Доклад «Чулуу ыанньыксыт, биэс Орден Кавалера, Кутуков Михаил Иннокентьевич»

Р.И.Константинов аатынан Амма орто оскуолата

НПК «Константиновскай аа5ыы»

Дакылаат

«Чулуу ыанньыксыт, биэс Орден Кавалера,

Кутуков Михаил Иннокентьевич»

Толордо:Аммосов Айсен

4 кылаас уерэнээччитэ

Салайааччы: Аммосова К.Д.

Попова Л.П.

Мында5аайы 2024с

Улэм сыала:
чулуу дьоннору бастыҥ холобурдарын нэһилиэнньэ киэҥ араҥатыгар билиһиннэри, көрдөрүү, тарҕатыы

Улэм соруга:

Утүө үлэһит киһитин үлэтин-хамнаһын, үтүө үгэһин чинчийии, үөрэтии.

Актуальноһа:
Геройга тэҥнээх, биһиги аймах киэн туттар ыанньыксыта,
5 орден Кавалера Кутуков М.И. эдэр сааһыттан тахсыылаахтык үлэлээбитэ.Саҥа үйэ дьонугар холобур буолар,
ону сырдатар, билиһиннэрэр туһалаах наадалаах.

Соморсун нэhилиэгин Элэhин дэриэбинэтигэр төрүт олохтоох Кутуковтар диэн ытыктанар ыал баар. Биһиги төрдүбүт ууспут Соморсун Чагда төрүт олохтооҕуттан Кочаткин Николай Ивановичтан саҕаланар. Мин хос эһэм Данил Ксенофонтович 1876с. төрөөбүт. Ийэтэ төрөөн баран өлөн хаалар, ол иһин аҕата кыһыл оҕону улахан кыһалҕаттан Намтан төрүттээх сэниэ төрдүлээх Кутуков Ксенофонт диэн ыалларга уолун иитиэххэ биэриэр.

Хос эһэм, Кутуков Данил Ксенофонтович–Баабычыах Элэhин дэриэбинэтигэр балаҕан туттан кэргэннэнэн, оҕолонон, сүөhү ииттэн ньир – бааччы олорбут. Кэргэнэ Абаҕаттан төрүттээх Хаччылар- Неустроевтар кыыстара Даайа. Былыргы кэмҥэ үөскээбит киhи диэтэххэ, толору дьоҕурдаах киhи эбит. Айылҕаттан талааннаах тимир, мас, көмүс ууhа буолан дьоҥҥо–сэргэҕэ биллибит.

Данил Кутуков (Баабычыах) олоҕун маҥнай салҕаабыт киhинэн кини төрөппүт уола Лөгөнтөй Кутуков буолар. Аҕатын туйаҕын хатаран тимир ууhун идэтин баhылыыр. Кини биир кыыhы иитэн Кутукова(Белолюбская) Анастасия Иннокентьевна, икки уолу төрөтөн улаатыннаран, ыал оҥортоон элбэх сиэннэммит. Улахан уола, мин эьэм Иннокентий Иннокентьевич Кутуков 1928 сыллахха төрөөбүтэ, эбээм Абаҕаттан төрүттээх Захарова Мария Егоровналыын холбоһон ыал буолан 7 оҕоломмуттара, элбэх сиэннэрдээхтэр. Эьээм, Россия, Саха сирин туйгун булчута, үлэ уонна тыыл ветерана.

Кыра уол, Михаил Иннокентьевич, 1930 сыллаахха тохсунньу 1 күнүгэр төрөөбүтэ.Ийэтэ Просковья Кузминична, аҕата Иннокентий Данилович такайыыларынан кыра эрдэҕиттэн үлэҕэ эриллэн үөскээбитэ.

10 саастааҕар оскуола аанын аспыта. Ол эрээри сэрии ыар сыллара, ийэтэ эрдэ өлүүтэ, кини 15 сааһыттан колхоз чилиэнэ буолан оҕуруокка, от үлэтигэр миккиллэн барарыгар олох күһэйбитэ. Онон оскуолатын 5-с кылаастан хаалларан колхоз төһүү үлэһитэ буолбута.

1954сыллааха Соморсун нэһилиэгин 6 кыра колхоһа холбоһон,

Н.С.Хрущев аатынан бөдөҥсүйбүт хаһаайыстыбата тэриллэн, «Элэһин» дэриэбинэтигэр кииннэнэн олохсуйбута. Михаил хонуу араас үлэтигэр сылдьыбыта, булчут да буолан ылбыта.

Ханна да үлэлээтэр нуорматын мэлдьи аһары толороро, үчүгэй үлэлээх, чиэһинэй, үрдүк таһаарыылаах, толорумтуо үлэһит уолу,1955 сыллаахха колхоз правленията Москваҕа норуот хаһаайыстыбатын быыстапкатыгар ыыппыттара. Саха сирин биир уһук муннугуттан, Дьокуускай да куоракка киирэ сылдьыбатах уолу, итинник чиэскэ тигиһиннэрии бэйэтэ биир улахан үөрүү этэ. Кини манна сылдьан дойдуга үлэ, чиэс,хайҕал дьыалата буоларын илэ хараҕынан көрөн итэҕэйбитэ уонна кэлин үлэҕэ бэринниилээхтик сыһыаннаһыыга, үчүгэй түмүктэри ситиһэ сатыырга, үлэҕэ дьаныардаах буолууга төһүү өйү-санааны уһугуннарбыта.

