Дакъалгаш церан тайпанаш

Хьехарсахьтан ц1е:

Дакъалгаш, церан тайпанаш,

нийсайаздар.

1алашонаш.

1аморан: дешархойн хаарш зер, 1амийнарг

карладаккхар;

кхиоран: дакъалгех лаьцна кхетам балар;

кхетам – кхиоран: дешаре болу безам к1аргбар.

Догдаийтаран мур.

Ира дешнаш.

Уггаре доккха г1алат –

ша хьалха дина г1алат цанисдар ду.

Малоно сингаттам беъна –

къахьегаро хазахетар деъна.

1амаза т1ам т1е ма г1о,

меца балха а ма г1о.

Дешархойн хаарийн актуализаци йаран мур.

1. Ц1ахь бина болх таллар.

2 . Орфографически пхи минот:

Меллаша йистхуьлу, сихха схьавог1у, божал

чохь 1оьху, гуьйранна кхечира, генара хьожу,

лакхара охьахьаьжира, йуьрта кхечи, г1ийла

лестадора, к1езиг ийцира, совг1атана белла.

3. Барта дешнийн цхьаьнакхетарш йукъахь а долуш

кхо предложени х1оттайе.

4. Грамматически бух билгалбаккха.

Керла коьчал йовзийтар.

Предложенина йа цуьнан меженашна тайп – тайпана маь1на луш долчу

г1уллаккхан къамелан декъах дакъалг олу.

Шаьш билгалдечу маь1не хьаьжжина, дакъалгаш масех тайпане декъало:

хаттаран: - те, - техьа, - теша, - ткъа, - х1ан;

бакъадаран: те, х1аъ, ма, дера, х1ан, хьалха;

дацаран: ца, ма, х1ан – х1а;

дацар – ч1аг1даран: де а, данне а, аьттехьа;

бакъдаран – ч1аг1даран: аьлла – кх, ткъа;

ч1аг1даран: - м, - х, - кха, - ма, - а, - кхи а, ур – аттала, а т1ехь, дуьххьалд1а;

хьастаран: - ца, - кхин;

айдаран: мел, ма, ца;

дозатохаран: бен, деккъа.

бахьанин: аьлла дела, йаздина дела, дийцина дела;

дустаран: аса чул, суна чул, сох чул;

бараман: сел сиха, сел чехка, сел хаза;

пурбанан: ала х1ета, г1о х1ета, ала делахь, йазде делахь;

тоамбаран – синтеман: мукъа а, мукъана а (мукъане а).

Дакъалгийн нийсайаздар .

• Хаттаран дакъалгаш: - те, - техьа, - теша, - ткъа хандешнашца дефисца

йаздо, масала: хезний – те? аьллий – ткъа? йаздиний – теша?

веаний – техьа?

• Бакъадаран дакъалгаш: х1аъ, х1ан, дера, ма, даим къаьстана йаздо ,

масала: аьлла – те, аьлла дера.

• Ч1аг1даран: - м, - х, - кх, - ма, - а, - кха дефисца йаздо , масала:

Асета – м пхеанна йазйина сочинени.

• Х1ан – х1а чолхе дацаран дакъалг дефисца йаздо .

• Дацаран дакъалгаш ца, ма хандешнашца къаьстана йаздо , масала: ма

дийца, ца дуьйцу.

• Дацаран дакъалг ца ц1ердашций, масдарций цхьаьна йаздо , масала:

цатешам, цабезам.

• Дакъалг ца деепричастица къаьстана йаздо , масала: ца хууш, ца

дуьйцуш.

• Карарчу йа йаханчу хенийн лаамечу причастешца дацаран дакъалг

– ца цхьаьна йаздо , масала: цахуург, цахиънарг.

• Дацаран дакъалг ца лаамазчу причастица къаьстана йаздо , масала:

ца хеза дош, ца хезна дош.

10. Йог1учу хенан причастица дакъалг ца даима а къаьстана йаздо ,

масала: ца хета долу х1ума, ца хета дерг.

• Дуьххьалд1а ч1аг1даран дакъалг цхьаьна йаздо .
• Ур – атталла ч1аг1даран дакъалг дефисца йаздо .

• Карарчу хенан чаккхенгахь дакъалг ца (ц) цхьаьна йаздо , масала: Туьран – тоьпан чов йирзина, меттан чов йерза тигац.

