрюмые скалы,
Что холодом рабство сковало
Из Нара взлетел легкокрылый...
Но просто мечтателем был он-
Он ринулся в битву с врагами,
Чтоб солнце взошло над горами
Он в небо поднялся из Нара
Чтоб видеть, как рухнут алдары.
Как вздрогнет гора в изумленье,
Как людям придет вдохновенье...
Орлом он взлетит... но не скрою:
Зовут его горцы звездою,
Чьи искры с рассветом не гаснут
И даже векам не подвластны.
Ӕмдзӕвгӕ « Ӕнӕ хай» (с музыкой)
Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
Фæластон мæ сау зæрдæ дард...
Цы ма мын кæндзынæ? – Дæ цæстытысыгæй
Æнæ хай фæуыдзæн мæ мард!..
Æцæгæлон адæм, æцæгæлон бæстæ
Æхсныфæй нуазынц мæ туг...
Мæлæтæй нæ тæрсын, фæлæ мын мæ фæстæ,
Мæ уæлмæрдмæ чи хæсдзæн суг?
Кæй чызг мыл ыскæндзæн зæрдæхалæн хъарæг,
Кæй кæуынæй риздзæн къæдзæх,
Кæй фæндыр ысцæгъддзæн мæ иунæджы зарæг,
Чи уадздзæн мæ дугъы йæ бæх?
Мæ Иры фæсивæд! Дæ цинæй, дæ хъыгæй
Фæластон мæ сау зæрдæ дард ...
Цы ма мын кæндзынæ? Дæ цæстытысыгæй
Æнæхай фæкодтонмæ мард!..
Вед 1. - Фæззæг та нæм йæ сызгъæринбарц бæхыл æрхаста цины хабар: нæ цытджын, нæ иузæрдион æмæ зынаргъ Къостайы райгуырдыл абон æххæст кæны 163азы!
-Алы аз дæр Ирыстоны адæм уæлдай æхсызгонæй сæмбæлынц 15- октябры
Уæлдай циндзинад нын æрхæссы ацы бон. Уымæн æмæ 15 – октябры райгуырд нæ бæстæйы æмæ суанг фæсаранты дæр Ирыстоны ном кадджын чи скодта уыцы уарзон хъæбул- Хетæгкаты Леуаны фырт Къоста.
-Къоста… Æрæст номæй хонынц ирон адæм Хетæгкаты Леуаны фырт Къосайы. Бирæтæ хастой уыцы ном Къостайы размæ дæр. Фæлæ йæ Къостайы хуызæн кадджынæй , Къостайы хуызæн бæрзонд æмæ сыгъдæгæй ничи ныууагъта йæ фæстæ.
- Дзыллæйы рисæй чи фæрыст , сæ амондыл тохы чи нæ бафæллад , ахæм адæймагæн мæлæт нæй. Ис ын æрмæстдæр райгуырæн бон.. Уый свæййы адæмы бæрæгбон. Ахæм кадджын бон сси Ирыстонæн 15 – октябрь - хорз æвдисæн, йæ кадджын ном æнустм кæй цæрдзæн, æмæ нæрдзæн Ирыстоны кæмтты, уымæн.
- Алы адæмтæ дæр æхсызгон æмæ сæрыстырæй фæдзурынц дзыллæты цæсты сæ кадджын чи скодта , сæ национ гени уалдзыгон дидинæгау кæй фæрцы райхæлд, уыдоны тыххæй.
Англисаг сæрыстырæй фæзæгъы Шекспиры ном, немыцаг – Гётейы , уырыссаг- Пушкины.
-Мах, ирæттæ та фæзæгъæм Къоста! Æмæ нын уыцы ном нæ зæрдæтæ байдзаг кæны æгæрон сæрыстырдзинад æмæ хъæбулы урзондзинадæй.
- Номдзыд ахуыргонд Абайты Васо фыста : ирон аив литературæйæн Къоста сси фидар бындурæвæрæг, йæ цæугæ хох, йæ лæугæ мæсыг, йæ зæрдæйы уидаг, йæ сæууон стъалы æмæ йын «Ирон фæндыр» баззади цырагъдарæй.
