Ц.Цырендоржиевай ТОХЕОЛГОН туужын шуулбэри

Министерство образования и науки Републики Бурятия

МО «Кижингинский район»

МБОУ «Усть-Оротская средняя общеобразовательная школа»

Научно-практическая конференция «Шаг в будущее»

Секция «Литература»

Тема: Ц.Б. Цырендоржиевай «Тохёолгон» гэhэн туужын шэнжэлгэ.

.

Выполнила: Найданова Александра,

ученица 11 класса

Руководитель: Нимаева О.Д.,

учитель бурятского языка

2020 г.

Гаршаг

1. Оролто үгэ

2. Гол хуби

   1. . Уран зохеолшын намтар

2.2. Ц.Б. Цырендоржиевай «Тохёолгон» гэhэн туужын шэнжэлгэ.

1. Тобшолол

2. Хэрэглэгдэhэн литература

Оролто үгэ

Уран зохеол, шүлэг  бэшэхэ бэлиг талаан бурхан үршөөдэг гэжэ буряад-монголшууд хэр угһаа хэлэдэг заншалтай. Бурханай үршөөһэн бэлиг талааниие обёорхо сэсэн багша тудалдабал, хүнэй ехэ аза талаан гээшэ. Цыдып Цырендоржиев тиимэ азатай байгаа. Бато Базарон багшань шабияа «юумэ бэшэхэ гэжэ түрэһэн хүн» гэжэ сэгнэн дэмжэжэ, уран үгын амта танюулһан, юумэ бэшэхэ һэдэбтэй болгоһон юм. Хүндэтэ багшын аша туһаар эдирхэн наһандаа уран бэлигынь элиржэ, түрүүшын туршалгануудынь хэблэгдээд, тэрэ гэһэнһээ хойшо нара хараһан олон номуудынь хэдэн үе уншагшадай сэдьхэл хужарлуулаа.

Буддын шажанда бурхандаа мүргэхэ, нүгэл хэхэгүй, буян үйлэдэхэ тухай олон номууд соогоо Цыдып Цырендоржиев дамжуулаа. Энэ номуудайнь дунда «Тохёолгон» гэhэн уран зохёол соо залуу үетэнэй хүмүүжүүлгэ эли тодоор гаража ерэнэ. Тиимэһээ тус шэнжэлэлгэ соо буян хэжэ, гэр бүлын жаргал, амгалан байдал тухай зүбшөөл, һургаалнууд ерээдүй үетэндэ аргагүй ехэ туhа хүргэхэ байна. Тиимэһээ тус сэдэб гүнзэгы удхатай гэжэ һанагдана.

 Шэнжэлэлгын гол зорилго: «Тохёолгон» гэhэн туужын шэнжэлэлгэ болоно.

Ажабайдалай шэрүүн зөөлэниие, хүйтэн халууниие, нүхэд зоной найдамтай нүхэсэл бэе дээрээ үзэжэ,  орёо ордоһотой энээхэн дэлхэйе  хёрхо нюдөөр адаглажа, тойроод байһан боро юрьёон сооһоо алтанай сэсэрхэйнүүдые обёоржо шадаха, хадуужа абаха, мүнөө сагта ерээдүй үетэндэ эгээл шухала зорилго уран зохеолшон туужа соогоо харуулна.

Тус шэнжэлэлгын материалай дүнгүүд практическа талаараа һургуулиин шабинарай, багшанарай, соёлой хүдэлмэрилэгшэдэй ажаябуулгада хэрэглэгдэхэ бэзэ гэжэ найдагдана.

