Даследванне вобразаў багоў, духаў і міфічных істот беларускай міфалогіі, увасобленых у героях Бонсцікаў

ЗМЕСТ

УВОДЗІНЫ 2

Тэарэтычная частка

1. Міфалогія ў жыцці сучаснага беларускага грамадства 4

2. Паняцці “міф” і “міфалогія” 5

3. Сістэма персанажаў міфалогіі беларусаў 5

Практычная частка

Параўнанне вобразаў Бонсцікаў і герояў беларускай міфалогіі 8

ЗАКЛЮЧЭННЕ 11

СПІС ЛІТАРАТУРЫ

Дадатак 1

Дадатак 2

Дадатак 3

Дадатак 4

Дадатак 53

УВОДЗІНЫ

І я, і мае сябры і аднагодкі ўжо доўгі час захоплены зборам незвычайных і забаўны фігурак з магазінаў “Еўраопт”. Іх называюць Бонсцікамі. Але апошняя калекцыя мяне зацікавіла больш за ўсё. Аўтары стварылі фігуркі на аснове міфаў і легенд беларусаў. “Новые, белорусские Бонстики – это наше стремление заинтересовать детей национальной культурой, народным эпосом, дать ценную информацию, которую самостоятельно найти было бы затруднительно. Чтобы проект был максимально интересным и доступным для детской аудитории, в компании было принято решение реализовать его сразу на двух языках: русском и белорусском. Мы искренне надеемся, что наша новая акция позволит детям в увлекательной форме узнать историю родной страны и окунуться в многогранный мир белорусского языка и культуры” – адзначылі прадстаўнікі “Еўраопт”. 

Я сабрала амаль усю калекцыю і папрасіла ў мамы, каб яна набыла мне кнігу пра гэтых герояў, якая мне вельмі спадабалася. “Ажыўшыя” героі вельмі прываблівалі сваім выглядам, ды і аповед пра іх мяне зацікавіў. Аднак у гэты самы час у мяне ўзнікла пытанне: “А чаму я раней не чула пра большасць з гэтых герояў? Можа, яны на самой справе не існуюць у фальклоры, і аўтары знарок прыдумалі іх, каб выклікаць цікавасць пакупнікоў?”. Я доўга разважала над гэтым пытаннем і вырашыла правесці даследванне ў гэтым накірунку.

Спачатку я вырашыла высветліць, ці шмат вучняў нашай школы ведаюць пра беларускую калекцыю Бонсцікаў, пра яе герояў. З гэтай мэтай я прапанавала вучням розных класаў адказаць на пытанні маёй анкеты (Дадатак 1). Прааналізаваўшы атрыманыя адказы, я прыйшла да высновы, што большасць апытаных так, як і я, не вераць у іх існаванне ў вуснай творчасці беларусаў, не чулі пра іх раней і не ведаюць, за што яны адказвалі. Аднак, дзякуючы рэкламнай гульні, ведаюць імёны цацак. Сустракаліся і такія, хто чуў пра некаторых з герояў на ўроках беларускай літаратуры ад настаўніка. Зыходзячы з гэтага, я выдвінула гіпотэзу: большасць герояў-прататыпаў Бонсцікаў на самой справе ў творах вуснай народнай творчасці не сустракаюцца, іх прыдумалі аўтары калекцыі, хоць і расказваюць у рэкламе пра тое, што яна створана пры дапамозе Генадзя Коршунава, супрацоўніка Нацыянальнай акадэміі навук Беларусі.

Актуальнась майго даследвання ў тым, што сучасныя школьнікі не ведаюць міфалогіі свайго народа, старадаўніх традыцый продкаў.

Мэта даследвання: правесці параўнанне вобразаў, створаных аўтарамі калекцыі Бонсцікаў, і вобразаў вуснай народнай творчасці.

Задачы:

1. Узнавіць тэарэтычны матэрыял пра міфалогію;

2. Пазнаёміцца з міфамі і легендамі беларусаў пра багоў, духаў і міфічных істот, працамі даследчыкаў беларускай міфалогіі;

3. Пазнаёміцца з гісторыямі кожнага з герояў, параўнаць вобразы Бонсцікаў з вобразамі з легенд і міфаў беларусаў, выявіць адрозненні і падабенствы ў падачы знешняга выгляду і сферы ўплыву кожнага з герояў;

4. Стварыць карту бытавання прататыпа кожнага героя на тэрыторыі Беларусі.

Аб’ект даследвання: легенды і міфы беларусаў пра багоў, духаў і міфічных істот.

Прадмет даследвання: адрозненні і падабенствы паміж героямі вуснай народнай творчасці і калекцыі Бонсцікаў.

Метады даследвання:

• метад вывучэння і абагульнення;

• метад анкетавання;

• метад параўнання.

Тэарэтычная значнасць маёй работы ў тым, што яна дапаможа вучням больш глыбока пазнаеміцца з міфалогіяй беларусаў, культурай і вераваннямі далёкіх продкаў.

Практычная значнасць: матэрыялы могуць быць выкарыстаны на факультатыўных занятках па беларускай літаратуры, на ўроках па вывучэнні міфалогіі беларусаў, пры правядзенні пазакласных мерапрыемстваў па культуры і літаратуры Беларусі.

Тэарэтычная частка 1. Міфалогія ў жыцці сучаснага беларускага грамадства

«Увесь навакольны свет народная фантазія насяляла добрымі і злымі духамі. Кожны з іх мае свае прыметы, свой характар і паводзіны, патрабуе пэўных ахвяраў. Мірыяды гэтых істотаў, што суправаджалі чалавека паўсюль, разам з тым выхоўвалі ў ім беражлівае стаўленне да прыроды, якая знаходзілася пад аховай духаў, да ўласнай гісторыі, бо частка гэтых духаў па паходжанні – ад душаў продкаў. Адухаўленне рэчак, азёраў, лясоў нараджае і любоўнае стаўленне да іх, а адчуванне сваёй еднасці з продкамі – Дзядамі – дае Традыцыю ў вышэйшым значэнні гэтага слова»

Т. І. Шамякіна

Вельмі часта ў паўсядзённым жыцці нам даводзіцца сустракацца з такімі паняццямі, як “міф” і “міфалогія”. Імі абазначаюць нешта такое, што не існуе на самой справе. Гэта з аднаго боку. З другога боку, гэта слова таскама атаясамліваецца з апавяданнямі пра багоў і герояў.

Міфы і міфалагічныя элементы працягваюць сваё існаванне і ў сучаснай культуры. Многія людзі выкарыстоўваюць у сваёй мове выразы, якія прыйшлі да нас з грэчаскай міфалогіі: “сізіфава праца”, “ахілесава пята”, “траянскі конь” і іншыя. Дужага, смелага і бясстрашнага мужчыну ці юнака называюць Гераклам, прыгожую дзяучыну – Афрадытай ці Венерай.

Аднак, выкарыстоўваючы такія запазычаныя выказванні, большасць людзей не могуць дакладна вытлумачыць іх сэнс. Адбываецца гэта па той прычыне, што яны не дастаткова знаёмы з грэчаскай міфалогіяй.

“У культуры беларускага грамадства функцыянуе яшчэ адзін пласт міфалагічных элементаў, аб якім самі беларусы маюць яшчэ меншае ўяўленне. Гэта язычніцкая міфалогія саміх беларусаў.

Элементы язычніцкай міфалогіі займаюць значнае месца ў побыце і мове беларусаў. Беларуская мова насычана міфалагічнымі паняццямі (пярун, ліхаманка, трасцы, злыдні і інш.), якія не кожны суадносіць з міфалагічнымі персанажамі. Магія як элемент міфічных уяўленняў аб магчымасці ўздзеяння на навакольны свет і людзей, рэальная магічная практыка жывуць у сучасным беларускім грамадстве. Людзі стукаюць па дрэве, каб засцерагчыся ад бяды, носяць абярэгі, звяртаюцца да знахароў і чараўнікоў. У рэштах земляробчай абраднасці, якія не толькі захоўваюць сяляне, але пераймаюць і дачнікі, ёсць міфічныя элементы. Міфалогія – яскравая і значная з’ява ў культуры сучаснага беларускага грамадства. Як бачна, яна і сёння прысутнічае ў паўсядзённым жыцці беларусаў, праяўляецца праз словы, дзеянні, мысленне. У ёй пераплятаюцца элементы ведаў і няведання, веры, ідэалогіі, магічнай практыкі.

“Міф – універсальная якасць культуры. Міфалогія стаяла ля вытокаў нацыянальнай культуры, існуе зараз і, безумоўна, захавае сваё месца ў культуры Беларусі ў будучым.”¹

2. Паняцці “міф” і “міфалогія”

Паняцці «міф» і «міфалогія» ў сучасным беларускім грамадстве ўжываюцца з рознымі адценнямі і ў розных сэнсах.

Пытанне аб тым, што такое міфалогія, хвалюе і выклікае спрэчкі навукоўцаў ужо не адно стагоддзе. На гэтую тэму напісана вялікая колькасць прац, існуе шмат тэорый, якія даюць тлумачэнне міфалогіі як у цэлым, так і ў асобных яе элементах.

Слова «міф» (ад гр. mythos – слова, паданне, апавяданне) выкарыстоўвалі яшчэ старажытныя грэкі. У наш час яно выкарыстоўваецца ў двух значэннях:

1. Старажытнае народнае паданне аб паходжанні свету і з'яў прыроды з фантастычнымі вобразамі багоў і легендарных герояў.

2. пераноснае значэнне Нешта фантастычнае, неверагоднае; вымысел.

Таксама і тэрмін “міфалогія” мае некалькі значэнняў:

1. Сукупнасць міфаў якога-н. народа. Грэчаская міфалогія.

2. Навука, якая вывучае міфы (у 1 знач.)²

3. Міфалогія — гэта навука, якая вывучае міфы і сістэму міфічных уяўленняў аб свеце, распрацоўвае тэарэтычныя і практычныя праблемы свайго аб’екта даследавання.

Вызначэнне міфа толькі як жанру літаратуры – гэта звужаны навуковы падыход, які выкарыстоўваецца пры разглядзе месца міфа ў літаратуры.

3. Сістэма персанажаў міфалогіі беларусаў

У свядомасці беларусаў-язычнікаў шматлікім з’явам прыроды і жыцця надаваліся чалавечыя ўласцівасці, таму міфалогія беларусаў захоўвае значную колькасць персанажаў. Сістэма персанажаў міфалогіі беларусаў досыць разгалінаваная. З класічных катэгорый міфічных персанажаў у ёй шырока прадстаўлены багі і духі. У той жа час ёсць свае, спецыфічныя. Гэта дзяды, паведачы, чараўнікі.

У язычніцкай міфалогіі беларусаў сустракаюцца персанажы розных тыпаў па знешняму выгляду: антрапаморфныя (чалавекападобныя), зааморфныя (жывёлападобныя), антрапазааморфныя (прамежкавага тыпу, якія спалучаюць у сабе і чалавечыя, і жывёльныя прыкметы), тэрыаморфныя (пачварныя).

Катэгорыі міфічных персанажаў вызначаны па тэкстах, вядомых на сённяшні дзень. (Дадатак 3)

Багі – галоўныя персанажы язычніцкай міфалогіі беларусаў, якія валодаюць надзвычайнымі магчымасцямі, індывідуальнай адметнасцю і атрыбутыкай, кіруюць пэўнымі часткамі Сусвету. Ім пакланяюцца як уладарам прыроды і чалавечага лёсу.

Слова «бог» уваходзіць у імёны розных багоў – Дажбог, Чарнабог, Стрыбог і інш. Пантэон беларускіх багоў вялікі па колькасці імёнаў, але пра іх захавалася нязначная колькасць тэкстаў (большасць багоў толькі ўпамінаецца ў міфах); асобных мы ведаем толькі па імёнах, якія падказваюць іх функцыі.