-Къостайы æмдзæвгæтæй бирæтæ систы ирон поэзийы тæмæнкалгæ налхъуыт-налмастæ. Ирдæй æвдисынц поэты хæлар æмæ уарзæгой зæрдæйы уаг, æнусты дæргъы æнæнымæц зынтæ æмæ хъизæмæрттæ чи бавзæрста, уыцы адæммæ. Гъе – уымæн афтæ азæлы уæззау хъарæгау, уады къуыс-къуысау, зæйы æхситтау йæ мæстæлгъæд хъæлæс.
Ӕмдзӕвгӕ «Зонын»
Зонын, æфсæрмæй кæудзыстут,
Бавæрдзыстут мын мæмард,
“Рухсаг у, рухсаг, – зæгъдзыстут,
Ницæмæн уал уыд дæ цард!”
Зонын, æргæвддзыстут исты, –
Мардыл ма чи дары ком? –
Алчи æфсæстæй мæ хисты
Ссардзæн арахъхъæй мæ ном.
Иу бон æгъгъæд у мысынæн,
Иу бон кæндзыстут мæ дзырд,
Уый фæстæ ферох уыдзынæн, –
Ничи уал зондзæн мæ цырт.
Вед 2. О Коста было много сказано и при жизни, и после его безвременного ухода... Не раз отмечались его поэтический дар, художественный талант и публицистическая деятельность. Но я еще раз хочу остановиться на том, чему Коста посвятил и все свои таланты и всю свою жизнь: это служение народу. Именно просветительская работа и борьба за свободу народа, против дискриминации и геноцида народов не только Осетии, но и всего Кавказа — вот главная цель всей его жизни.
Вед 2. К сожалению, Коста сегодня не менее актуален, потому, что все, против чего он боролся, вновь вернулось в нашу жизнь: жестокость, насилие, террор, невежество чиновников и необузданная, антинародная бюрократическая власть. Защищая интересы горцев он призывал свой народ к новой жизни, к солидарности с другими народами и к процветанию всего Кавказа. Вместо кинжала и взрывчатки он взял кисть и перо, вместо кремневого оружия он действовал горячим, вдохновенным словом.
Да, я уж стар...
Да, я уж стар... Ты смотришь боязливо
На впалые глаза, на борозды морщин...
Мой стан рисуется в отрепьях некрасиво,
Немало в волосах растрепанных седин.
Могила для меня — небес желанный дар...
Да, я уж стар...
Но ты пойми,— я в пору малолетства
Жестоко был лишен капризною судьбой
Священной радости ликующего детства:
Играть под звуки песни матери родной...
Но что судьбы слепой безжалостный удар!
Да, я уж стар...
Но знай, как я, безумно расточая
Цвет юности в пыли научных мелочей,
Провел ее, как сон, людей и жизнь не зная,
Не встретив никогда сочувственных очей,
Не ведая любви волшебных грез и чар...
Да, я уж стар...
Но ты пойми, как целый век напрасно
Вокруг себя друзей и братьев я искал,
Как в одиночестве изныла грудь безгласно,
Как, жизни не вкусив, я жить уж перестал;
И смерти лишь прошу теперь у неба в дар...
Да, я уж стар...
Да, я уж стар!.. Ты смотришь боязливо
На впалые глаза, на борозды морщин...
Мой стан рисуется в лохмотьях некрасиво,
Немало в волосах растрепанных седин...
Могила для меня — бесспорно лучший дар!
Да, я уж стар...
1886 г.
Ӕмдзӕвгӕ « Мӕгуыры зӕрдӕ»
Зымæг нæ хæхты цух нæ уадзы, –
Лæджы æмбæрц æруары мит;
Æфцæгæй коммæ уад дзыназы;
Их доныл саразы йæ хид.
Æхсæвæн нæм кæрон нæ вæййы...
Тæхудиаг кæм нæ у сæрд!
Сæнар кæмæ нæй, уый ныссæйы, –
Цырагъ нæм чи судзы фæсхæрд?!.