Цыдып Балданович Цырендоржиев 1 949 ондо Хэжэнгын аймагай Үлзытэ нютагта ноябриин 15-да түрэhэн намтартай. Эсэгэнь – партийна, совет хүдэлмэришэ Сэрэн-Доржо Бадмаевич Балданов, эхэнь – гэгээрэлэй хүдэлмэришэ, багшын ажалай ветеран Гүнсэн Бадмаевна Цыдендоржиева болонод. Гэр бүлэдөө арбан нэгэн үхибүүдэй эгээ ехэ ахань, гэртэхинэйнгээ урдаа хараха хүбүүниинь боложо түрэhэн. Үхибүүн балшар наhаниинь тоонто нютаг болохо Үлзытэдэ үнгэрhэн байна. Дунда hургуулиингаа hүүлдэ Доржо Банзаровай нэрэмжэтэ багшанарай институдта орожо, 1973 ондо эрхимээр дүүргээ. «Буряадай залуушуул» сониной редакторай орлогшоор, «Буряад үнэн» сониной редактораар, партиин обкомой харюусалгата худэлмэрилэгшөөр ажаллаhан намтартай юм. СССР-эй Уран зохёолшодой холбооной гэшүүн, Исай Калашниковай нэрэмжэтэ шангай лауреат, «Буряад Республикын соёлой габьяата хүдэлмэрилэгшэ».

Цыдып Балдановичай зохёохы ажалайнь hанал бодолынь гэхэдэ, ажабайдал тухай үнэн сэхээр бэшэхэ ба тэрээн тухай ондоо зохёолшодhоо бэеэ даангяар тобшолол хэхэ, хэдыдэшье ондоо hанамжанууд доро байхагүй, өөрынгөө hанал ба үнэниие үсэд нэтэрүүгээр ба абьяастайгаар хамгаалха, хэзээдэшье ямар бэ даа hургаалай барлаг болохогүй.Тэрэнэй өөрын онсо гар бэшэгэй маягынь хэнэйхидэшье адли бэшэ, тэрэ өөрөө зохёолшын гар бэшэгэй маягаа онсо өөрын болгожо шадаа. Цыдып Цырендоржиев гайхамшаг бэлигэйнгээ ашаар буряад арадайнгаа сэдьхэл бодол hайнаар бэхижүүлхэ ябадалда, соел культурые хугжөөхэ хэрэгтэ өөрынгөө хубитые шадахыса оруулhан байна.

Цыдып Цырендоржиевай «Тохёолгон» (1996) гэhэн туужын сюжет болон үйлын хүгжэлтэ ехэ hонирхолтой. Зохёолой сюжедээр, үйлэ хэрэгүүдээр геройнуудай абари зангынь, авторой хандалга эли тодоор харагдана. Туужа соо арад зоной ажабайдал ба түрэл байгаали үргэн дэлисэтэйгээр харуулагдана. Буряад арадай совет үедэ хүгжэhэн хүгжэлтэ, тэрэнэй социальна ба морально-нравственна байгуулалтадань болоhон хубилалтануудые, ажабайдалай хүгжэлтэдэ туhалдаг ба hаад ушаруулдаг hайн, муу талануудыень үргэн дэлисэтэйгээр харуулhан зохеол гээшэ. Уран зохеолшон энэ зохёол соогоо гүрэн дотор хүлгөөтэй хүндэ хүшэр сагта яажа хүнэй хуби заяанда hаад хэгдэhынь, ажаhууhан хүнэй дүрбэн үеын зол жаргал hалан hандарhаниие үнэншэмэ зүбөөр харуулhан байна.

Зохеол хадаа гурбан хубиhаа бүридэнэ, хуби бүхэн өөрын нэрэтэй:

1. домог «Юуншье эхитэй, уг унгитай байдаг»;

2. домог «Юуншье hаа, хойшолонтой, харюутай байдаг»;

3. домогуудай эсэс.