Усе багі і большасць духаў міфалогіі беларусаў належаць да антрапаморфнага тыпа – маюць мужчынскі ці жаночы выгляд. Характэрным для міфалогіі беларусаў з’ўляецца тое, што сярод багоў вельмі мала жаночых персанажаў.

Нягледзячы на недастатковасць тэкстаў, прасочваецца падзел багоў на добрых і нядобрых. Такое дзяленне вызначаецца праз іх станоўчыя ці адмоўныя адносіны да чалавека. У большасці сваёй добрыя багі нябеснага паходжання, нядобрыя – з Таго Свету. Але сярод і тых, і другіх ёсць выключэнні.

Для міфалогіі беларусаў характэрны стваральныя рысы багоў. Яны на дзяляюць людзей агнём (Белбог), вучаць земляробству (Вялес), апякуюць рамёствы (Макаш, Сварог).

Сярод багоў існуе іерархія. Найболей значнымі і старажытнымі багамі з’яўляюцца два браты – Белбог і Чарнабог.

Белбог – галоўны Бог, бацька ўсіх багоў. Ён адзін са стваральнікаў Сусвету (разам з Чарнабогам).

На другім месцы знаходзяцца багі-ўладары той або іншай часткі Сусвету. Першы сярод іх – Пярун, захавальнік нябеснага агню.

За галоўнымі багамі стаяць багі ніжэйшага ўзроўню, звязаныя з гаспадарчымі справамі, порамі года і стыхіямі.

Паведачы – багі і духі, прызначэнне якіх служыць галоўным багам, змагацца з іх ворагамі, несці іх волю стыхіям, выконваць розныя даручэнні. Яны пасрэднікі паміж багамі і людзьмі, сочаць за зямнымі гаспадарствамі і людзьмі, перадаюць ім волю багоў, па боскаму загаду дапамагаюць ці шкодзяць людзям.

Вера ў духаў – успрыняцце з’яў прыроды як жывой і адушаўлёнай сілы.

Духі – міфічныя істоты, звязаныя з чалавекам, яго целам і жыццёвым асяроддзем, у тым ліку і прыродным. Яны бесперапынна ўзаемадзейнічаюць з чалавекам, нават азначаюць асаблівасці яго душэўнага і псіхічнага стану.

Духі маюць уласцівасць быць нябачнымі і з’яўляцца людзям па свайму жаданню. Яны здольны прымаць і розныя вобразы. Нядобрыя духі з’яўляюцца перад людзьмі няйначай як у выглядзе жывёл, а калі ж у вобліку чалавека, што здараецца вельмі рэдка, — то самага мярзотнага, агіднага выгляду.

Наогул, сярод духаў больш за ўсё прамежкавых спалучэнняў.

Духаў прыроднай прасторы дзеляць на групы, звязаныя з Багонню, Гэтым Светам, Тым Светам. Акрамя таго, асобныя значныя тэрыторыі — лес, балота, вада, Наўе — маюць сваіх духаў.

У Гэтым Свеце побач з людзьмі жыла значная колькасць духаў. Усе пабудовы сядзібы, паводле паданняў нашых продкаў, былі заселеныя духамі. Адны дапамагалі гаспадарам, другія ні пра што не клапаціліся, але таксама патрабавалі ад чалавека ўвагі.

Шэраг духаў беларус не любіў за тое, што яны наносілі шкоду гаспадарцы, і імкнуўся не пускаць іх на сядзібу. У першую чаргу гэта духі ночы, якія імкнуцца пракрасціся на сядзібу або ў гаспадарчыя пабудовы, каб рабіць свае ліхія справы.

Калі багоў беларус-язычнік шанаваў і прымаў такімі, якімі яны з’яўляюцца, то з духамі яго адносіны былі досыць супярэчлівыя. Іх ён дзяліў на добрых і нядобрых, не залежна ад таго, да якой часткі Сусвету яны належалі.

Практычная частка Параўнанне вобразаў Бонсцікаў і герояў беларускай міфалогіі

У калекцыі Бонсцікаў апісваецца пяцьдзясят багоў, духаў і міфічных істот. Толькі частка з іх (24 героі) выпушчаны ў выглядзе цацак-прыліпалак і “ажыўлены” ў кнізе “Героі міфаў і легенд Беларусі”. Менавіта на іх я і вырашыла спыніцца ў сваім даследванні.

Спачатку я прааналізавала матэрыял з літаратурных крыніц і інтэрнет-рэсурсаў. Вынікам маёй работы стаў матэрыял аб гэтых духах і істотах з твораў літаратуры і прац даследчыкаў беларускага фальклору (Дадатак 4).

Наступны крок – параўнанне герояў Бонсцікаў і герояў фальклору па некалькіх параметрах:

1. Знешні выгляд.

2. Сфера ўплыву і дзейнасці.

3. Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам.

4. Прыналежнасць да “добрых” ці “злых” багоў, духаў і істот.

(Дадатак 5)

Такім чынам, правёўшы параўнанне герояў, я зрабіла наступныя вывады:

1. Усе героі, увасобленыя ў вобразах Бонсцікаў, створаны ў выглядзе добрых, прывабных і ўсмешлівых герояў, нягледзячы на тое, што не ўсе з іх з’яўляюцца “добрымі” героямі. Так, напрыклад, Туросік, Злыдзень ці Упырок на самой справе зяўляюцца такімі істотамі, якія па сваіх учынках я б аднесла да “злых” духаў, а створаныя аўтарамі калекцыі цацкі выклікаюць сімпатыю да іх. Апісанні ж гэтых герояў у творах фальклору і творах мастацтва больш адпавядае іх ролі: Туросік – лясны дух, які мае выгляд вялікага, магутнага тура з раздзьмутымі ноздрамі, Злыдзень – злая істота, якая шкодзіць людзям, з непрыемнай усмешкай і злым позіркам.

Пры параўнанні знешняга выгляду герояў цацак і герояў міфаў і легенд таксама выявіліся некаторыя несупадзенні. Напрыклад, Жыж: цацка ў выглядзе дзядка з усмешкай, у міфалогіі – замест языка полымя, у руках маланка. Цмок: цацка – добры вадзяны дракон, у фальклоры - пачвара з кіпцюрамі. Лясун: цацка – дзядок з вялікімі сінімі вачыма, у міфалогіі – стары, кульгавы, лысы, з зялёнымі валасамі і інш.

2. Нягледзячы на тое, што кожны вобраз бога, духа ці істоты быў створаны чалавекам, не ўсе з іх узаемадзейнічаюць з людзьмі. Есць такія, што стараюцца трымацца ад людзей падалей: Упырок (на аснове матэрыялу кнігі пра Бонсцікаў), Кук, Гарцукі.

3. Я не змагла знайсці матэрыял пра Упырка. У кнізе пра Бонсцікаў ён апісваецца як маленькая істота, падобная да кажана, якая любіць фруктовы сок. Мне сустракаўся толькі варыянт Упыр. Я палічыла, што гэта памяншальна-ласкальная форма слова ад Упыр, аднак гэта аказалася не так. Паводле зместу фальклорных твораў, Упыр – гэта ажыўшы мярцвяк. Таму пытанне аб тым, ці існуе такі герой у беларускай міфалогіі для мяне пакуль засталося адкрытым.

4. Адным з пунктаў, па якіх праводзілася параўнанне герояў – аднясенне яго да “добрых” ці “злых” багоў, духаў і істот. Тут таксама ўзніклі пэўныя цяжкасці. Па некаторых учынках я аднесла герояў да дрэнных духаў і багоў, а літаратура падае іх як добрых. Па якой жа прычыне гэта так атрымалася? Усё тлумачыцца тым, што беларусы адназначна да добрых ці злых маглі адносіць толькі міфічных істот. Багоў яны ўспрымалі такімі, якія яны ёсць. Багі і духі або дапамагаюць чалавеку ў яго паўсядзённым жыцці (сочаць за парадкам у хаце, хлеве, клеці, даглядаюць жывелу і інш.) або аберагаюць прыродныя багацці беларусаў – лес, палі, рэкі і азёры. Часам здаралася так, што яны рабілі дрэнна, аднак гэта было ў адказ на нядобрыя ўчынкі і дзеянні самаго чалавека: Дамавік хаваў рэчы, стукаў па даху, гучна тупаў па падлозе для таго, каб паказаць, што ён незадаволены парадкам у хаце; Цмок нападае на таго, хто сам першы яго пакрыўдзіць, і то глядзіць, ці варты чалавек таго, каб траціць на яго свае сілы; Лесавік не шкодзіць людзям, а толькі жартуе з іх, але жартуе злосна. Скарбнік чалавеку не дапамагае, аднак крыўдзіць толькі таго, хто імкнецца забраць яго скарб. А калі здаралася так, што ўчынялася нешта нядобрае, то гэта ўспрымалася як пакаранне за нешта ці папярэджанне. Таму нельга сказаць, што ўсе гэтыя істоты нясуць зло. З дваццаці чатырох фігурак, якія распрацаваў «Еўраопт», толькі чатыры можна аднесці да ўмоўна злых — Упырка (вампірчык, які любіць фруктовы сок), Злыдня (дробнага пакасніка і свавольніка), Мешу (любіць прыстрашыць мінакоў і захіхікаць) і Гарцука (уладар дрэннага надвор’я). Усе астатнія – умоўна добрыя.

5. У літаратуры, прысвечанай разгляду пытанняў беларускай міфалогіі, я знайшла такое паняцце, як “кабінетныя багі і духі”. Аказалася, што так даследчыкі называюць міфічных істот, “якія ніколі не існавалі ў вераваннях насельніцтва Беларусі, а былі свядома выдуманы ці памылкова вызначаны этнографамі і фалькларыстамі”.³ Слова "кабінетныя" азначае тое, што яны нарадзіліся як бы ў кабінетах навукоўцаў, а не ў рэальнай народнай свядомасці.

Павел Шпілеўскі (псеўданім Древлянский), даследчык беларускай міфалогіі і фальклору, “ствараў” імёны ніколі не існавалых багоў з беларускіх слоў і фразеалагізмаў. “А. Тапароў, Т. Іванова, Л. Лапцеў і Е. Леўкіеўская прыйшлі да высновы, што значная, калі не параважная частка з 52 пазначаных ім духаў і багоў - па сутнасці, плён яго фантазіі. Назвы калектыўнай працы ці каляндарных тэрмінаў (каляда, талака, шчадрэц, купала) ці назвы прыродных з’яў (жыж, зюзя, знічка) у Шпілеўскага ператварыліся ў багоў. Шэраг іншых згаданых ім персанажаў - гарцукі, Дзявоя, Меша, Паляндра, Жыцень, Жытняя Баба, Кумяльган, Бордзя, Любмел, Цёця - не згадваюцца болей ні ў якіх крыніцах, іх не здолеў зафіксаваць ніводны пазнейшы фалькларыст. Адам Кіркор таксама падазраваўся ва ўласнай міфатворчасці (яго "бог" Бялун мог быць кантамінацыяй рысаў палевіка і ахоўніка кладаў)”.⁴

Тым не меньш, вобразы Жыжаля, Зюзі (які мог існаваць як духі сцюжы, а не як боства) развіваліся. “Фактычна, сёння яны ператварыліся ў паўнавартасных міфалагічных істот, якія, аднак, з'яўляюцца элементамі нэаміфалогіі і не маюць нічога агульнага са старажытнымі вераваннямі беларусаў”.⁵

6. Прааналізаваўшы матэрыял, які датычыцца распаўсюджання пералічаных герояў, я паспрабавала зрабіць карту іх “рассялення” на тэрыторыі Беларусі. Яна супала з той картай, якая змешчана ў кнізе “Героі міфаў і легенд Беларусі”.