Нæй кад мæгуыр лæгæн йæ куыстæн, –
Йæ сихор, йе хсæвæр – йæ мæт;
Иæ уат – ыскъæт, зыгуым – йæ лыстæн,
Хъæбæр – йæ цъæх хуыссæн нымæт...
Кæд рухс нæ баййафы йæ цардæй,
Йæ бон кæд арвиты зынтæй, –
Уæддæр нæ ныххуыссы æнкъардæй –
Йæ зæрдæ хъал вæййы фынтæй.
Ӕмдзӕвгӕ « Ныфс»
Тызмæгæй мæм ма кæс,
Мæ фыды зæронд,
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!
Йæ фыды фæндиаг
Кæм вæййы фырт дæр? –
Лæппуйæ рæдиаг
Нæ вæййы æвзæр!
Дæ номыл, дæ кадыл
Нæ барын мæхи, –
Ныууадз мæ мæ адыл, –
Фæндон хорз кæм и?!.
Æз топпæй нæ хъазын,
Æз барæг нæ дæн;
Æхсаргард æсласын
Мæ бон нæу мæнæн...
Фæхудæнт мыл хъалтæ,
Ды се 'мбал нæ дæ!
Мæ гутон, мæ галтæ –
Мæнæн дæр цæттæ!
Мæ гутон, мæ галтæ –
Мæ фæндыр, мæ зонд;
Мæ кадæг, мæ зарæг –
Мæ цард хоры конд.
Нæ дзыллæйы зæрдæ –
Мæ хуымгæнды хай;
Нæ бæсты сагъæстæ –
Мæ фæззыгон най...
Дзаг хорæй мæ хордон,
Бæркадджын мæ зæхх,
Хæдтулгæ мæ уæрдон,
Мæ фæндаг уæрæх...
Мæгуырæй мын ма тæрс,
Мæ фыды зæронд, –
Дæ зæрдæмæ ма хæсс
Мæ зæрдæйы конд!..
Вед 1. Ирон адæмæн се уæнгтæ рæхыстæй куы сбастой, уистæй сæ куы надтой, бæгънæг æмæ стонгæй хæхты цъассыты куы джиудтой æмæ ниудтой, рухсы цъыртт сæм куы никæцæй хъардта, уæд Къоста сидти Уастырджимæ, фыййаумæ, исчимæ, ома фæтæгмæ, цæмæй адæмы рамбырд кæна иумæ æмæ сæ бынтон сæфын ма бауадза. Фæлæ уыцы рæстæджы ахæм адæймаг нæ уыд ирон адæмы ’хсæн, æмæ Къостайы сидтмæ куы ничи фæзынд, уæд адæм уайтагъддæр бамбæрстой: фæтæгмæ сын чи сиды, уый йæхæдæг у сæ фæтæг, сæ хуыздæрты хуыздæр, сæ зондджынты зондджындæр, сæ хъæбатырты хъæбатырдæр. Къостайы поэзи уыд ирон адæмы трибунæ, сæхи æмæ сæ царды тыххæй сын рæстдзинад кæцæй дзырдæуыд, сæ сагъæстæ æмæ сæ фæндийæгтæ сын кæцæй æргом чындæуыд, зонд æмæ сын хæрзæгъдау кæцæй амындæуыд, ахæм трибунæ.
Æмдзæвгæ «ДОДОЙ»
Додой фæкæнат, мæ райгуырæн хæхтæ,
Сау фæныкæй уæ куы фенин фæлтау!
Зæй уæ фæласа, нæ тæрхонылæгтæ, –
Иу ма уæ фезмæлæд искуы лæгау!..
Искæй зæрдæ уæ дзыназгæ нырризæд,
Искæмæ бахъарæд адæмы хъыг,
Дзыллæйы мæстæй уæ исчи фæриссæд,
Иумæ уæ разынæд иу цæстысыг!..