Энэ туужын гол зүрилдөөнинь хадаа ямаршье сагта, ямаршье байра байдалда алта мүнгэнэй, зөөриин хойноhоо ябаhан хүн хатуу шэрүүн, эхэ эсэгэеэ гамнаха хайрлахагүй, хүнэй ами таhалхада юуншье бэшэ гэжэ hанадаг хүнэй муу ябадал тухай, бурхан шажан гэжэ мэдэхэгүй, буян нүгэл гэжэ ойлгохогүй тухай болоно. Иимэ болохолоороо зохёолой нэрэ ба (хуби бухэн домог гээд нэрлэгдэнэ) домогойнь нэрэнүүд гүнзэгы удха элирүүлжэ үгэнэ гээшэ.

Зохёолой гол түлэб удха болгогдожо үгтэhэн энэ hанал бодолтой нэгэ үндэhэтэйгөөр зэмэтэй хүн зэмэеэ заабол амсажа hаладаг гэhэн бодол гаргагдана. Энэнь Самбад Сэжэбмаа хоер хуби заяагаа ниилүүлхын тулөө муу муухай хэрэг хэнэ. Туужа соо харуулагдаhан үйлэ хэрэгүүд Хэжэнгэ, Худан, Залаата, Сагаан-Үндэр, Улаан-Үдэ hууринуудта болоно. Соорхой үмдэнhөө бэшэ зөөригүй, үншэн Самбадhаа Сэжэбмаа хээлитэй болоод, эхэ эсэгэтэеэ хөөрэлдөөд туршаха гэхэдэнь, одоо ухаа мэдээгээ табилдаа юм. Сэжэбмаа гарахаяа байhан үхибүүгээ hанажа, үгытэй ядуу байдал hанажа, hанаа үнөөндэ абтаашье hаа, иишэ тиишэнь табяашье hаа, хайрлаха хэдэлгэ гаргаашье hаа Самбадай дурадхалаар түрэhэн эжы баабайгаа хорложо алаhан юм. Иимэ муу муухай аргаар Самбад Сэжэбмаа хоер хуби заяагаа ниилүүлжэ, Самбадай уг эхилээ. Харин хүлеэhэн үхибүүниинь гээгдээ hэн. Хоер гартаа оруулhан зөөринь хэшэг болоогүй, эдлэгдээгүй. Самбад гэнтэ архи уудаг боложо, Сэжэбмаагай гэртэхинэй суглуулаа болоhон зөөри үглөөгүүр хатаhан шүүдэр мэтэ дууhаhан юм.

Мүнөө сагта инаг дураараа үндэһэлэн, гэр бүлэ болодог заншалтайбди. Үнэн дээрээ эндэ инаг дуран үндэһэн бэшэл даа. Хүнүүд дурлаад, гэр бүлэ болодог, юуб гэхэдэ, инаг дуран хадаа харилсаанай хүгжэһэнһөө ургадаг юм.

Эндэ энэ хоёрой бузар булай муухай аашынгаа тулөө зэмэеэ амсахань харуулагдана. Эдэ хоерhоо гараhан Дандар хүбүүниинь, аша басаган Намсалмаа, зээнсэр болохо Соелмаа, үбгэн абынгаа нэрэ нэрлүүлhэн зээнсэр хүбүүн Самбад аргагүй харюутай байха гэжэ ойлгогдоно.

Энэ «Тохёолгон» гэhэн туужа соогоо уран зохёолшон Октябриин хубисхал, Граждан дайн, Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайн, мүнөө үе саг болотор муу муухай аргаар ганса мүнгэ алтанай түлөө тонол, алуур хэhэн Доржын Самбадай дүрбэн үе яажа амидарнаб гэжэ харуулна.