У выніку, пасля правядзення даследвання, можна зрабіць выснову, што мая гіпотэза пра тое, што большасць герояў-прататыпаў Бонсцікаў на самой справе ў творах вуснай наронай творчасці не сустракаецца, іх прыдумалі аўтары калекцыі, не пацвердзілася. Багі, міфічныя духі і істоты, увасобленыя ў цацках, сапраўды прысутнічаюць у міфалогіі беларусаў. Пра адных іх вядома больш, пра другіх – менш; адны вядомы ўсім беларусам, а другія існавалі толькі ў пэўнай мясцовасці. На жаль, я не змагла нічога знайсці пра Упырка, а таксама высветліла, што ёсць некаторыя героі (Жыж, Меша, Гарцукі, Бялун), якіх сучасныя даследчыкі фальклору, лічаць “кабінетнымі”.

ЗАКЛЮЧЭННЕ

За той час, што доўжылася даследванне, я ўпэўнілася ў тым, што ўсе мы вельмі мала ведаем пра міфы і легенды беларусаў (хаця на ўроках літаратуры мы разглядаем некаторыя з іх), не цікавімся сваёй культурай і гісторыяй, саромеемся ўжываць родную мову. (Дадатак 2)

Асабліва непрыемна я стала сябе адчуваць тады, калі выпадкова ў інтэрнэце знайшла артыкул, у якім расказвалася пра шаснаццацігадовую дзяўчынку Марыю Шульскую, якая стварыла буквар на аснове беларускай міфалогіі. Найбольш мяне ўразіла тое, што Марыя нарадзілася ва Украіне і большую частку свайго жыцця пражыла ў невялічкім горадзе Бярозаўка (Адэская вобласць) і параўнальна нядаўна пераехала разам з бацькамі ў Беларусь. Яна амаль самастойна вывучыла беларускую мову, пазнала беларускую міфалогію, арыентуецца ў ёй лепей за многіх карэнных беларусаў і збіраецца выдаць «Буквар Дамавухі», які праз нацыянальных міфалагічных істот будзе знаёміць дзетак з алфавітам. “Здзіўляе не толькі тое, што цяпер дзяўчына арыентуецца ў міфалогіі настолькі добра, што змагла ўсе свае веды перакласці на старонкі кнігі, але і той факт, што тэкст напісаны на беларускай мове”.⁶

Скончыць сваю работу я хачу словамі, якія сказала Марыя на інтэрв’ю пасля конкурса “100 ідэй для Беларусі”:

“Мне вельмі спадабалася міфалогія Беларусі. Я не ведала, што яна такая багатая. Вырашыла, што і беларусы таксама павінны гэта ведаць. Хочацца, каб яны любілі беларускую мову, чыталі на ёй, размаўлялі і падтрымлівалі культуру Беларусі”⁷.

СПІС ЛІТАРАТУРЫ

1. Беларускі фальклор. Энцыклапедыя ў 2-х тамах — Мн.: Беларуская энцыклапедыя, 2005 (289)

2. П.Древлянский "Белорусские народные предания" // Рукописи, которых не было. Подделки в области славянского фольклора — М.: Ладомир, 2002

3. Каляндар "Беларускiя нячысцiкi" — Мiнск: "Асобны дах", 2005

4. Міфы Бацькаўшчыны: Літаратурна-мастацкае выданьне — Менск: Беларуская Энцыклапедыя, 1994

5. Суднік М.Р., Крыўко М.Н. Тлумачальны слоўнiк беларускай лiтаратурнай мовы – Мiнск: БелЭн, 2002.

6. Шамякіна, Т. І. Міфалогія і яе значэнне / Т. І. Шамякіна // Роднае слова. – 1993. – №7.

7. Шамак А. А. Міфалогія беларусаў / А. А. Шамак. — Мінск : Інстытут культуры Беларусі, 2013.

8. Чароўны свет: з беларускіх міфаў, паданняў і казак / рэд. Г.П.Пашкоў; маст. В.П.Славук — Мінск: Беларус.Энцыкл. імя П.Броўкі, 2008

Анлайн-крыніцы:

1. По материалам сайта http://www.bestiary.us/

2. http://www.wikiwand.com/be/%D0%A5%D1%83%D1%82

3. https://be.wikipedia.org/wiki/Кабінетныя_багі_і_духі_беларускай_міфалогіі

4. https://vb.by/society/science/bukvar_na_belorusskom.html

Дадатак 1

Анкета для вучняў

1. Як называецца апошняя калекцыя Бонсцікаў? ____________________

_____________________________________________________________

2. Ці ведаеш ты імёны яе герояў? Пералічы вядомыя ________________

__________________________________________________________

_____________________________________________________________

____________________________________________________________

3. Якія з герояў табе падабаюцца больш? __________________________

__________________________________________________________

4. Ці былі вядомыя табе раней гэтыя героі? ________________________

5. Калі так, то адкуль ты пра іх даведаўся (даведалася)?______________

__________________________________________________________

6. Ці вядома табе за што адказвае кожны з герояў калекцыі? _________

7. Як ты мяркуеш, ці ёсць такія героі ў творах вуснай народнай творчасці беларусаў? _________________________________________

Дадатак 2

Аналіз анкетавання

Дадатак 3

Асноўныя багі і духі міфалогіі беларусаў

Багонь	БЕЛБОГ (Бялун)
	Нябеснае гаспадарства				Вырай
	Пярун, Цётка, Малання, Стрыбог, Ярыла, Макаш, Сварог, Дажбог, Ляля, Лада, Любмел, Кляскун, гарцукі, Зніч, Дзявоя, Дзянніца, Шчадрэц, Каляда				Дзяды
Гэты Свет	Духі гаспадарчых пабудоў			Духі хаты
	Хлеўнік, Баган, Вісус, Вазіла, Рай, Гуменнік, Гуменіха, Ёўнік, Пуннік, Лазнік			Хатнік, Хатніца, Бай, Пячурнік, кікімары, Валасень, Бадзюля, Сербай, Меша, шэшкі, злыдні
	Багі і духі лесу			Багі і духі палёў і агародаў
	Купальскі Дзядок, Дабрахочы, Лясун, лесавіцы, Гаюн, гаёўкі, Зазоўка, Кук, Лойма, Гаспадар вужоў, вужалкі, Гаспадар змей, Гаспадар гадзюк			Талака, Жыцень, Палявы Дзедка, Палявік, жытніцы, Спарышка, Спарышэнь, Жытняя Баба, Падвей, Жалезная Баба
	Багі і духі балот	Духі хвароб
	Лазавік, Кадук, лознікі, Хапун, Балотнік, Багнік, Аржавеннік, балотніцы, паветрыкі			Паветрые, Воспа, паралікі, Паморак, Чума, Моравая Дзева
	Духі ночы
	Паўночнікі, Кумельган, Стрыга, Мара, начніцы, касны, шатаны, ератнікі, прахі, Чорная Баба
Апраметная	Падводнае гаспадарства		Падземнае гаспадарства
	Вадзянік, вадзяніцы, Баламуцень, Гаспадар рыб, азярніцы, Расамаха		Ох, Жыжаль, Вялес, Кладнік, Зюзя, Зіма, Мароз, Халера, трасцы
	Наўе
	Паляндра, Смерць, Дзева смерці, Марэна
	ЧАРНАБОГ

Дадатак 4

1 . Жиж – рускае напісанне імя Жыжаля, які ў беларускiх павер'ях выступае як міфічная істота, бажаство падземнага агню, увасабленне пажару, апякун рамяства, найперш кавальскага. Таму яго лічаць Богам, які дапамагае кавалям.

Замест языка ў яго агонь, а ў руках маланкі. Сам увесь рыжы, апрануты ў чырвоную світу. Бывае, Жыжаль плюецца полымем. Жыжаля і Богі, і людзі паважалі за мужнасць. Толькі ён мог паспрачацца з Перуном. Для сваіх боек з Перуном ён у вогненнай кузні пад зямлёй куе зброю. Калі Жыжаль доўга працуе ў кузні, пераграваецца зямля і пачынаецца засуха, гараць тарфяныя балоты, лясы. Калі выходзіў з-пад зямлі, Пярун у гневе кідаў у Жыжаля вогненыя стрэлы-маланкі. Ад боек Жыжаля з Перуном і людзям перападае. Калі маланка пападае не ў Жыжаля, а ў зямлю, то пачынаюцца пажары, ад чаго выпальваюцца сенакосы, сушацца агароды, палі робяцца бясплоднымі. Тады і людзі пакутуюць.

Калі Жыжаль у добрым настроі, ён ходзіць у сябе пад зямлёй паціху, і на зямлі цёпла, ён абагравае яе. А калі Жыжаль раз’юшаны, ён пачынае хутка-хутка хадзіць, і тады ён не грэе, а паліць зямлю. Згараюць палі, лясы, балоты, лугі.

Пра Жыжа мала вядома ў Беларусі: яго ведаюць толькі, здаецца, у Менскай губерні.

2 . Капялюшнікі – нейкія нячысцікі, якія валодаюць здольнасцямі, характэрнымі для блукаючых агеньчыкаў і пярэвератняў. Сустракаецца гэтая міфічная істота у апавяданнях Віцебшчыны.

А дно з іх расказвае пра падзею, якая адбылася ля вёскі Чарткі. Кажуць, неяк аднойчы сабраліся мужчыны з Чартка на рыбу. Была восень, вада халодная, ды і надвор'е ледзь не на прымаразак бралася. Добра нарыбачыўшыся, яны сабралі свой улоў і хацелі ўжо пайсці дадому. Але на абодвух навалілася такая зморанасць, што вырашылі крыху адпачыць, перавесці дух. “А каб канчаткова не змерзнуць, прымасціліся каля стажка з аеру і позняй асакі. Стажок належаў аднаму з рыбакоў і знаходзіўся якраз недалёка ад ракі. Не паспелі сесці і як мае быць сагрэцца, як убачылі ўдалечыні вогнішча. І хоць да вёскі было недалёка, абодва ўсталі і накіраваліся да агеньчыка, каб сагрэцца і крыху абсохнуць. Пасля ўжо расказвалі яны, што хоць і бачылі святло перад сабой, доўга не маглі патрапіць да вогнішча, шмат разоў паварочвалі то ў адзін, то ў другі бок, бо вогнішча быццам скакала па полі.

Нарэшце, зусім збіўшыся з ног, дабраліся. Аказалася, вогнішча паліў нейкі незнаёмы дзівак у нейкай няскладнай цёмнай вопратцы і вялікім капелюшы, насунутым так нізка, што твару не было відаць. Незнаёмы аказаўся да таго ж і вельмі маўклівым, бо як ні спрабавалі разгаварыць яго — нічога не атрымалася. Рыбакі вырашылі, што не вельмі рады гаспадар бачыць няпрошаных гасцей ды яшчэ забаўляцца з імі. А калі развярнуліся ўжо адыходзіць, за іх спінамі пачуўся спачатку прыглушаны хрып, затым раздаўся нечалавечы рогат і лапатанне птушыных крылаў...

Азірнуліся рыбакі толькі тады, калі дабеглі да першага падворка. Але яшчэ доўга жах ледзяніў іх спіны і ногі. Раніцай мужчыны расказалі пра начное здарэнне, але вяскоўцы паднялі тых на смех. І толькі калі прыйшлі да ракі, убачылі на месцы стажка папялішча”. (Запісала ў 2001 годзе Людміла Валадзько ў г.п. Варапаева Пастаўскага р-на ад Букі Любові Сцяпанаўны. Літаратурная апрацоўка Іны Генадзеўны Касарэўскай).

3 . Вадзянік, вадзяны дзед – у старадаўніх павер'ях многіх народаў дух вады, уладар пэўнага вадаёма і жывых істот у ім.