Фидар рæхыстæй нын не уæнгтæ сбастой,
Рухс кувæндæттæй хынджылæгкæнынц,
Мард нын нæ уадзынц, нæ хæхтæ нын байстой,
Стырæй, чысылæй нæ уистæй нæмынц...
Иугай ныййыстæм, ныууагътам нæ бæстæ,
Фос дæр ма афтæ ныппырхкæны сырд, –
Фезмæл–ма, фезмæл, нæ фыййау, нæ фæстæ,
Иумæ нæ рамбырдкæн, арфæйы дзырд!..
Оххай–гъе! Не знаг нæ былмæ фæтæры, –
Кадмæ бæлгæйæ æгадæй мæлæм...
Адæмы фарнæй къæдзæх дæр ныннæры, –
Гъе, мардзæ, исчи! – бынтон сæфт кæнæм!
Вед 2. Сам Коста в своей автобиографии писал: “Я родился в 1859 году в осетинском селении Нар, высоко в Кавказских горах, на скалистом выступе, и когда рассеивается туман, он напоминает корабль посреди вековых нагромождений хребтов, горных расщелин, тесных ущелий.
Ӕмдзӕвгӕ «ÆРРА ФЫЙЙАУ»
Раджы хохы цъуппæй касти
Иу æрра фыййау,
Мигъ æнгом йæ быны бадти,
Урс цагъд къуымбилау.
Бахъазыд дын æм йæ зæрдæ, –
Тæккæ былгæрон,
Дурыл авæрдта йæ къæхтæ:
“Агæпп æм кæнон, –
Загъта, – фос уал ам мæ сæрмæ
Хизæд уæзæгыл,
Æз фæхуысдзынæн изæрмæ
Уыцы бæмбæгыл...”
Дардыл йе уæнгтæ фæхаста, –
Гъопп! – зæгъгæ, йæхи
Пуртийы зыввытт фæласта...
Лæг ныххæррæгъ и!
Отец мой — Леван Елизбарович Хетагуров был участником Венгерской кампании усмирения Польши. Во главе полка туземного населения Северного и Южного Кавказа служил во Владикавказе, командуя сотней милиции осетин.
Мать моя — Мария Гавриловна Хетагурова-Губаева была дочерью прапорщика русских войск, умерла, когда мне было 2 года, и меня в большой любви воспитывала Чензе Хетагурова — дальняя родственница по отцовской линии, женщина золотого сердца и доброго нрава”.
Æмдзæвгæ «РАКАС»
Дзæгъæл мæ ныууагъта мæ фыд,
Нæ зонын мæ мады рæвдыд,
Нæ бæстæй фæхицæн дæн сонтæй.
Кæмдæрты æнæсæронæй,
Æдыхæй, æцæгæлонæй,
Мæ уалдзæг æрвыстон фыдбонтæй...
Фæхæссон–ма, загътон, уæддæр
Фæстæмæ мæ иунæджы сæр
Мæ Ирмæ, мæ райгуырæн бæстæм...
Мæ цæстысыг донау мызти,
Мæ зæрдæ фырцинæй рызти, –
Куы скастæн нæ цъитиджын хæхтæм.
Æрцыддæн... Мæхицæй фыддæр
Мæгуырæй куы ссардтон дæу дæр,
Мæ уарзон, мæ иубæстон адæм!..
Нæ хæхтæй, нæ тыгъд быдыртæй
Æмхуызон нæ иуæн дæр нæй, –
Кæм кусæм, кæм цæуæм, кæм бадæм!..
Лæджы хуызæн лæг нæм – ыстæм,
Бæрæг дæр нæ нал ис, цы стæм,
Цы уыдзæн нæ фидæн, нæ фæстаг? —
Кæдæмдæр ма хилæм куырмæй...
Гъе, Уастырджи, ракæс, цæмæй
Нæ фæуæм бынтондæр фыдвæндаг!..
ВЗГЛЯНИ!..
Без матери, брошен отцом,
Отчизну, родительский дом
Оставил я в юные годы.
В чужом, безучастном краю
Весну проводил я свою,
Встречая одни лишь невзгоды.
