Дакылаат "Андаатар"

Дакылаат темата : Андаатар

Мукучу гимназиятын

10 кылааһын үөрэнээччитэ

Баишев Айсен дакылаата

Салайааччы: Павлова Галина Прокопьевна Мукучу гимназиятын математика5а учуутала

• Андаатар үөскээбит дойдута – Хотугу Америка. Андаатары аан маҥнай Европаҕа (Чехословакия) Прага таһыгар ыыппыттара быйыл 108 сылын туолла. 1914 сылга андаатар ахсаана 2 мөлүйүөҥҥэ тиийбит. Францияҕа андаатары 1920 сылтан фермаҕа үөскэтэр үлэни саҕалаабыттара. Британскай арыыларга андаатар 1929 сылтан олохсуйар. Айылҕаҕа буортуну оҥорор эбит диэбиттэрэ, онон андаатары харса суох кыдыйбыттара, түмүгэр 1937 сыллаахха ити арыыларга биир да андаатар хаалбатах. ССРС-ка андаатары акклиматизациялааһын 1927 сылтан саҕаланар. Билигин андаатар тарҕаммыт сирэ киэҥ – Францияттан Камчаткаҕа диэри.
• Прессаҕа Саха сиригэр андаатардар айылҕаҕа хайдах дьайаллара өссө да ситэ үөрэтиллэ илик диэбиттэр. Айылҕаҕа, ордук балыкка, кутталлаах кыыл эбит диэн санаалар иһиллэллэр

Актуальнаһа :

• Саха сиригэр андаатардар айылҕаҕа хайдах дьайаллара өссө да ситэ үөрэтиллэ илик.
• Билиҥҥи кэмҥэ андаатар төһө үөскүүрэ, бултанара биһиги нэһилиэкпитигэр да, улууспутугар да учуоттаммат эбит .

Дакылаат сыала : Андаатар туһунан киэҥник билии

Дакылаат соруктара : Билии: андаатар

1. Хантан төрүттээҕин, туох олохтооҕун;

2. Андаатар туох туһалааҕын;

3. Андаатары хайдах бултуулларын;

4. Андаатар туох буортулааҕын

Маннык үлэлэри оҥордум:

• Кинигэлэртэн, учебниктартан андаатар туһунан көрдөөтүм;
• Интернеты, Саха сирэ, Кыым хаһыаттары, Байанай сурунаалы хаһыстым;
• Булчуттартан, атын да дьонтон ыйыталастым;
• Андаатары бултуулларын көрдүм;
• Бэйэм кэтээн көрдүм.

Андаатар

Саха сиригэр 83 сыл

Андаатар аһылыга

Андаатар олоҕо

• Андаатар түргэнник ууһуур-төрүүр буолан Саха сиригэр киэҥник, биир саамай элбэхтик, харса суох бултанар түүлээх буолар. 1960 – 1964 сс. сыл ахсын ортотунан 531 – 855 тыһ. андаатар бултаммыта, 1987 с. – 666 тыһ., 1989 с. – 265 тыһ., 1991 с. - 273 тыһ., 1993 с. – 123 тыһ., оттон 2000с. – 165тыһ., 2001с. – 193тыһ., 2002 с. – 84756, 2003с. – 103,5 тыһ., 2004с. - 158621. Ордук элбэхтик андаатары 2004 с-ха Орто Халыма (47196), ҮөҺээ Бүлүү(20229), Ньурба (17737), Кэбээйи (11020) улуустара бултаабыттара.

Андаатар туһата :

• Тириититтэн ичигэс таҥастары тигэллэр.
• Сорох сирдэргэ андаатар этин аһылык быһыытынан эмиэ туһаналлар.
• Андаатар сыата туберкулезка эмп буолар.
• Андаатарынан араас кыыл-көтөр аһылыктанар
• Булчуттар тириитин туттаран харчы оҥостоллор

Андаатары бултааһын

Тириитин өҥө

Хараҥа кугас

Сырдык күллүҥү

Маҕан өҥнөөх

Британскай арыыларга андаатар 1929 сылтан олохсуйар. Айылҕаҕа буортуну оҥорор эбит диэн андаатары харса суох кыдыйбыттара, түмүгэр 1937 сыллаахха ити арыыларга биир да андаатар хаалбатах.

Андаатар паратиф уонна туляремия курдук ыарыылары тарҕатыан сөп.

Сороҕор андаатар уйатыгар сылгы түһэн өлөр.