П аводле народных уяўленняў, вадзянікі жывуць у вадзяных глыбінях, дзе вада ніколі не прамярзае ад іх дыхання. Вадзянік можа мець пад вадою і цудоўны палац. Найчасцей ён уяўляўся старым дзедам з доўгімі валасамі і барадою, са скурай, пакрытай водарасцямі і цінаю, з расплывістым тварам і лупатымі вачыма, з азызлым пузам, з перапонкамі між пальцамі ног. Часам малявалі вадзяніка з рагамі і хвастом, з кіпцюрастымі лапамі замест рук і ног. Згодна з народнымі перакананнямі, вадзянікі жывуць у заторах рэк, каля млыноў, пад шлюзамі. Напрыклад, знешні выгляд вадзяніка ў в. Шырокае Буда-Кашалёўскага раёна: «Вадзянік такі страшны, касматы, з барадой зялёнай. Яна ўся цінай аблеплена. Цела ў яго ўсё слізкае, усё ў слізі. Хвост ён імее, як у рыбы і чышуёй пакрыты. А рукі, як у гуся лапы, штоб лучшэй плаваць. Увесь ён такі сіні, наверна, ад холаду, і ў пупурыжках». Лічылі, што вадзянік жыве ў вірах рэк, асабліва каля млыноў (такі зваўся «вірнік»), на дне азёр, крыніц, глыбокіх калодзежаў («ціхоня»).

Вадзянікаў параўнальна няшмат – па адным на кожны вадаём. Яны не могуць перасоўвацца цераз сушу, здараецца, што два вадзянікі – рачны і калодзежны, што жывуць побач ведаюць адзін аднаго толькі па голасе, ніколі не бачацца.

Вадзяніку прыпісвалі рух і памутненне вады, пару над ёй, разлівы рэк, псаванне рыбалоўных прылад, разбурэнне плацін, млыноў, гібель жывёл і людзей у вадзе. У ноч на Купалле вадзянікі выплываюць з глыбінь і накіроўваюцца да млыноў, дурэючы там, круцяць колы, адкрываюць шлюзы. Перамолатая ў гэтую ноч мука мае незвычайныя ўласцівасці: хлеб з яе, асвечаны ў царкве, на працягу года захоўвае такую сілу, што той, хто з'есць яго, не можа патануць.

4 . Азярніца – мясцовая разнавіднасць русалкі, якая жыве у Чорным возеры на Мядзельшчыне. Азярніцамі называлі тых русалак, што жылі менавіта ў азёрах. Недалёка ад вёскі Брусы Мядзельскага р-на, у лесе, ёсць возера, якое называецца Чорным. Чорнае возера вельмі глыбокае. Дно яго топкае, ілістае, таму вада здаецца чорнаю, хаця яна і даволі чыстая.

П аводле слоў старажылаў вёскі, у возеры гэтым жылі і, мабыць, жывуць яшчэ і цяпер істоты, падобныя да маладых жанчын, — азярніцы. “У азярніц доўгія зеленаватыя валасы, цёмная скура, ступні ў выглядзе плаўнікоў. I хоць знешне істоты нагадваюць людзей, замест крыві ў іх нібыта вада, і на дотык яны вельмі халодныя. Размаўляюць азярніцы на незразумелай, як бы птушынай мове. Сукні носяць сплеценыя з багавіння. Па начах, калі свеціць месяц, азярніцы выходзяць на бераг і спяваюць салоўкамі. Бывае, спяваюць яны і глыбока пад вадою. Тады іхнія спевы нагадваюць жабінае крактанне.

Калі раптам які чалавек убачыць азярніц, ён не павінен сябе выдаць, бо азярніцы зацягнуць яго да сябе, у самую багну, і ўжо не адпусцяць.

5 . Багнік – дух, адзін з чатырох відаў балотных нячысцікаў. Жыве ў багне – тарфяным балоце, якое ніколі не пакрываецца расліннасцю і выглядае як бруднае чорнае возера. Ніколі не з'яўляецца на певерхні. Даведацца аб яго прысутнасці можна толькі па дробных пузырах, што ўздымаюцца ў глыбіні, і лёгкім варушэнні вады, а таксама па дробненькіх агенчыках на паверхні балота. Багнік не пакідае свой мяккі ложак на дне нават тады, калі ў балота трапіць чалавек ці жывёла. Ён упэўнены, што здабыча нікуды не дзенецца і абавязкова спусціцца на дно.

Я го не пужаюць маразы: багна рэдка замярзае, бо абаграваецца цёплым подыхам багніка. Мацней за ўсё багніка палохае, калі людзі вычэрпваюць ваду з багны дзеля здабычы торфу, альбо калі гараць тарфянікі. Тады багнік пакутуе і ледзь дажывае да новага часу, калі яго багна зноў напаўняецца вадой з-за дажджоў.

Раніцою і ўвечары ён крычыць на розныя галасы: раве, як птушка бугай, крача па-качынаму, булькоча, нібы цецярук, каб завабіць паляўнічага ці драпежніка. Калі прырода расквечвае паверхню жытла Балотніка кветкамі, ягаднікамі, грыбамі, нячысьцік патаемна сярод кветак і ягад патаемна вырошчвае багун, каб затуманіць розум чалавека, і прарывае балотныя акенцы, якія атачае кветкамі, да якіх падганяе рыбу. Гэта пасткі, якія знішчылі не адно жыццё.

Персанаж згадваецца ў працы М.Я. Нікіфароўскага, у фальклорных запісах Гомельшчыны.

6 . Жэўжык – апякун рэк ці вадзяное боства (але не дух, як напрыклад, вадавік ці лазавік). Жэўжык – значыць жвавы, спрытны. Беларусы ўяўляюць яго старым, тошчым, невялікага росту, з рудой барадою, з танклявай шыяю, маленькай галоўкаю, з доўгімі, але маленькімі ручкамі, з доўгімі пальцамі і тонкімі нагамі, але пры ўсім гэтым незвычайна дужым, жывым і вельмі спрытным. Такое паняцце беларусы склалі сабе, напэўна, таму, што яны вераць, быццам ён жыве заўсёды ў вадзе, на самай глыбіні — у віры і спрытна плавае пад вадою і на паверхні, разганяючы паперадзе сябе хвалі вялізнейшым жутлам – велізарным кіем з двума зубцамі на канцы. Пад вадою ён плавае ўдзень, назіраючы за яе плынню; а ўночы — на паверхні вады; але яго ніхто не можа бачыць, бо ён плавае ў чоўне-недабачцы і да таго ж закрываецца жутлам ад людскіх вачэй. Угледзеўшы якую-небудзь небяспеку, якая чакае чалавека, напрыклад, калі ўбачыць, як тоне чалавек ці судна, ён адным узмахам свайго жутла выратоўвае іх; ён жа ўтаймоўвае буры і вятры... Жэўжыку падначалены ўсе вадзяныя духі, у тым ліку вадавік і лазавік. Жэўжыка ведаюць усе беларусы.

7. Цмок – гіганцкі змей. Ён – злы змей, які шкодзіць людзям, паліць хаты, пушчае з пашчы полымя.

У некаторых казках і баладах цмок – рэптылія-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. Цмок жыве ў балоце ці рацэ і штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат. Гэта пачвара з кіпцюрамі, як сярпы, і з такімі вострымі крыламі, што можа што заўгодна перасекчы імі, як мячом. Ростам Цмок з вялікі дом, але вельмі гультаяваты — калі нехта з людзей патурбуе яго, то ён не абавязкова будзе нападаць, а спачатку ўзважыць, ці вартая ахвяра парушанага спакою.

Ц мок — найстарэйшы звер у свеце.

Часам цмока надзяляюць рысамі не пачвары, а дэмана, нячысціка. У некаторых мясцінах верылі, што цмок — гэта «змій страшэнны», які выпівае (высмоктвае) душу ў чалавека і жывёлы. Чалавек слабее і памірае. У Рэчыцкім раёне распавядалі, што цмок — гэта такі «вужака», які прабіраецца ноччу ў хлеў да скаціны і выпівае яе малако, цмокаючы пры гэтым (адсюль і назва). Жыве ля ямін, на сметніках, у гушчары ліхатраўя. Каб пазбавіцца ад цмока, трэба злавіць яго ноччу і пасекчы лапатай.

Цмок болей дагледжаны за іншых нячысцікаў, часта мыецца ў лазні. З-за асцярожнасці і прадбачлівасці жыве долей астатніх дэманаў. Часта чапляецца да простых вясковых людзей, але людзей сямейных не кранае. Іх расправа чакае тых, хто парушае грамадскія абавязкі.

"Цмок — дух у выглядзе змяі. Тры роды цмокаў налічваюць беларусцы. Менавіта: 1) цмок агульны, 2) дамавік і 3) лесавік.

Пра агульнага цмока беларусы мала ведаюць. Агульны цмок мае ў сваей уладзе і распараджэнні ўсіх іншых цмокаў. Усе астатнія цмокі павінны даваць справаздачу цмоку агульнаму.

У кожнага сямейніка, кажуць беларусцы, ёсць дамавік-цмок (але, як відаць, гэта ўжо не д´ябал). Ён пасяляецца ў доме абранага ім сямейніка і, пакуль з ім у добрых адносінах, не адыходзіць ад яго да другога сямейніка. Дамавік-цмок носіць свайму сямейніку грошы, робіць яго нівы плоднымі, а кароў — дойнымі; наогул ён глядзіць за ўсёй яго гаспадаркаю. Кожны сямейнік, са свайго боку, абавязаны ў пэўныя дні года пячы яечню для свайго цмока-дамавіка і, прыкрыўшы яе частым рэшатам, ставіць на гумніцы (месцы пры гумне).

Лесавы цмок (лесавік) – непрымірымы вораг дамавіка, і таму ён усё робіць назло яму. Ён морыць у гаспадароў скаціну, робіць нівы іх неўраджайнымі, ноччу высмоктвае малако ў кароў і выкрадае дачок. Гэты цмок-лесавік нярэдка з´ядае яечні, прыгатаваныя для цмокаў-дамавікоў.

8 . Лясун (лесавік, лешы) – “лясны цар”, валадар усёй лясной жывёлы. Росту ён звычайна як тыя дрэвы, побач з якімі знаходзіцца (таму лічыцца пярэваратнем), насамрэч жа ён — кульгавы, лысы, з зялёнымі валасамі; па іншай версіі — стары з белым тварам і велізарнымі вачыма, што ніколі не закрываюцца. Лясун здольны перадаваць галасы жыхароў свайго краю – ад мядзведжага рыку да піску камара.

Г эта надзвычай варожа настроеная супраць чалавека істота. Яго галоўная мэта – спужаць, заблукаць чалавека ў лесе і, згуртаваўшыся з вадзянікам ды балотнікам (хаця яны варагуюць паміж сабой) звесці чалавека ў багну ці вір. Лешы мае Ляшуху, але іх дзіця жыве самастойна, а самі яны выхоўваюць скрадзенага нехрышчонага немаўлятку. Як і ўсе нячысцікі, лясун мае сваю тэрыторыю, якую пільна ахоўвае ад іншых лесуноў.

Абсяг дзейнасці Лесуна – ўся лясная плошча ад узлеску да ўзлеску, за выключэннем вадаёмаў, дзе гаспадарыць Вадзянік. У глыбіні гэтай тэрыторыі знаходзіцца дом Лесавіка, дзе жывуць яго жонкі і дзеці. Сам жа ён дома не сядзіць – больш вандруе, адпачывае і начуе ў выпадковых мясцінах: на вершалінах высокіх дрэў, у дуплах, густых зарасніках, у ламаччы, бураломах, у лагчынах і прадоннях.