Уьн т1ехь болх бар.

Д1айаздийр ду вай х1ара тайпа дешнийн цхьаьнакхетарш,

дакъалгаш билгал а дохуш.

Ц1а веарий те, цига кхечирий техьа, «х1аъ» аьлла чувеара,

дика ларош – м ву, и – х тоххара д1авахара, ч1ог1а веар – кх,

ца дийшира, ур – атталла ван а ца веа, х1ан – х1а, йацара.

Дагадаийта муьлхачу маь1нехь лела уьш.

- те, - техьа – хаттаран дакъалгаш,

х1аъ – бакъдаран,

- м, - х, - кх – ч1аг1даран,

ца, ур - аттала, х1ан - х1а – дацаран.

1амийнарг т1еч1аг1дар.

Кхин цхьа т1едиллар а кхочушдийр ду вай:

Д1айазде дакъалгаш: ма, ца, бен, теша, - м, х1аъ.

Т1едиллар иштта кхочушдина хила тарло:

Эх1! Ма тамехь ду х1ара хи. Ахь олуш бен суна – м ца хезна

иштта дош.

Х1аъ. – корта та1ийра ас, цига ваха сайна башха лууш доццушехь.

Сада1аран мур.

Дешнаш кхолла.

Х1окху дешдакъошца дешнаш кхолла:

Ми…

Ти…

Пи…

Ни…

Си…

Нийса дуй талла:

Ми (мидал, мижарг, мимар…)

Ти (тидам, тиша, тилар…)

Пи (пису, питана, пилу…)

Ни (низам, нигат, ник1апа, ниха, нижало…)

Си (силам, сира, сибат…)

Мимар – ниша во внутренней стене мечети,

указывающая направление к Мекке.

1амийнарг т1еч1аг1дар.

1. Лахахь йалийначу байта йукъара дакъалгаш билгалдаха.

Ма хаза йу – кх хьо, шера тог1е,

Хьайн бай т1е ц1ен зезаг даьлча,

Ма хаза йу – кх хьо, Теркан г1айре,

Хьайна т1е баьццара къаж йаьлча.

(Мамакаев 1арби).

• Кхочушде шардар № 87.

1амийнарг карладаккхар.

Хаттарш:

• Дар, хилар муха, мичахь х1унда, мича 1алашонца кхочуш –

хуьлу билгалдечу предложенин коьртазчу меженех х1ун

олу?

• Дар, хилар муха кхочушхуьлу гойту?
• Дар, хилар муьлхачу барамехь кхочушхуьлу гойту?
• Дар, хилар мичахь кхочушхуьлу гойту?
• Дар, хилар маца кхочушхуьлу гойту?
• Дар, хилар х1ун 1алашо йолуш кхочушхуьлу гойту?
• Дар, хилар муьлхачу бахьаница кхочушхуьлу гойту?

1амийнарг карладаккхар.

1. Бехкаман латтамо гойту мухачу бехкамца кхочушхуьлу дар, хилар.

Цо муха? муьлхачу бехкамца? бохучу хаттаршна жоп ло.

Масала: Вочу стагаца доттаг1алла ма лаца, цуьнца доттаг1алла леладахь, г1айг1а йоцуш вуьсур вац.

Бехкаман латтам дукхахьолахь бехкаман саттаман хандашах,

масдарх хуьлу йа масдаран карчамах. Масала: Дешнехьара, дика кхетар вара хьо. Нийсо хилахь, барт хир бу.

2. Дуьхьаларчу латтамо гойту хила таро йоццушехь кхочушхуьлуш

дерг, хила таро йоллушехь ца хуьлуш дерг. Масала: Шен мара,

аг1ор хиларх, д1ахадор бац. Биъ ког боллушехь, говр а йолу гал.

1амийнарг т1еч1аг1дар.

1. Кхочушдо шардар № 88.

2. Хьалхара кхо предложени синтаксически талла.

3. Легаде ц1ердешнаш: шело, мархаш.

4. Дешх1оттаман къастам бе дашна: сингаттаме.

Рефлекси йар:

Суна хии…

Суна хазахийти…

Со ца кхийти…

Ц1ахь бан болх.

• 1амайе бакъо № 34.
• Кхочушде шардар № 89.

Хьоме бераш,

даггара баркалла хуьлда шуна!

Беркате хуьлда шун хаарш а!!!