Туужын эхиндэ гол геройтой Доржын Самбадай уг дамжуулха алтан дэлхэй дээрэ ори ганса хүбүүн болохо Дандартай танилсанабди. Эртэ эсэгэhээ гээгдээшье hаа хүбүүгээ эхэнь арга шадалаараа хүмүүжүүлээ, хүлынь дүроодэ, гарынь ганзагада хүргөө. Тэрэ номгон даруу зантай, эхэдээ hанаагаа зобохо, эхын ямаршье ааша ябадал гаргаашье hаань, үмөөрхэ арга өөр соогоо олоод лэ байгша. Дандар үетэндөө адляар дунда hургуули дүүргэжэ шадаашьегүй hаа, балай голхороогүй. Зарим хүбүүдhээ hайнаар hурадагшье hаа, юундэб даа нютагтаа үлэhэниинь гайхалтай. Тиигэбэшье эхэеэ гансаарынь орхёод ябахаяа тэбшээ гэжэ нютагаархидынь хэлсэгшэ. Нэгэтэ эхэhээ гээгдэжэ, ехэ муухай аюулда орожо, гараа шуhатахадаа номгон даруу зантай Дандар хүбүүн hэлгэжэрхиhэндэл тад ондоо болоно. «Ай, бурхан! Хүниие хороожорхёод, ами наhыень таhалжархёод, hанаа амар нүхэ малтажа булажархёод, гэртээ амаржа хэбтэхэш гээ hаань, атанханаа алдаха байгаалби. hогтуу баабаймни шашаа зуб байгаа гу? «Хүниие алаха гээшэш нохой наадан юм. Өөрыгөө абархын гү, али баяжахын, hайнаар ажаhуухын тулада юушье хээ hаа, нүгэл бэшэ гээд ойлгохо, зүбби гэжэ hанаха түшэг тулгуури, хүсэ зосоогоо олохо шухала. Намайгаа ойлго, Дандармни,»- гэхэдэнь, юундэ этигэдэггүй байгаабиб?»- гэжэ Дандар ехэ бодолгото болоо. Бэеэ тушаахаяа, түрмын оёорто хайран наhаяа үнгэргэхэ дурагүй Дандар, баабайнгаа хэлэhэн үгэнүүдые, тайга соо нюуса гэрыень hанаадхёо hэн. Эндэ Дандарай үнэн доторынь гаража ерэнэ. Теэд үхибүүн ябахадань эсэгын заажа үгэhэн заабариhаа хайшаа ошохоб.

Түрэлхид гээшэ хүнэй наһанай эгээл түрүүшын багшанар гээшэ. Бидэнэр багадаа оршон тойронхи юртэмсэ тухай юушье мэдэдэггүй байнабди. Түрэлхиднай ямар нэгэ ушарта хайшан гэхэб, юу хэхэб, муу, һайн юумэн тухай ойлгуулжа үгэдэг ха юм. Хажуудань ябалсажа, дүнгэлсэжэ байха эсэгын нүхэр болохо Дамдин лама бии ха юм. Граждан дайнай үедэ сугтаа дээрмэшэд болоод, олон зоной наhа хороожо, алта мүнгыень, зөөрииень буляаhан нүхэд hэн. Үхибүүдтээ һайн үйлэ, амжалта руу зам өөрынгөө жэшээгээр харуулха ёһотой. Будда бурханай номнолоор, түрэлхид иимэ уялгатай юм. Харин Эсэгэ Ороноо хамгаалгын дайнай үедэ дайнда ошохо дурагүй Дандар сэрэгэй албанда абтаашье hаа Дамдин ламын үгөөр тэрьелнэ, тэрэ багтаа hаалта хэhэн сэрэгшэдые алаhан байна. Ямар хатуу шэрүүн зантай, бурхан буян гэжэ мэдэхэгүй, буруу харгыда залууhаа ороhон Дандарай шуhа мяханhаань таhарhан үри hадаhад болохо Намсалмаа, Соелмаа, Самбад муу харгыень үргэлжэлүүлнэ. Тэдэнэй ажабайдал hайн байгаагүй. Доржын Самбадай угай эхэнэрнууд Жалма, Намсалмаа, Соелмаа hэбхи хүнгэн ябадалтай байhанhаа боложо, эрэеэ даража хүн бэшэ болгоно, нэгэ гээ hаа архиншан, хара тамхиншан, хоер гээ hаа алууршан болоно. Буддын номнолой ёhоор хүнэй һамган хадаа ондоо эрэшүүлтэй харилсаха ёһогүй. Эрэ нүхэрэйнгөө олоһон зөөри арьбадхажа, хамгаалжа, хайхарамжатайгаар хэрэглэжэ байха. Эхэнэр хүн өөрынгөө болон нүхэрэйнгөө аха дүүнэр, түрэл гаралтай харилсаа байгуулжа, анхаралтайгаар, энэрхыгээр хандажа байха ёһотой. Түрэлхид бүхэли наһандаа үри хүүгэдэйнгээ түлөө һанаата боложо, тэдэнэйнгээ саашанхи ажаһуудалай түлөө һүүлшынгээ анхарал, энэрхы хандасаяа зорюулдаг. Харин наhаараа гансаараа ябаhан, наhаараа жаргал үзөөгүй нилээд үбгэрhэн Дандар үнөөхил алта мүнгэнэйнгөө нюуhан газарта дээрмэшэдтэ алуулhан Намсалмаа басагантаяа «уулзана», фото зураг дээрэ гэнтын аюулаар бурхандаа ябашаhан зээнэрээ харана. Нүгэлөө нюдөөрөө хараhан Дандар, үшөө хэды соо нүгэлөө үргэлжэ ябаха гээшэбиб гэжэ досоогоо бодоно.