Лічыцца, што Лесавік не столькі шкодзіць людзям, колькі жартуе з іх, але жартуе груба і злосна. Па яго волі блукаюць у лесе, але Лесавік усё ж не завядзе чалавека на прамую пагібель як Чорт. Баіцца ён ліпавага палена, солі і агню, а таксама лаянкі. А вось свіст у лесе яму вельмі падабаецца.

9 . Гаюн, альбо гаёвы дзед, - лясны дух. Ён клапоціцца пра свой лес, сочыць за парадкам у ім. Усе звяры і птушкі падпарадкоўваюцца і служаць яму.

З галавы Гаюн — як стары дзед, але замест воласу ён парослы сівым мохам. У астатнім ён чыста мядзведзь, толькі ходзіць прама. Ёсць у лесе такія мясціны, да якіх гаюн ставіцца з асаблівай пяшчотай, пільна ахоўваючы, каб ніхто не парушыў іх некранутага хараства. Калі раптам хто паспрабуе нарыхтоўваць там дрэва, Гаюн паўстане перад дрывасекам у сапраўдным сваім выглядзе. Вядома, пасля такога здарэння доўгі час туды не ступіць нага чалавека. Але здараюцца выпадкі сапраўды трагічныя – тады, як Гаюн, не паспеўшы папярэдне спудзіць чалавека, у гневе завальвае таго дрэвам.

У даўнейшыя часы дрэва на будоўлю хаты не нарыхтоўвалі без дазволу гаёвага дзеда. Лічылася, што калі атрымаць такі дазвол і зрубіць хату, то яна будзе трывалая і даўгавечная. Дзеля гэтага гаспадар падвечар ішоў у выбранае ім загадзя месца з гасцінцамі. Клаў гасцінец дзе-небудзь на пянёк са словамі: «Прынёс снеданне гаёваму дзеду. Ці сам з'ясі, ці ўнучкам дасі» (унучкі гаёвага дзеда — гаёўкі). Гаёвы дзед дае згоду, прыняўшы гасцінец. Не знайсці пачастунка раніцай наступнага дня азначала, што месца гэтае выбрана правільна. А калі пачастунак так і заставаўся ляжаць, то трэба было шукаць іншае месца. Бывала і такое, што драўніну ўсё ж такі забіралі без ведама гаюна і пачыналі рабіць зруб. Гаюн, згледзеўшы непарадкі, пасылаў у такі зруб зайца, папярэджваючы тым самым, што хата гэтая доўга не прастаіць. (Зап. А.У.Лукша, Вілейскі раён).

1 0. Кук – цар птушынага царства, птушыны гаспадар, вялікая чароўная птушка, якая ахоўвала ўсіх пярнатых ад замахаў драпежных жывёл. Паводле легенды, Кук калісьці даўно быў абаронцам птушак, разганяў ваўкоў, лісіц і змей, каб тыя не нападалі на птушынае царства. Але ж аднойчы Кук знік, і з таго часу яго шукае зязюля, гукаючы «Ку-ку!». А іншыя птушкі ў падзяку за тое даглядаюць яе птушанят.

Кук — прадстаўнік "царскага шэрагу" персанажаў беларускай міфалогіі.

1 1. Туросик — у славянскай міфалогіі небяспечны лясны бажок, які прымаў выгляд тура або аленя з залатымі рагамі ці капытамі. Памагаты Лесуна.Туросік заманьваў паляўнічых у глыб леса або балота. Чалавек, заварожаны незвычайным выглядам і сілай жывёлы, ішоў услед за ім. “Появится, мелькнёт золотыми рогами, охотник за ним, отбежит Туросик подальше, опять манит, так и заведёт охотника в болото”⁸. Так чалавек пападаў у непраходнае балота, выхаду з якога няма.

1 2. Вужалка – дочка Гаспадара вужоў. Да паловы тулава яна прыгожая маладая дзяўчына, з доўгімі распушчанымі валасамі, а замест ног у яе змяіны хвост.

Вужалкі звычайна жывуць у лесе, паблізу ад вадаёмаў, хаця і не абавязкова. Яны вельмі любяць сядзець на старых раскідзістых дрэвах і часаць залатым грабеньчыкам свае валасы.

В ужалкі не маюць ніякага адзення, нягледзячы на тое, што іх бацька – Гаспадар вужоў – вельмі багаты. Пад яго аховай шмат скарбаў, таму дочкам сваім ён ні ў чым не адмаўляе. І якіх толькі каштоўных упрыгожанняў няма на Вужалках! Калі хто ўбачыць іх у сонечны дзень, можа здацца, што само сонца скацілася ў лес – так ззяюць на Вужалках розныя каралі і бранзалеты. Акрамя свайго звычайнага выгляду, Вужалкі могуць ператварацца або ў дзяўчат, або ў змей. Адрозніць такую змейку можна па абавязковаму атрыбуту вужалак – залатым завушніцам. Адсюль і павер’е, быццам вужы з жоўтымі плямамі на галаве – гэта вужалкі ў сваім звычайным абліччы. Часам якая з іх можа згубіць што-небудзь з упрыгожанняў. Лічыцца добрым знайсці такую рэч, звычайна яна прыносіць шчасце і чалавеку гэтаму не трэба баяцца змяінага укуса.

Самі вужалкі не робяць чалавеку ніякай шкоды, але вакол таго месца, дзе яны сядзяць, безліч вартаўнікоў-змей. Такім чынам Гаспадар вужоў ахоўвае сваіх дочак. А калі ўсе ж такі хто-небудзь пакрыўдзіць вужалку, то на гэтага чалавека абрынуцца ўсялякія няшчасці, якія пагубяці і яго, і ўвесь яго род.

Згадкі пра вужалак сустракаюцца на Вілейшчыне.

13. Упыр – жывы мярцвяк, які ўстаў з магілы. Знеше ўпыры практычна нічым не адрозніваюцца ад чалавека, адзінае іх адрозненне – гэта вострыя зубы. Яны ўсе завостраныя і больш нагадваюць пашчу акулы, чым чалавечую. Звычайна ва ўпыроў пасля смерці ператвараюцца ведзьмакі і ваўкалакі, аднак жывым мерцвяком можа стаць і жывы чалавек, які стаў ахвярай пракляцця.

З вычайна жывыя мерцвякі селяцца на могілках і не адыходзяць далёка ад сваіх магіл, але часам у пошуках ежы або выратоўваючыся ад праследавацеляў, упыры могуць пасяліцца ў лесе або нават у паселішчах. Там для жыцця яны выбіраюць цёмныя месцы, куды не пранікае сонечнае святло.

Днём упыры хаваюцца ў сваіх цёмных “хатах” (часцей за ўсё гэта склепы і магілы, радзей – падвалы дамоў). З захадам сонца ўпыры выходзяць на паляванне. Харчуюцца мерцвякі рознымі буйнымі жывёламі, але аддаюць перавагу паляванню на людзей. Напаўшы на чалавека, упыр выпівае ўсю яго кроў, пасля чаго з’ядае цела. Існуе паверь’е, што калі монстр пакіне сваю ахвяру без крыві, але не з’едзенай, то яна таксама ператвараецца ва ўпыра.

Часам упыры памятаюць кім былі ў мінулым жыцці і захоўваюць часцінку розуму, але часцей за ўсё іх успаміны пра жыццё абмяжоўваюцца момантам смерці, асабліва калі яна была гвалтоўнай. Упыр ніколі не забудзе таго, хто яго забіў, ён будзе шукаць забойцу, пакуль канчаткова не памрэ або не адпомсціць за сваю смерць.

Упыр валодае звышчалавечай фізічнай сілай і хуткасцю: ён здольны падымаць вялікі цяжар і ўдарам рукі прабіваць сцены з бярвення, а дагнаць яго немагчыма нават на кані. Яшчэ адной адметнай асаблівасцю з’яўляецца незвычайная жывучасць упыра: ён практычна не адчувае болю і не ўспрымальны да колючых і рэжучых удараў.

1 4. Злыдзень - у беларускай і ўсходнеславянскай міфалогіі шкодныя персанаж. Гэта малое, гарбатае, скурчанае стварэнне, у вялізных ботах і шапцы-вушанцы. Яны падобныя не то на катоў, не то на сабак. Час ад часу яны нападаюць на пэўную хату, і тады там ужо нічога не вядзецца.

З вычайна жывуць пад печчу, робяць адтуль выправы па ўсёй гаспадарцы і адбіраюць розныя набыткі. Заглядваюць у гаршкі з ядою і ў лепшую кашу падсыпаюць пяску, у самае тлустае малако наліваюць вады, псуюць у дзежцы хлеб, у курэй крадуць яйкі... Ва ўсім шкодзяць і перашкаджаюць, так, што хата, у якой яны пасяліліся, бяднее і галее. Часам яны ўзнікаюць без прычыны, іх можна таксама выклікаць, дзякуючы вялікаму жаданню разбагацець, празмернасці ў працы. Калі, напрыклад, хтосьці ў час яды працуе, можна з упэўненасцю сказаць, што злыдні нападуць на яго." (156)

“ Злыдні етыя пахожы на дробных людзей. А якія яны ўрэдныя, дык і не раскажаш. Калі яны ў хаце завядуцца, то можаш па свету пайсці. Але ёсць спосаб выгнаць іх. Нада прыгатаваць смачную вячэру, такую, што ніколі і не варыла. Злыдні яе захочуць папробаваць, дык тады нада хуценька іх там закрыць і падалей завезці.” (Запісана ў 2006 годзе ў вёсцы Чамярня Веткаўскага р-на студэнткай І.Шаўко ад Грамыка Марыі Піліпаўны, 1933 г.н. (505: с.162)

“Злыдні — то такія пачвары, што покуль з жывёлы і людзей усё не высасуць, дык з двара не пойдуць. Малыя, голыя, худыя дзяды — то ета і ёсць злыдні. Яны па аднаму не лётаюць, а толькі стаяй цэлай. Калі ўчэпяцца за цябе, то пішы прапала. Яны спачатку ўсё хазяйства звядуць, а потым і здароўе выцягнуць. І вось папробуй ад іх адчапіцца. (Запісана ў 2006 годзе ў вёсцы Шэйка Веткаўскага р-на студэнткай І.Шаўко ад Рослікавай Ніны Канстанцінаўны, 1930 г.н.)

1 5. Меша – у беларускай міфалогіі нячысты дух, які застрашваў людзей, асабіста дзяцей. Па павер'ях беларусаў нячыстыя духі з'яўляюцца перад людзьмі няйначай як у выглядзе жывёл; калі ж у вобліку чалавека, што здараецца вельмі рэдка, то самага мярзотнага, агіднага. Меша мае выгляд нейкай калматай жывёлы невялікага росту, чорнага колеру. Ён жыве ў руінах якой-небудзь будыніны, шкоды нікому не робіць, а толькі часам палохае прахожых. Гэта, кажуць, злы дух, пазбаўлены Кадуком сілы, шкодзіць людзям і асуджаны на пакуты. Часам Меша прабіраецца ў жылы дом, але тут прытулкам яго бывае падпечак, дзе ён і харчуецца хоць чым. Уночы ён выпаўзае з-пад печкі і нярэдка, пасябраваўшы з хатнім сабакам, спіць з ім на падлозе пасярод пакоя; удзень ён не паказваецца. Пасяленне Мешы ў якім-небудзь жылым доме лічыцца няшчасцем. Меша — амаль агульнавядомае імя ва ўсёй Беларусі: гэтым імем нянькі палохаюць дзяцей.

В Глуском районе Минской области Мешу описывают как страшилище, которое блуждает ночью или сидит в темном углу: «Чаго ты йдзеш у сенцы? Там меша»; «Маўчы, а то меша у сенцах» .

Меша згадваецца толькі ў аднаго фалькларыста – П. Шпілеўскага.