Сказал я: неси же домой –
В Осетию, в край наш родной,
Свое одинокое горе...
И хлынули слезы из глаз,
И радость в груди разлилась:
Увидел я снежные горы.
Но более бедным, чем я,
Вернувшись, нашел я тебя,
Народ, изнуренный заботой.
Нет места тебе ни в горах,
Ни в наших привольных полях:
Не стой, не ходи, не работай!
Достойных так мало у нас!
И что мы такое сейчас?
И чем мы со временем будем?
Ползешь ты вслепую, мой край.
Взгляни ж, Уастырджи, и не дай
Погибнуть измученным людям!
Вед 1. Къоста… чи нæ зоны ацы ном Ирыстоны? Ацы номимæ кæй зæрдыл не рлæудзысты "Ирон фæндыр" – ы зæлланг зарджытæ?.. Къостайы хъуыдытæ сæрибарыл, йæ зæрдæйы сагъæстæ царды тых æмæ хъару лæвæрдтой фæллойы фарн удирвæзынгæнæг кæмæн уыд, уыцы адæмæн, дзылæтæн. Уымæн æй хонæм "нæхи Къоста".
Ӕмдзӕвгӕ «МÆГУЫРЫ ЗÆРДÆ»
Зымæг нæ хæхты цух нæ уадзы, –
Лæджы æмбæрц æруары мит;
Æфцæгæй коммæ уад дзыназы;
Их доныл саразы йæ хид.
Æхсæвæн нæм кæрон нæ вæййы...
Тæхудиаг кæм нæ у сæрд!
Сæнар кæмæ нæй, уый ныссæйы, –
Цырагъ нæм чи судзы фæсхæрд?!.
Нæй кад мæгуыр лæгæн йæ куыстæн, –
Йæ сихор, йе хсæвæр – йæ мæт;
Иæ уат – ыскъæт, зыгуым – йæ лыстæн,
Хъæбæр – йæ цъæх хуыссæн нымæт...
Кæд рухс нæ баййафы йæ цардæй,
Йæ бон кæд арвиты зынтæй, –
Уæддæр нæ ныххуыссы æнкъардæй –
Йæ зæрдæ хъал вæййы фынтæй.
Вед 2. Коста Леванович Хетагуров - это, прежде всего, гениальный поэт, выдающийся художник, основоположник осетинской литературы. Именно его перу принадлежат лучшие произведения на осетинском языке. Любые даты, связанные с именем Коста, всегда отмечались в Северной Осетии очень широко
Еще в 1939 году Александр Фадеев предсказал, что "имя Коста-поэта… войдет в ряд самых высоких имен человечества", а спустя 20 лет Николай Тихонов констатировал, что Коста "уже полноправно вошел в великую семью мировых классиков". И еще через какое-то время его именем названа звезда далекой Галактике. Это решение было принято международным центром по изучению Галактики в Канаде, регистрировано в США, а грамота, подтверждающая права поэта на звезду в созвездии Дракона хранится в Швейцарии. Так сбылось пророчество Коста:
Æмдзæвгæ: « Я не пророк»
Я не пророк... В безлюдную пустыню
Я не бегу от клеветы и зла...
Разрушить храм, попрать мою святыню
Толпа при всем безумье не могла.
Я не ищу у сильных состраданья,
Не дорожу участием друзей...
Я не боюсь разлуки и изгнанья,
Предсмертных мук, темницы и цепей...
Везде, для всех я песнь свою слагаю,
Везде разврат открыто я корю
И грудью грудь насилия встречаю,
И смело всем о правде говорю.
На что друзья, когда все люди братья,
Когда везде я слышу их привет?
При чем враги, когда во мне проклятья
Для злобы их и ненависти нет?
В тюрьме ясней мне чудится свобода,
Звучнее песнь с бряцанием цепей,
В изгнанье я дороже для народа,
Милее смерть в безмолвии степей...
При чем толпа? Ничтожная рабыня
Пустых страстей — дерзает пусть на все!
Весь мир — мой храм, любовь — моя святыня,
Вселенная — отечество мое...
1894 г. (?)