Андаатар хойуутук үөскээбит сылыгар оттуур сиргэ буортуну оҥорор: кини күөллэр кытыыларыгар хороон, ханааба хастар, ходуһаны аннынан алдьатар, ходуһа быстан хаалар. Күөл кытыытыгар 5 – 6 миэтэрэ кэтитинэн андаатар ити кутатыгар ынах сүөһү, сылгы түһэн хаалан өлөр. Техниканан оттуурга мэһэйдээх буолар.

• Андаатар аһылыга балык ыамата уонна мунду буолан, андаатардар элбээтэхтэринэ, балыгы биллэ аҕыйатыахтар а.
• Общество тутулуга уларыйан андаатар ахсаанын учуоттааһыны оҥоруу, урукку курдук толору ааҕыы кыаллыбат буолбут. Ол биричиинэтинэн андаатар ахсаанын учуоттааһыны оҥоруу хампаанньата тэриллибэтинэн, бултаммыт андаатары үксүн чааһынайдар атыылаһан, ол андаатардар учуокка киирбэттэрэ буолбут.

Андаатар - кэрбээччи

• Андаатар быһыытын-майгытын туһунан мин аймаҕым киһиттэн, улууска эмиэ киэҥник биллибит булчут Попов Иннокентий Матвеевичтан ыйыппыппар маннык кэпсээн турардаах: “Андаатар наһаа үлэһит уонна бэйэтин туһугар наһаа өйдөөх кыыл. Ону маннык холобуртан көрүөххэ сөп. Саас иссэн бутэн баран, тыһы андаатар наһаа сэрэх буолар. Ол курдук киһиттэн, кыылтан куота сылдьар. Үксүгэр түүн эрэ тахсан күүлэйдиир, аһыыр. Онтон ити төттөрү-таары мээнэ уһун да уһун буолар андаатардар ити атыырдар буолаллар. Оннук харытанар буолан, төрүөхтэрин-уустарын дэлэтэллэр. Дьэ өйдөөх кыыл буолбатах дуо.

• Сороҕор биир ууга эбэтэр күөлгэ андаатар наһаа элбээтэҕинэ эбэтэр күөл уута күүскэ уоллаҕына, сорох андаатардар атын күөлгэ эбэтэр табыгастаах уу көрдөөн көһөн биэрэллэр. Ол курдук халыҥ сис тыаны быһа түһэн иһэр буолаллар. Уу сытын муннуларынан сыт ылан булаллар быһыылаах. Андаатар наһаа үлэһит буолан, кыһын устата быстан хаалбат. Уйатын таһыгар аһылыга бүттэҕинэ эбэтэр муус халыҥаан күөл кытыытын уу хайыаран бардаҕына, дириҥ өттүгэр саҥа уйа туттар. Ол курдук хас да уйаны туттуон сөп. Кыһын балык дөйүөрэр, эбэтэр нэһиилэ хамсыыр буолар, ол кэмҥэ андаатар балыгы аһылык оҥостор. Балык уҥуоҕун сор ыраастык сиир уонна биир сиргэ чөкө мунньар. Ону биһиги туу уга сылдьан үгүстүк көрөөччүбүт. Уйатын иһигэр баар ойбону кыһын бытархан тымныыга олох тоҥорбот. Дьэ ол туһугар кини элбэхтик төттөрү-таары киирэн-тахсан үлэлэһэр. Саҥа уйа туттарыгар 1.5 метрэ халыҥнаах мууһу тэһэн ойбон оҥостор. Ону сорохтор үрэн тэһэр дииллэр. Ол гынан баран, мин санаабар, оннук буолбатах...

Дьэ ол туһугар кини элбэхтик төттөрү-таары киирэн-тахсан үлэлэһэр. Саҥа уйа туттарыгар 1.5 метрэ халыҥнаах мууһу тэһэн ойбон оҥостор. Ону сорохтор үрэн тэһэр дииллэр. Ол гынан баран, мин санаабар, оннук буолбатах...Балык уҥуоҕун сор ыраастык сиир уонна биир сиргэ чөкө мунньар. Ону биһиги туу уга сылдьан үгүстүк көрөөччүбүт. Уйатын иһигэр баар ойбону кыһын бытархан тымныыга олох тоҥорбот. Дьэ ол туһугар кини элбэхтик төттөрү-таары киирэн-тахсан үлэлэһэр. Саҥа уйа туттарыгар 1.5 метрэ халыҥнаах мууһу тэһэн ойбон оҥостор. Ону сорохтор үрэн тэһэр дииллэр. Ол гынан баран, мин санаабар, оннук буолбатах...Биир уйаҕа 5-6, сороҕор 12-гэ тиийэ андаатар баар буолар. Онно көрдөххө, оҕо андаатардары кытта биир улахан андаатар баар буолар. Арааһа, ийэлэрэ быһыылаах. Тоҕо диэтэххэ, аһылык аһылык аҕыйах буоллаҕына, улахан андаатардар кыра андаатардары тутан өлөртөөн кэбиһэллэр. Ол иһин оҕо андаатардар ийэлэрин кытта туспа бараллар”.