16. Гарцукі – чорныя духі. Беларусы вераць, што ў вялікіх гарах жывуць духі, падначаленыя Перуну... У час усходу і захаду сонца яны гуляюць па гарах як дзеці; у поўдзень стралою носяцца на конях па палях і лясах, а ноччу ў выглядзе розных драпежных птушак лятаюць у паветры па даручэнні Перуна. Гарцукоў, кажуць, вялікае мноства: усе яны па чарзе знаходзяцца на службе ў Перуна – возяць па небе грамавы жарон, на якім раз'язджае Пярун з вогненным лукам. Гарцукі ўтвараюць вятры, буры, віхуры і іншыя разбуральныя з'явы прыроды...

С лова «Гарцук» паходзіць ад гарцаваць – гуляць, бегаць навыперадкі, адсюль – Гарцук.

17. Хатнік – д ух, які жыве ў кожным доме, міфалагічны гаспадар і заступнік дома, які забяспечвае нармальнае жыццё сямьі, урадлівасць, здароўе людзей, жывёлы.

“ Калісьці чула, што гэта дзядуля з барадой, ён вельмі маленькі і таму яго можна не заўважыць нават тады, калі стаіш побач з ім. Але ж, нягледзячы на яго маленькі рост, ён робіць у доме шмат спраў. Ён сочыць за гаспадаркай, за хатняй жывёлай, дапамагае гаспадару. Але ж ён добры толькі да тых людзей, якія клапоцяцца аб сваім жыллі, сочаць за ім. Ну, а калі гэта дрэнныя гаспадары, то дамавы ім проста не дасць жыцця. У доме хазяйнічае ён толькі ноччу. Грыміць талеркамі, лыжкамі, шаркае нагамі, грыміць, скрыпіць дзвярыма. Бывае, што падыходзіць да гаспадароў, якія спяць, глядзіць на іх, нават некага гладзіць, а дзе ён бывае днём – невядома.

Быў у мяне яшчэ ў маладосці такі выпадак. Мы жылі тады ў другой хаце, якая стаяла над рэчкай. Зараз ужо і не ведаю, хто гэта быў, і дагэтуль каму вельмі рэдка расказвала пра гэта. Дык вось што адбывалася. Роўна ў дванаццаць гадзін ночы прыходзіў у мой пакой нехта. Вось адчувала я гэта, а вочы раскрыць баялася. А аднойчы ўвогуле адчуваю на сабе чыйта погляд, а страшна як! Ну, я адзяяла і насунула на галаву, а ногі раскрыліся, голымі засталіся. Чую — нехта на іх дыхае. Ну, не вытрымала я і ціхенька паглядзела. Бачу, што нада мной нахіліўся нейкі старык, сам як з дыму, увесь белы, сяды. А потым неяк сон найшоў. Прачнулася ўжо утрам і думаю: "Нешта са мной учора здарылася". Начала ўспамінаць. Хутка мы пераехалі ў другі дом, і больш са мной такога не здаралася. Толькі бывае, знікне якая-небудзь рэч, ну ўсю хату перавернеш – нічога не знойдзеш, тады ўжо і гавару, што дамавога гэта рук справа. (Запісана ў в. Навасёлкі Гродзенскай вобл. ад Яфімік А.Б., 1927 г.н.)

1 8. Хут – дамавы дух, які прыносіў гаспадарам грошы, зерне, поспех, але, калі яго не кармілі, мог жорстка адпомсціць.

Мог мець выгляд як маленькага хлопчыка ці карліка, так нежывых прадметаў — сукаватае палена, старое кола, сухі корч і г. д. З'яўляўся ў тых дамах, дзе калісьці разбэшчаныя дочкі забівалі сваіх пазашлюбных дзяцей ці патаемна расцілі іх няхрышчанымі. Душа такога дзіцяці і ператваралася ў Хута. Дураслівасць, гарэзлівасць, гуллівасць ён захоўваў назаўсёды: мог шкодзіць гаспадарам, жартаваць з гасцей: схаваць чужы капялюш, рассыпаць бабы і гарох, а да раніцы пазбіраць зноў у скрыні.

Кожны гаспадар павінен быў карміць Хута, прычым рытуальнай і адначасова традыцыйнай дзіцячай ежай – яешняй, якую пеклі з разбоўтаных яек і аздоблівалі малымі абаранчыкамі. Такі ласунак звычайна ўжываўся на вяселлях, хрэсьбінах, на купальскіх і траецкіх дзявочых абрадах. Клікаць Хута есці трэба было асабістымі словамі: "Хут, хут, ідзі сюды, дам яечаньку, абарачаньку!".

Х ут найчасцей заставаўся нябачным, таму судзілі аб ім па яго ўчынках. Калі ён палюбіў нейкую хатнюю жывёліну, тая расла і папраўлялася, а іншых кароў ці авечак ён мог усю ноч ганяць па хляве, тыя пакутавалі і худнелі. Добра дагледжаны Хут дапамагаў гаспадарам, у такой сям'і заўсёды былі і харчы, і грошы. Хут мог насіць гаспадарам снапы з чужых палёў, грошы са схаваных у зямлі скарбаў. Калі ж Хута не даглядалі і не кармілі, ён мог адпомсціць – спаліць хату і двор, прычым суседзяў такі пажар зусім не закранаў. Сам Хут назіраў за вогнішчам і ператвараўся пры гэтым у нейкі непатрэбны прадмет. Калі нейкі сусед здагадваўся перанесці гэту рэч з пажарышча ў свой дом, у таго Хут жыў і прыносіў шчасце і багацце.

Калі чалавек хутка працаваў, пра яго гаварылі: "Ці не хут яму дапамагае?". Большасць паданняў пра Хута запісана на паўночным захадзе Беларусі, у Мядзельскім раёне.

1 9. Баган – добры дух, апякун свойскай жывёлы (відаць, тое самае, што і Вялес, Волас). Паводле ўяўленняў беларусаў, у залежнасці ад добрага ці кепскага стаўлення да таго ці іншага гаспадара, Баган робіць яго жывёлу або плоднаю, або бясплодную, нараджае ў яе патомства жывым ці мёртвым, пакідае саміцу пасля родаў здароваю ці хвораю і нават мёртваю. Пра Багана ў народзе казалі: “Баган нарадзіў цяля” (калі карова ацялілася). Беларусы адводзілі ў хлявах асобнае месца з яслямі і сенам для Багана, верачы, што ён селіцца ў хлявах у любімага гаспадара і ахоўвае скаціну ад розных хвароб і здарэнняў, а галоўнае – дапамагае ёй пры нараджэнні. Сена, нарыхтаванае для Багана, застаецца некранутым і лічыцца лекавым, ім кормяць саміцу ў першы тыдзень пасля ацёлу.

“Зрэшты, не па ўсей Беларусі Баган вядомы пад гэтым імем, пад якім яго ведаюць пераважна ў Мінскай губерніі, у Пінскім, Мазырскім і Слуцкім паветах,

і часткова - у Чарнігаўскай губерніі.”⁹

2 0. Вазіла – конскі апякун. Беларусы ўяўлялі яго ў чалавечым абліччы з конскімі вушамі і капытамі, у чалавечым адзенні. Кожны гаспадар мае свайго Вазілу, які клапоціцца пра размнажэнне коней і засцерагае ад хвароб і прыпадкаў. Вазіла большую частку жыцця жыве ў конскіх хлявах, але таксама заўсёды прысутнічае на начлегах, калі коні пасуцца вялікімі табунамі. Пастухі раней забівалі на месцы начлега вялізны шост і надзявалі на яго конскі чэрап, спадзеючыся, што гэта сімвалічная выява Вазілы выратуе табун ад усіх магчымых небяспек.

Беларусы асабліва паважалі Вазілу за тое, што ён нібыта ноччу прывозіў на сабе нейкую асаблівую траву і падмешваў у корм коням, ад якой тыя дужэлі і раслі.

Вазіла ў вялікай пашане на Беларусі, але ён не ўсюды вядомы пад адным і тым жа імем: яго называюць дзе Канькачом, дзе — Хлеўнікам, дзе — Табуннікам, а дзе — Вісуснікам.

2 1. Паветніца – дух гаспадарчы пабудоў у выглядзе шасцікрылай птушкі, які жыве ў павеці (гаспадарчай пабудове для сушкі і заавання сена або дроў), але шастае па ўсёй сядзібе і сочыць за парадкам у гаспадарцы. Пры гэтым неабходна адзначыць, што пад асаблівым заступніцтвам у паветніцы знаходзіцца гаспадарка маладой сям’і. Калі яна бачыць, што нешта ідзе не так, як трэба, то паведамляе вышэйстаячым духам і просіць выправіць сітуацыю. Так што найлепшы спосаб мець ідэальную гаспадарку – наладзіць сяброўства з Паветніцай.

2 2. Бялун – галоўны добры бог, бацька ўсіх Багоў на зямлі. Беларусы завуць яго яшчэ Белуном. Белбог зрабіў сабе Неба, а людзям — Зямлю і ўсё, што на ёй.

Б елбог з’яўляецца на Зямлі ў вобразе гожага сівога дзеда з доўгай белай барадою. Ён апрануты ў белае адзенне і заўсёды з кіем у руках. Белбог літасцівы і творыць адно дабро. Напачатку Бог сам прыходзіў да людзей на зямлю. Ён навучаў іх, як жыць на свеце, як працаваць ды здабываць кавалак хлеба.

Белбог справядлівы, але ліхому ніколі не спусціць, ніколі не даруе.

Часам Белбог сыходзіць на Зямлю. Ён паказваецца толькі ўдзень, пры сонечным святле. Ходзіць па лесе, па полі, ды і да чалавека не забывае зайсці пагасцяваць. Убачыць яго можа толькі добры чалавек, які спадабаецца Белбогу. Лічыцца, што чалавек, які ўбачыць старога дзядулю, да парога свайго сканання будзе пад яго аховай. Такому чалавеку, людзі гавораць, і смерць белая прыходзіць, значыць лёгкая.

Калі Бялун сустрэне ў дрымучым лесе вандроўніка, які заблукаў, то тады Белбог абавязкова прыйдзе яму на дапамогу. Дастане са сваёй торбы якога-небудзь птаха, каб той ляцеў наперад і вандроўніку паказваў дарогу.

I чаго там толькі ў той торбе няма! I зоркі – калі раптам чалавек заблудзіцца ўначы, і розных пацешак-забаўлянак, — калі раптам дзіця засталося адно дома без родзічаў, каб яму не было ўжо так нудна дома сядзець; ды розных страхаў, — калі раптам малое ўзялі на ніву, каб не спужаў які воўк ці іншая брыдота.

У час жніва ён любіць паяўляцца на нівах і нават дапамагае жнеям. Любіць Бялун і пажартаваць, але заўсёды па-добраму, і робіць багатыя падарункі. Ён можа раптоўна з’явіцца ў жыце з вялікім мехам на носе. Высачыўшы добрага работніка ці работніцу, падзаве да сябе рукою і просіць уцерці яму нос. Як толькі чалавек дакранецца да носа, з меха раптам пасыплецца золата, і Бог знікне.

Колькасць грошаў бывае гледзячы па тым, чым бядняк вытра нос Белуну. Калі вытрэ рукой, то грошаў насыплется з торбы гэтулькі, колькі можна забраць рукой; калі ж хусткай, або шапкаю, або крысом світы, то грошаў насыплется з торбы Белуна гэтулькі, колькі можа змясціцца ў хустцы, у шапцы, або ў поле адзежы. Пра такога шчасліўца беларусы кажуць, што ён пасябраваў з Белуном. Таму ў кожным такім разе трэба дзякаваць Белбогу за дапамогу і жадаць яму здароўя.

2 3. Паляся – варыянт назвы жаночага духа поля, жонкі Палевіка. У фальклоры беларусаў згадак пра Палясю вельмі мала. Часцей за ўсё яе згадваюць у пары з Палевіком. Яна фігуруе ў зваротах аб дапамозе зберагчы або вярнуць жывёлу, якая згубілася.