Үри хүүгэд эхэ эсэгын буянгаар, эхэ эсэгынгээ нэрээр ябадаг юм гэжэ урданай зоной үгэ бии ха юм. Энэ тон зуб. Дандар зүб харгыда орохо тухай нэгэшье бодомжолоогүй. Залуу наhандаа алдуу хэжэ, эрмэлзэл хүсэлөө буруу тээшэнь харуулаа.

Цыдып Цырендоржиевай зохёол аргагүй hургаалтай. Буддын шажанда бурхандаа мүргэхэ, нүгэл хэхэгүй, буян үйлэдэхэ тухай, гэр бүлын жаргал, амгалан байдал тухай зүбшөөл, һургаалнууд бии юм гэжэ хэлэнэ.

Тобшолол

 Мүнөө   үеын   буряад   уран   зохёолой  жасада нилээд ехэ хубитаяа оруулhан бэлигтэй уран зохёолшодоймнай нэгэн Цыдып Балданович Цырендоржиев прозо, поэзи адли тэгшээр бэшэдэг гэжэ тэмдэглэмээр.

Уран зохёолшо «Тохёолгон» гэжэ туужа соогоо дүрэнүүдые тайлбарилжа, үргэн ехэ дүн, хүн зоной ажаhуудалда, абари зандань хүмүүжүүлэгдэхэ шухала идей, нравственна удха гаргаха гэжэ оролдоhониинь эли.

Арад зонойнгоо ёhо заншал мандуулжа, уг гарбалаа удхалан хүндэлжэ, орон нютагаа дурлан hайшаажа, үндэhэн буряад хэлэеэ шудалжа, барагдашагүй баялигаа эдлэжэ ябаял гэжэ туужын онсо үзэл сурталынь балшыса гараад ерэнэ.

Хэрэглэгдэhэн литература

1. «Байгал» 2006

2. Дугаров Б-Ц «Өөрын онсо гар бэшэгэй маягтай» Хэжэнгэ №45 2009

3. Цырендоржиев Ц.Б. «Саг сагаараа» «Морин хуур» сэтгүүл, У-Ү, 2004

4. «Мүнөө үеын буряад уран зохёол» хрестомати Цырендоржиев Ц.Б. «Тохёолгон»

У-Ү., 2010

5. Цырендоржиев, Ц. Б. Тохёолгон : Туужанууд, хɵɵрɵɵн : [Равноденствие : Повести] /

Ц. Б. Цырендоржиев. – Улаан-Yдэ: СОЕЛ-КУЛЬТУРА, 2007. – 221 н.