Вед 1. Къоста – ирон адæмы хурты хурзæрин, æнустæм æрттиваг стъалы, ирон адæмы ныфс, кад, намыс, национ литературæ, культурæ æмæ аивады бындурæвæрæг.
Вед 2. Да, поистине, "великий талант не имеет границ". Учился Коста в Ставропольской мужской гимназии, в Академии художеств в Петербурге. Жил в Карачаево-Черкесии, Ставрополе, Пятигорске, Херсоне, Очаково.
Коста Хетагуров родом из маленького осетинского горного аула Нар. Он владел несколькими кавказскими языками, изучил французский, блестяще знал русский. Прекрасные стихи и поэмы, написанные по-русски, по праву позволяют считать его по-настоящему русским поэтом (на осетинском языке им написано всего около 60 стихотворений, на русском - 150 стихотворений, 6 поэм и письма).
К.Хетагуров прекрасно знал историю, географию, культуру и быт горских народов: осетин, кабардинцев, ингушей, чеченцев, других народов Северного Кавказа. Именно он был одним из инициаторов создания во Владикавказе "Общества вспомоществования переселенцам, следующим из центральных губерний России на Кавказ и обратно".
Вед 1. Ирон литературæйæн (уæрæхдæр — ирон культурæйæн) саразæн нæ уыд нæдæр уырыссагау, нæдæр гуырдзиагау, нæдæр æндæр адæмы æвзагыл,— национ мидхъару ирд æмæ æххæстæй йæхи хъуамæ фенын кодтаид йæхи æвзагыл — æрмæст иронау.
Бирæтæ — раздæр æмæ ныр дæр — Къостайы хуыдтой æмæ хонынц канд ирон поэт нæ, фæлæ ма уырыссаг поэт дæр, æмæ уый раст у. Къоста æрмæст уырыссагау куы фыстаид, уæд нæ уыдаид ирон поэт. Ацы хабар нын бæлвырд кæны, зæгъгæ, национ мидхъару йæхи национ æвзагыл куынæ равдиса, уæд нæ равзæрдзæн æмæ нæ уыдзæн национ литературæ.
Вед 2. Для Коста Хетагурова Отечеством была Россия со многими ее народами и проблемами. И сегодня достаточно злободневно звучит голос национального гения "о гармоничном развитии всех народов" как необходимом условии процветания современной России. Наверное, потому значение Коста ощутимо не только в нашей республике. Ему установлены памятники в Болгарии, на Украине, в Ставрополе, Карачаево-Черкесии. Его именем названы улицы в Санкт-Петербурге, Пятигорске, Херсоне, Очакове, Остроге
* * *
Да, встретились напрасно мы с тобою,—
Не по пути нам, милое дитя,
Не будем жить мы радостью одною,
Твоею стать не может скорбь моя...
Весне нужны чарующие трели,
Тепло и свет, широкий небосвод,
Цветы и сны, нужна ей жизнь без цели,
Без мрачных дум, печали и забот...
У осени другое назначенье,—
Ей дай шипы, а не гирлянды роз,
Борьбу и труд, отвагу и терпенье,—
В ней каждый шаг — мучительный вопрос...
Не сблизиться им радостью одною,
И не сплотит их общая печаль...
Да!— встретились напрасно мы с тобою,—
Не по пути, не по пути нам,— жаль!..
Æмдзæвгæ «Не верь что я забыл родные наши горы!»
Не верь, что я забыл родные наши горы,
Густой, безоблачный, глубокий небосвод,
Твои задумчиво-мечтательные взоры
И бедный наш аул, и бедный наш народ.
Нет, друг мой, никогда! Чем тягостней изгнанье,
Чем дальше я от вас, чем бессердечней враг,
Тем слаще и милей мне грезится свиданье
Со всем, мне дорогим в родных моих горах.
Не бойся за меня!— Я не способен к мщенью,
Но злу противиться везде присуще мне,—
Не бойся!— я и здесь не дамся оболыценью
Красавиц, чуждых мне по крови и стране...