Неабходна адзначыць, што Паляся больш добрая да людзей, чым яе муж Палявік. Часцей за ўсё яна дапамагае. Але калі яе раззлаваць, то можа і гадасцей нарабіць. Аднак бывае гэта надзвычай рэдка.

Знешне Паляся не адрозніваецца ад звычайных людзй, толькі ростам зусім маленькая і поўнасцю ўся белая.

Вобраз Палясі часцей упамінаецца ў падання Наўгародчыны.

24. Скарбнік – міфалагічнае ўвасабленне нячыстага духа, гаспадара над схаванымі ў зямлі скарбамі. Аднак у беларускіх міфах часцей сустракаецца імя Кладнік. Яны выглядаюць як худыя сталыя мужчыны. Апранаюцца Кладнікі ў с рэбраныя світкі, абуваюцца ў гэткія ж лапці, зрэдку – у боты з залатымі насамі. Канічныя шапкі Кладнікаў зробленыя з літага золата, паясы — залатыя ланцугі з вялізным замком. Дарожныя кіі — з чыстага срэбра з залатымі булдавешкамі і наканечнікамі.

Хата і ўсё хатняе начынне Кладнікаў блішчыць золатам, срэбрам, каштоўнымі камянямі. Каштоўныя камяні выкарыстоўваюць яны для асвятлення дома і ў дарозе.

П ры сваіх незлічоных багаццях Кладнікі – беднякі, таму што са свайго велізарнага дабра яны не выкарыстоўваюць на харчовыя патрэбы нічога. Незвычайная сквапнасць спалучаецца ў Кладнікаў са злосцю не толькі на людзей, але і на сваіх братоў. З людзьмі яны не ўступаюць ні ў якія здзелкі, а ў братах-Кладніках бачаць пасягальнікаў на дабро, якое ахоўваюць. Кладнікі павінны нарошчваць дабро за кошт ахвяры, а яшчэ лепш — пагібелі душы гэтай ахвяры. Яны загубілі шмат людзей, таму што тыя звычайна самі навыперадкі ідуць да іх. Так будзе і надалей, пакуль людзі не перастануць цягнуцца да скарбаў, як матылі да агню.

Кладнікі сочаць за ўладальнікам дабра, які жадае схаваць яго ў зямлю. Як толькі той прыкрые скарб першым слоем зямлі, Кладнік падхоплівае скарб і нясе яго ў глыбіню. Пасля гэтага чалавек, што паклаў скарб, ужо не гаспадар схаванага дабра. Ён можа зноў убачыць свой скарб толькі тады, калі захоча нешта дакласці.

Раз-пораз Кладнік падымае на паверхню зямлі то адзін, то другі скарб для праветрывання. Гэты момант самы зручны для захопу клада без страты для таго, хто яго знайшоў, толькі б на гэтую пару каля клада не было яго страшнага гаспадара. Але гэта здараецца вельмі рэдка і ўдаецца толькі нязначнай колькасці шчасліўцаў.