• Дьэ, ити курдук, мин Иннокентий Матвеевич кэпсээниттэн андаатар быһыытын-майгытын туһунан элбэҕи биллим.

• Мин кэтээн көрүүм
• Биһиги бу олорор дэриэбинэбититтэн 4 км тэйиччи сытар Өкүчү диэн күөл баар. Ол күөл кытыытыгар биһиги дьиэ кэргэн оттуубут, күһүн отоннуубут. Саас, күһүн аҕам онно кустуур, эһэм сайын илимниир. Онно сылдьыһан мин куруук андаатардары кэтээн көрөөччүбүн. Биирдэ сайын мин ол күөл тула хас андаатар уйата баар эбитий диэн ааҕан көртүм 4 улахан уйа баар этэ. Ол уйалартан биирдэрэ аһара улахан этэ, диаметра 300 см, үрдүгэ 50 см, онтон атыттара кыралар, диаметрдара 180 см, үрдүктэрэ 30 см. Уйаларын күөл куталаах сирдэрин булан оҥостоллор эбит. Кутата суох сиригэр уйа баара көстүбэт. Саас дурдаҕа кустуу олорон көрдөххө, андаатардар төттөрү-таары устуу бөҕө буолаллар. Ол сылдьан мууска эбэтэр күөл бадарааныгар таҕыстахтарына, түүлэрин-өҥнөрүн ыраастанан ибигирэһэллэр.

• . Сороҕор икки андаатар утарыта көрүстэхтэринэ, охсуһан булумахтаһаллар. Онтон эмиэ икки аҥы усталлар. Мин өйдөөн көрүүбүнэн, андаатар бэйэтин уйатыттан соччо ырааппат. Чугас-чугас уйалаах буоллахтарына, сэсиэттэр икки ардыларыгар бэйэлэрэ эрэ билэр кыраныыссалаах буолаллар эбит. Хайалара эмэ ол кыраныыссаны кэстэҕинэ, үүрсэн охсуһалларын мин хаста да көрбүтүм. Уста сылдьар андаатардары көрдөххө, сорохторо бөдөҥ, сорохторо кыра буолаллар. Ол арааһа, оҕо андаатардар сылдьаллар быһыылаах.
• Биирдэ кыһыары күһүн ол күөлгэ муус ылса сылдьан көрдөхпүнэ, кытыыттан үөс диэки саҥа андаатар уйалара баар буолбуттар этэ. Ол, булчуттар кэпсээбиттэрин курдук, күөл кытыытын мууһа тоҥон андаатардар уйаларын үөс диэки көһөрбүттэр эбит.

• Мин андаатардар биһиги сирбитигэр-уоппутугар, айылҕабыт климатыгар сөп түбэһэн, дьаһанан олороллор эбит диэн итэҕэйдим.
• Андаатары ахсаанын наһаа элбииригэр тиэрпэккэ бултаан истэххэ, биһиги тулалыыр айылҕабытыгар улахан алдьатыыны оҥорботтор. Хата, төттөрүтүн туһаны аҕалаллар эбит диэн тумуккэ кэллим.

20-40- чалыы сыл стажтаах булчуттар этиилэриттэн, аахпыттарбыттан түмүк тээн эттэххэ:

• Андаатар ахсаана уларыйбат: сорох сыл элбиир, сороҕор аҕыйыыр.
• Андаатар тириитэ, этэ, сыата барыта туһаҕа барар.
• Андаатар ахсаана кэлин элбээтэҕинэ айылҕаҕа буортута элбииһи.

Мин булчуттар кэпсээннэриттэн билбиппинэн билигин андаатар буортуну оҥорорунааҕар туһата элбэх эбит . Онон андаатары эһэргэ эрдэ курдук.

Болҕомтоҕут иһин махтанабын .