Люблю я целый мир, люблю людей, бесспорно,
Люблю беспомощных, обиженных, сирот,
Но больше всех люблю, чего скрывать позорно? —
Тебя, родной аул и бедный наш народ.
За вас отдам я жизнь... все помыслы и силы,—
Всего себя лишь вам я посвятить готов...
Вы так мне дороги, так бесконечно милы,
Что сил нет выразить, что высказать нет слов!..
1896 г. (?)
* * *
Не упрекай меня, что я забросил лиру,
Что разорвал я цепь былых волшебных грез,
Что отказался я бесчувственному миру
Любовно поверять мечты и тайну слез.
Не упрекай меня!— Свободные напевы
Не гармонируют с бряцанием цепей,
А трели соловья и шепот юной девы —
Отравленный бокал на гульбище страстей...
Могу ли я смущать божественным ученьем!
«Любите ближнего, как самого себя» —
Людей, готовящих с таким ожесточеньем
Кровавую зарю для радостного дня?
Ночь близится к концу... Ристалище раздора,
Безумной храбрости, насилья, грабежа
Уже становится ареною позора,
Разврата, пошлости, бесчестья, кутежа...
Минуты сочтены, повсюду бьют тревогу...
Уж брезжит луч зари, играя на штыках...
Лишь грянут выстрелы, и «Слава в вышних богу
Победно прогремит на светлых облаках.
И обновленный мир отдастся вечно миру,
С презреньем бросив нож, запекшийся в крови
Не упрекай меня!— И я настрою лиру
Тогда для равенства, свободы и любви...
1893 г. (?)
Надпись на карточке
Когда в этом мире борьбы и наживы
Остынут желанья, поблекнут мечты,
Сгорят упованья, замолкнут порывы,
То вспомнишь, быть может, минувшее ты.
Альбом позабытый раскроешь от скуки,
Глазами усталыми станешь искать
Любимые образы, стройные звуки
Аккордов заветных... Меж ними,— как знать,—
Фантазии нет невозможного в мире,—
И песнь эту встретишь, быть может, дитя,—
Решишь ли, кого воспевал он на лире,
Упорно любовью терзая себя?
Вед 1. Райгырæн бæстæмæ уарзондзинад Къостайы зæрдæйы арф æрбынæттон кодта. Поэт гуманист уарзы æппæт адæмы, фæлæ се`ппæтæй фылдæр та йæ ирон адæмы. Генион поэты æмбисонды цыртдзæвæн "Сидзæргæс" у зæрдæйы æнусон хъæрзын, сидзæрты дзыназын, хистæр фæлтæры марой.
Зарæг "Сидзæргæс"
Вед 2. При жизни поэта мало кто понимал подлинное значение художественного творчества и общественной деятельности Коста. Но когда его не стало, то со всей очевидностью обнаружилось, что ушел человек необыкновенного таланта, мудрости и мужественного характера. 19 марта 1906 г. перестало биться его благородное сердце.
Память о Коста и сегодня жива в народе. Воспевают его сегодня и те, против кого было направлено его перо: прислужники всех мастей, продающие и предающие народ и Родину. В то же время они устраивают гонения на тех, кому близок Коста, кому не безразличны судьбы Родины и многострадальных народов Кавказа. Они преследуют и уничтожают всех, кто пытается нести людям свет просвещения, идеи свободы и равенства.
Незадолго до смерти Коста с глубокой искренностью и волнением писал:
Я смерти не боюсь, -
Холодный мрак могилы
Давно меня манит безвестностью своей,
Но жизнью дорожу, пока хоть капля силы
Отыщется во мне для Родины моей…
Я счастия не знал, но я готов свободу,
Которой я привык, как счастьем дорожить,
Отдать за шаг один, который бы народу
Я мог когда – нибудь к свободе проложить.
Не предадим же светлую память великого поэта и гуманиста, посвятившего жизнь борьбе за свободу нарда.
Прости, Коста…(Ирина Гуржибекова)
Не в символическом, а в настоящем хлеве
Он был рожден меж небом и землей.