Дадатак 5

Параўнанне

міфічных істот, увасобленых у Бонсціках,

і герояў беларускіх павер’яў

Герой	Параметр, па якім праводзілася параўнанне	Абагульненне матэрыялу
1. Жыж	Знешні выгляд	Бонсцік	Заліхвацкі вясёлы дзядок, з барадой і вусамі. На твары добра відаць усмешка. Сонечныя акуляры надаюць яму загадкавы сучасны выгляд. Колер цацкі нагадвае па колеру і форме агонь
		У фальклоры	Замест языка ў яго агонь, а ў руках маланкі. Сам увесь рыжы, апрануты ў чырвоную світу.
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Бог агню
		У фальклоры	Бог агню
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Калі людзі яго чым-небудзь раззлуюць, то ён можа выклікаць пажар
		У фальклоры	Калі Жыжаль у добрым настроі, ён ходзіць у сябе пад зямлёй паціху, і на зямлі цёпла, ён абагравае яе. А калі Жыжаль раз’юшаны, ён пачынае хутка-хутка хадзіць, і тады ён не грэе, а паліць зямлю. Згараюць палі, лясы, балоты, лугі
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Не змагла вызначыць
		У фальклоры	Добры дух
2. Капялюшнік	Знешні выгляд	Бонсцік	Невялікі худзенькі чалавечак, які жыве ў ляса ля азер. Цацка ў выглядзе чалавека з вялікім носам і доўгімі валасамі. Вялікі капялюш на галаве героя робіць яго больш падобным да грыба.
		У фальклоры	У нейкай няскладнай цёмнай вопратцы і вялікім капелюшы, насунутым так нізка, што твару не відаць
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Не ўказана
		У фальклоры	Не ўказана
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Збівае з дарогі, прыманьвае агнямі
		У фальклоры	Пужае людзей сваім страшным хрыпам і смехам
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Злы дух
		У фальклоры	Паводле апавяданняў пра Капялюшніка больш падыходзіць да групы злых духаў
3. Вадзянік	Знешні выгляд	Бонсцік	Вусаты гаспадар рэк і азёр. Цацка ў выглядзе дзядзькі-рыбы з доўгімі, як у сама, вусамі і плаўнікамі замест рук
		У фальклоры	Найчасцей ён уяўляўся старым дзедам з доўгімі валасамі і барадою, са скурай, пакрытай водарасцямі і цінаю, з расплывістым тварам і лупатымі вачыма, з азызлым пузам, з перапонкамі між пальцамі ног. Часам малявалі вадзяніка з рагамі і хвастом, з кіпцюрастымі лапамі замест рук і ног
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Сочыць за сваім вадаёмам
		У фальклоры	Дух вады, уладар пэўнага вадаёма і жывых істот у ім
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Любіць пужаць людзй, якія купаюцца ноччу. Калі выратаваць яго ад смерці (высыхання), то ён дапаможа на рыбалцы і не дасць патануць
		У фальклоры	Вадзяніку прыпісвалі рух і памутненне вады, пару над ёй, разлівы рэк, псаванне рыбалоўных прылад, разбурэнне плацін, млыноў, гібель жывёл і людзей у вадзе
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Злы дух
4. Азярніца	Знешні выгляд	Бонсцік	Доўгія валасы, цёмная скура і плаўнікі
		У фальклоры	Істоты, падобныя да маладых жанчын, — азярніцы. “У азярніц доўгія зеленаватыя валасы, цёмная скура, ступні ў выглядзе плаўнікоў. I хоць знешне істоты нагадваюць людзей, замест крыві ў іх нібыта вада, і на дотык яны вельмі халодныя
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Проста істоты, якія жывуць у азёрах
		У фальклоры	Таксама падаюцца як істоты, якія жывуць у азёрах
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Калі чалавек заслухаецца іх спевам, то яны да рання будуць яго казытаць і пырскаць ледзяной вадой
		У фальклоры	Калі раптам які чалавек убачыць азярніц, ён не павінен сябе выдаць, бо азярніцы зацягнуць яго да сябе, у самую багну, і ўжо не адпусцяць
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Злы дух
5. Багнік	Знешні выгляд	Бонсцік	Тлусты, з маленькімі вачыма, пакрыты граззю, цінай і слімакамі. Цацка нагадвае камяк ціны з вялікім ротам і клыкамі
		У фальклоры	Ніколі не з'яўляецца на певерхні. Даведацца аб яго прысутнасці можна толькі па дробных пузырах, што ўздымаюцца ў глыбіні, і лёгкім варушэнні вады, а таксама па дробненькіх агенчыках на паверхні балота
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Гаспадар тарфянога балота
		У фальклоры	Адзін з чатырох відаў балотных нячысцікаў. Жыве ў багне
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Нічога не расказваецца
		У фальклоры
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Не змагла вызначыць
		У фальклоры	Злы дух
6. Жэўжык	Знешні выгляд	Бонсцік	Гэта старэнькі дзядок з рыжай барадой, доўгай шыяй, тонкімі рукамі і нагамі
		У фальклоры	Беларусы ўяўляюць яго старым, тошчым, невялікага росту, з рудой барадою, з танклявай шыяю, маленькай галоўкаю, з доўгімі, але маленькімі ручкамі, з доўгімі пальцамі і тонкімі нагамі, але пры ўсім гэтым незвычайна дужым, жывым і вельмі спрытным
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Самы галоўны памочнік і абаронца людзей на рэках і азёрах
		У фальклоры	Апякун рэк ці вадзяное боства, але не дух. Жэўжыку падначалены ўсе вадзяныя духі, у тым ліку вадавік і лазавік
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Заўсёды дапамагае людзям, якія апынуліся ў небяспецы на рацэ ці возеры
		У фальклоры	Угледзеўшы якую-небудзь небяспеку, якая чакае чалавека, напрыклад, калі ўбачыць, як тоне чалавек ці судна, ён адным узмахам свайго жутла выратоўвае іх; ён жа ўтаймоўвае буры і вятры
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Безумоўна добры
7. Цмок	Знешні выгляд	Бонсцік	Добры вадзяны дракон з тоўстымі ластамі і доўгай шыяй
		У фальклоры	Гіганцкі змей, рэптылія-пачвара, у якой 3, 7, 9, 12 ці нават 24 галавы. Гэта пачвара з кіпцюрамі, як сярпы, і з такімі вострымі крыламі. Або ў выглядзе вужа – цмок-дамавік
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Не адзначана
		У фальклоры	Цмок жыве ў балоце ці рацэ і штодня (ці штогод) патрабуе сабе ў ахвяру маладых дзяўчат
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Стараецца не сустракацца з людзьмі
		У фальклоры	Злая міфічная істота
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Не змагла вызначыць
		У фальклоры	У залежнасці ад таго, дамавы гэта цмок ці лесавы: дамавы – добры, лясны - злы
8. Лясун	Знешні выгляд	Бонсцік	Звычайна выглядае як дзядок з вялікімі сінімі вачыма, якія ніколі не маргаюць. Цацка зроблена ў выглядзе пня ад дрэва
		У фальклоры	Росту ён звычайна як тыя дрэвы, побач з якімі знаходзіцца, кульгавы, лысы, з зялёнымі валасамі; па іншай версіі — стары з белым тварам і велізарнымі вачыма, што ніколі не закрываюцца
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Гаспадар лесу
		У фальклоры	Абсяг дзейнасці Лесуна – ўся лясная плошча ад узлеску да ўзлеску
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Жартуе з людзей, якія знаходзяцца ў лесе
		У фальклоры	Лічыцца, што Лесавік не столькі шкодзіць людзям, колькі жартуе з іх, але жартуе груба і злосна. Па яго волі блукаюць у лесе, але Лесавік усё ж не завядзе чалавека на прамую пагібель
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры дух
9. Гаюн	Знешні выгляд	Бонсцік	З выгляду ці то чалавек, ці то мядзведзь, замест валос і поўсці ўвесь зарос сівым мехам
		У фальклоры	З галавы — як стары дзед, але замест воласу ён парослы сівым мохам. У астатнім ён чыста мядзведзь, толькі ходзіць прама
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Абараняе свой лес
		У фальклоры	Клапоціцца пра лес, сочыць за парадкам у ім. Усе звяры і птушкі падпарадкоўваюцца і служаць яму
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Пакарае любога, хто захоча нашкодзіць лесу
		У фальклоры	Калі раптам хто паспрабуе нарыхтоўваць дрэва там, дзе не дазволена, Гаюн пужае чалавека. Але здараецца так, што Гаюн, не паспеўшы папярэдне спудзіць чалавека, у гневе завальвае таго дрэвам
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры дух
10. Кук	Знешні выгляд	Бонсцік	Птушка, вельмі прыгожая і моцная. Цацка ў выглядзе птушкі з доўгімі вусамі і каронай на галаве
		У фальклоры	Не знайшла
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Цар дзікіх птушак
		У фальклоры	Цар птушынага царства
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Не узаемадзейнічае
		У фальклоры	Не ўзаемадзейнічае
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры дух
11. Туросік	Знешні выгляд	Бонсцік	Чароўны дзікі бычок з залатымі рагамі
		У фальклоры	Прымаў выгляд тура або аленя з залатымі рагамі ці капытамі
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Абараняе лясных жывёл ад паляўнічых
		У фальклоры	Памагаты Лесуна
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	На людзей не нападае. Толькі паляўнічых адводзіць убок ад жыхароў лесу
		У фальклоры	Туросік заманьваў паляўнічых у глыб леса або балота
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Злы дух
12. Вужалка	Знешні выгляд	Бонсцік	Гэта вельмі прыгожая маладая дзяўчына з хвастом змяі. У яе доўгія валасы
		У фальклоры	Да паловы тулава яна прыгожая маладая дзяўчына, з доўгімі распушчанымі валасамі, а замест ног у яе змяіны хвост
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Дачка Вужынага цара
		У фальклоры	Дочка Гаспадара вужоў
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Калі яе пакрыўдзіць, то яня нашле розныя няўдачы; а калі пасябраваць з ёю, то яня будзе ва ўсім дапамагаць
		У фальклоры	Самі вужалкі не робяць чалавеку ніякай шкоды. Часам якая з і можа згубіць што-небудзь з упрыгожанняў. Лічыцца добрым знайсці такую рэч, звычайна яна прыносіць шчасце і чалавеку гэтаму не трэба баяцца змяінага укуса. А калі ўсе ж такі хто-небудзь пакрыўдзіць вужалку, то на гэтага чалавека абрынуцца ўсялякія няшчасці, якія пагубяці і яго, і ўвесь яго род
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Не вызначыла
		У фальклоры	Добры дух
13. Упырок	Знешні выгляд	Бонсцік	Невялікі вампірчык, падобны на кажана з клыкамі
		У фальклоры
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Не вызначана
		У фальклоры
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Стараецца не сустракацца з людзьмі. Не зробіць нічога дрэннага, калі яго не чапаць
		У фальклоры
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Не змагла вызначыць
		У фальклоры
14. Злыдзень	Знешні выгляд	Бонсцік	Гэта скурчаныя гарбатыя істоты ў вялікіх ботах і шапках
		У фальклоры	Гэта малое, гарбатае, скурчанае стварэнне, у вялізных ботах і шапцы-вушанцы. Яны падобныя не то на катоў, не то на сабак
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Не вызначана
		У фальклоры	Час ад часу яны нападаюць на пэўную хату, і тады там ужо нічога не вядзецца
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Звычайна нападаюць на хаты сквапных і зайздрасных людзей
		У фальклоры	Ва ўсім шкодзяць і перашкаджаюць, так, што хата, у якой яны пасяліліся, бяднее і галее
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Злыя духі
		У фальклоры	Злыя духі
15. Меша	Знешні выгляд	Бонсцік	Невялікая істота, подобная да звярка. Увесь чорны і кудлаты
		У фальклоры	Меша мае выгляд нейкай калматай жывёлы невялікага росту, чорнага колеру
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Не апісана
		У фальклоры	Няма
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Шкоды нікому не робіць, толькі любіць прыстрашыць прахожых
		У фальклоры	Нячысты дух, які застрашваў людзей, асабліва дзяцей
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Злы дух
16. Гарцук	Знешні выгляд	Бонсцік	Ноччу ператвараюцца ў драпежных птушак. Часам могуць ператварыцца ў дзяцей і бегаць адзін за адным па кругу. Цацка зроблена ў выглядзе птушкі, якая нагадвае папугая
		У фальклоры	У час усходу і захаду сонца яны гуляюць па гарах як дзеці; у поўдзень стралою носяцца на конях па палях і лясах, а ноччу ў выглядзе розных драпежных птушак лятаюць у паветры па даручэнні Перуна
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Валадар дрэннага надвор’я
		У фальклоры	Дух, падначаленыя Перуну. Гарцукі ўтвараюць вятры, буры, віхуры і іншыя разбуральныя з'явы прыроды
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Не узаемадзейнічаюць
		У фальклоры	Не узаемадзейнічаюць
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Злы дух
		У фальклоры	Злы дух
17. Хатнік	Знешні выгляд	Бонсцік	Гэта добры маленькі дзядок з барадой. Маленькага росту
		У фальклоры	Гэта дзядуля з барадой
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Дапамагае людзям па гаспадарцы
		У фальклоры	міфалагічны гаспадар і заступнік дома, які забяспечвае нармальнае жыццё сям’і, урадлівасць, здароўе людзей і жывёлы
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Складвае рэчы па сваіх месцах, корміць дамашнюю жывёлу.дрэнным гаспадарам ён шкодзіць
		У фальклоры	Ён сочыць за гаспадаркай, за хатняй жывёлай, дапамагае гаспадару. Але ён добры толькі да тых людзей, якія клапоцяцца аб сваім жыллі, сочаць за ім. Ну, а калі гэта дрэнныя гаспадары, то дамавы ім проста не дасць жыцця
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	І добры дух, і злы, у залежнасці ад паводзін гаспадароў
		У фальклоры	Добры дух
18. Хут	Знешні выгляд	Бонсцік	Гуллівая дамашняя істота, падобны да дракона, з галавой вужа (толькі лахматай) і вялікімі крыламі
		У фальклоры	Мог мець выгляд як маленькага хлопчыка ці карліка, так нежывых прадметаў
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Прыносіць у хату грошы, золата, хлеб
		У фальклоры	Прыносіў гаспадарам грошы, зерне, поспех
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Любіць падурэць і пажартаваць над асцямі гаспадароў. Але больш яму падабаецца гуляць з дамашнімі жывёламі
		У фальклоры	Добра дагледжаны Хут дапамагаў гаспадарам, у такой сям'і заўсёды былі і харчы, і грошы. Хут мог насіць гаспадарам снапы з чужых палёў, грошы са схаваных у зямлі скарбаў. Калі ж Хута не даглядалі і не кармілі, ён мог адпомсціць — спаліць хату і двор, прычым суседзяў такі пажар зусім не закранаў. Дураслівасць, гарэзлівасць, гуллівасць ён захоўваў назаўсёды: мог шкодзіць гаспадарам, жартаваць з гасцей: схаваць чужы капялюш, рассыпаць бабы і гарош, а да раніцы пазбіраць зноў у скрыні
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры дух
19. Баган	Знешні выгляд	Бонсцік	Апісанне адсутнічае. Цацка падобна на нейкую істоту з рагамі, як у авечкі, і капной сена на калаве
		У фальклоры	Апісанне адсутнічае. Аднак на іллюстрацыі ен мае выгляд дзядка з саламянай барадой
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Жыве ў хляве і клапоціцца пра ўсіх жывёл, у якіх ёсць рогі: каровах, козах, авечках
		У фальклоры	Апякун свойскай жывёлы
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Селіцца толькі ў добрых людзей
		У фальклоры	Паводле ўяўленняў беларусаў, у залежнасці ад добрага ці кепскага стаўлення да таго ці іншага гаспадара, Баган робіць яго жывёлу або плоднаю, або бясплодную, нараджае ў яе патомства жывым ці мёртвым, пакідае саміцу пасля родаў здароваю ці хвораю і нават мёртваю
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры дух
20. Вазіла	Знешні выгляд	Бонсцік	У апісанні адзначаны толькі такія асаблівасці, як конская грыва і вушы. Цацка мае выгляд маленькага вясёлага коніка
		У фальклоры	Беларусы ўяўлялі яго ў чалавечым абліччы з конскімі вушамі і капытамі, у чалавечым адзенні
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Прыносіць на сабе лекавыя расліны і аберагае імі коней ад хвароб, у полі адганяе ад табуноў дзікіх жывёл
		У фальклоры	Конскі апякун
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Дапамагае тым гаспадарам, у якіх ёсць коні
		У фальклоры
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры бог
		У фальклоры
21. Паветніца	Знешні выгляд	Бонсцік	Вялікая дамашняя птушка з шасцю крыламі
		У фальклоры	Уяўлялі ў выглядзе шасцікрылай птушкі
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Сочыць за парадкам ва ўсёй гаспадарцы і, калі заўважыць непаладкі, заве на дапамогу іншы лухаў
		У фальклоры	Дух гаспадарчых пабудоў
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Любіць забаўляцца з дзецьмі
		У фальклоры	Калі яна бачыць, што нешта ідзе не так, як трэба, то паведамляе вышэйстаячым духам і просіць выправіць сітуацыю
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры дух
22. Бялун	Знешні выгляд	Бонсцік	Дзядок з вялікім носам і сумкай на шыі
		У фальклоры	З’яўляецца на Зямлі ў вобразе гожага сівога дзеда з доўгай белай барадою. Ён апрануты ў белае адзенне і заўсёды з кіем у руках
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Ходзіць усюды, дзе ёсць дарогі і сцяжынкі
		У фальклоры	Галоўны бог
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Дапамагае людзям, якія апынуліся ў бядзе
		У фальклоры	Літасцівы і творыць адно дабро. Ён навучаў людзей, як жыць на свеце, як працаваць ды здабываць кавалак хлеба
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры бог
23. Паляся	Знешні выгляд	Бонсцік	На галаве носіць гняздо
		У фальклоры	Знешне Паляся не адрозніваецца ад звычайных людзй, толькі ростам зусім маленькая і поўнасцю ўся белая
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Ахоўвае птушыныя гнёзды і беражэ жывёл, якія пасуцца ў полі
		У фальклоры	Дапамагае зберагчы або вярнуць жывёлу, якая згубілася
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Дапамагае вярнуць у двор жывёлу, якая згубілася
		У фальклоры	Добрая да людзей
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Добры дух
		У фальклоры	Добры дух
24. Скарбнік	Знешні выгляд	Бонсцік	“Сам уже тоже почти превратился в сундук”. Цацка нагадвае яго па форме
		У фальклоры	Яны выглядаюць як худыя сталыя мужчыны
	Сфера ўплыву і дзейнасці	Бонсцік	Ахоўвае закапаныя ў зямлі багацці і скарбы
		У фальклоры	Гаспадар над схаванымі ў зямлі скарбамі
	Узаемаадносіны з людзьмі і навакольным светам	Бонсцік	Не падпускае людзей да свайго багацця
		У фальклоры	З людзьмі яны не ўступаюць ні ў якія здзелкі
	Прыналежнасць да “добрых” і “злых” багоў, духаў і істот	Бонсцік	Злы дух
		У фальклоры	Злы дух

1^ Шамак А. А. Міфалогія беларусаў / А. А. Шамак. — Мінск : Інстытут культуры Беларусі, 2013.

2^Суднік М.Р., Крыўко М.Н. Тлумачальны слоўнiк беларускай лiтаратурнай мовы – Мiнск: БелЭн, 2002.

3^ https://be.wikipedia.org/wiki/Кабінетныя_багі_і_духі_беларускай_міфалогіі

4^ https://be.wikipedia.org/wiki/Кабінетныя_багі_і_духі_беларускай_міфалогіі

5^ https://be.wikipedia.org/wiki/Кабінетныя_багі_і_духі_беларускай_міфалогіі

6^ https://vb.by/society/science/bukvar_na_belorusskom.html

7^ https://vb.by/society/science/bukvar_na_belorusskom.html

8^ https://www.perunica.ru/severnaya_skazka/7546-mesto-gde-rozhdaetsya-severnaya-skazka.html

9^ Древлянский П. (Шпилевский П.) Белорусские народные поверья//Журн. М-ва нар. просвящения. 1846, Прибавления. Кн.1.