Не символическим, а настоящим хлебом
Был обделен весь век недолгий свой.
Не символической, а собственною кровью
Писал о том, о чем кричала боль
В его не избалованной любовью
Усталом сердце, где жила любовь.
…О, как легко кумиров приходящих
Мы сотворяем для себя взахлеб
И как легко низводим настоящих,
Гвоздями тыча в их нетленный гроб…
Прости, Коста, за всех, кто усомнился
Посмел хоть раз в величии твоем.
Твоя душа хоть раненная птица,
Но скольких нас укрыла под крылом!
Не гением, обиженным судьбою,
И не трибуном, что впадает в раж, —
Приди соратником, приди судьею
На горький наш писательский ныхаш.
Скажи, что делать нам в минуты эти?
Петь о народе? Драться за народ?
О, если б видел ты, как гибнут дети,
И вся страна порою – мать сирот.
Прости, что для случайных-неслучайных
Слов о тебе ушел бумаги лес,
Но неразгаданною остается тайна
Твоей строки, коснувшейся небес.
Прости, что твое имя произносим
Мы часто всуе, не постигнув суть,
Прости, коль вновь дождем устелет осень
К твоей могиле проторенный путь.
Прости за каждый наш фальшивый взгляд.
За громкость фраз и слабосилье духа.
За то, что мы к чужим страданьям глухи,
Тебе ведь был любой страдалец – брат.
Прости, но снова тот букет завял,
Что мы несли в твой прошлый день рожденья.
А этот мир, что храмом ты назвал, —
От святости далек он, к сожаленью.
И если жив – то только потому,
Что он святынь своих не отвергает,
Что в неуютном, зябнущем дому
От искры, брошенной тобой, очаг пылает.
Вед 1. Ирон адæммæ уыди æртæ хæзнайы: фыдæлты зæхх, мадæлон æвзаг æмæ ирон æгъдау. Нæ зæхмæ нын лæбурынц, не`взаг нæ къæхты бын фæци, æгъдау ферох кодтам. Æвæдза куыд раст фыста Къоста:
Лæджы хуызæн лæг нæм — ыстæм,
Бæрæг дæр нæ нал ис, цы стæм,
Цы уыдзæн нæ фидæн, нæ фæстаг? —
-Къоста æнусы бæрц дæр нæ фæцард . 47 азы рацард æдæппæт. Фæлæ йæ зæрдæйы цы рухс сыгъд, уый цалынмæ зæххыл иу адæймаг уа, уæдмæ нæ ахуысдзæн. Уый æрттивдзæн стъалыйау, тавдзæн хурау, рухс кæндзæн фæрнæйдзаг бæстæмæ фæндæгтæ.
- Цæудзысты азтæ… æмæ Къостайæн йæ ном кæндзæн бæрзондæй – бæрзонддæр, кадджынæй – кадджындæр. «Ирон фæнндыр» зæхмæ æрхауын никуы бауаддзæн ирон лæг.
Ӕмдзӕвгӕ «МАРДЫ УÆЛХЪУС»
Фæндараст!.. Фервæзтæ нæ мæтæй –
Хуыцауы мацæмæй уал дом! –
Мæрдты дын хай уыдзæн дзæнæтæй,
Уæлæуыл баззайдзæн дæ ном.
Лæппуйæ базæрондмæ царддæ
Мæстджынæй адæмы мæстæй;
Æхсæв цырагъдарæй фæхаттæ
Хæларæй, уарзонæй, рæстæй...
Дæ мадау бауарзтай нæ бæстæ,
Фæцыддæ мæгуыртæн фыййау...
Цæмæй дын фиддзыстæм дæ хæрзтæ,
Цæмæй дын раддзыстæм æгъдау?!.
Фыдæй фыртмæ нæ уд, нæ зæрдæ
Дæ рухсæн хъардзыстæм, бæргæ,
Фæлæ та сагъæссаг нæ сæртæ,
Дæ фæстæ чи баззад кæугæ!..
1891 азы Мартъийы 3 бон,
Дзæуыджыхъæу.
207
160 302 