Быыстапкаттан эргиллэн кэлээт Соморсун биригээдэтигэр «Быһаҕас»диэн фермаҕа 17 ынаҕы тутан ыанньыксытынан барбыта. Ити сылтан ыла саҕаламмыта ыанньыксыт ыарахан үлэтин баһылааһын уонна үчүгэй ситиһиилэргэ тиийии, буочарын сүөһү иитиитигэр хаалларыы.

Ол курдук ити сыл хас биир дии ынаҕыттан 1167 киилэ үүтү ыабыта. Бу отделение, колхоз үрдүнэн саамай үрдүк көрдөрүү этэ. Икки сыл үлэлээбитин кэннэ хаалыылаах ферманы өрө көтөҕүүгэ диэн, Чакыр биригээдэтигэр саҥа тэриллибит ыччат-комсомольскай ферматыгар «Томторго» старшайынан ыыппыттара.

Күүрээннээх куоталаһыы, төрөлкөй төрүөх, өлгөм үүт иһин ыччат-комсомльскай фермалар икки ардыларыгар саҕаламмыта. Ити күрэх хамсааһынын оройуоннааҕы комсомол комитета иилээн-саҕалаан тэрийбитэ уонна оройуон хаһыатыгар анал рубриканан тиһигин быспакка сырдатарга, сыл түмүгүнэн таһааран, опыттарын мунньан, улахан түмсүүлэргэ кыайыылаахтары, «Быйан» чороонун туттараллара.

1959 сыллаахха Ленин колхоз зоотехнига Степан Федотов (эдэр сааhыгар өлбvт cуруйааччы) көҕүлээһининэн, племенной үлэни тупсарар инниттэн бонитировка түмүгүнэн талан ылан колхоз сүөһүтүн племенной ядротун тэрийэргэ туруммуттара. Ол ядрону «Үчүгэй Мастаах» ыччат- комсомольскай ферматыгар тэрийбиттэрэ.

Михаил Иннокентьевич 20 туҥуй бургунастары ылан ынахха бэлэмниир үлэтин саҕалаабыта. Бу кини ыанньыксыттаан бүтүөр диэри үлэлээбит тус буочара буолбута. Кини бу сыл ССКП чилиэнинэн ылыллыбыта. 1963 сыллаахха биир туҥуй бургунастан 2042 киилэ үүтү ыаһыны ситиспитэ.Онон 1983 сыллаахха 3156 киилэҕэ тиэрдибитэ. Кэлин биир ынахтан 3814 киилэ үүтү ыыры ситиспитэ.

Михаил Иннокентьевич 1959 сылтан саҕалаан туҥуй бургунастары 2-3 сыл устата ынахха бэлэмнээн, хас биирдиилэрэ 3-4 тыһынча киилэ үүтү биэрэр кыахтаммытын кэннэ колхоз фермаларынан тарҕаппыта. Бургунастары кытта үлэлээн опытыран истэҕин ахсын бэйэтэ тутан ыабыт ынахтарын ньирэйдэрин уонна биирдиилээн үчүгэй ынах ньирэйин талан ылан көрөр сүөһүтүн ахсаанын сыллата толорунар этэ.

Онон племенной ядро буолбут ферматын ынахтара сыл аайы Сулҕаччынан, Соморсунунан тарҕанара. Ынах төрүөҕэр чуолкай учуот ыытыллар буолан, Сулҕаччы отделениятын үрдүнэн биир фуражнай ынахтан үүтү ыаһын, оройуон үрдүнэн бастакынан 2 тыһынча кирбиини ааспыта. Сүөһүттэн төрүөҕү ылан тыыннаах иитии 90% тиийбитэ.

Кэлин 40 сыл устата ыанньыксытынан үлэлээн баран пенсияҕа тахсыбыта. Ол эрээри пенсиҕа да таҕыстар 1987 сылтан 1994 сылга диэри, аны отделение мөлтөх туруктаах, тымныйбыт, ороһулаан төрөөбүт ньирэйдэри бүөбэйдииргэ туруммута. Бу ыанньыксытынан үлэлиирдээҕэр өссө сыралаах үлэ этэ.

Бүтүн сэттэ сыл устата сыл аайы 40-50 мөлтөх ньирэйдэри кытта бодьуустаһар манан аҕай дьыла буолбатах. Үлэ түмүгэ куһаҕана суоҕа.

Кини племенной сүөһүнү иитэн тарҕаппыта, мөлтөх туруктаах ньирэйдэри көрүүгэ отделение сүөһүттэн бордууксуйаны үрдэппитигэр, ньирэй дьыалабыай тахсыыта тупсуутугар тириэрдибитэ саарбаҕа суох.

Ол да түмүгэр буоллаҕа. Сулҕаччы отделенията 1980 сыл түмүгүнэн сүөһүттэн бородууксуйаны ыылы куоталаһыытын Бүтүн Союзтааҕы кыайыылааҕа буолан көһөрүллэ сылдьар Кыһыл знамяны ылар чиэстэммитэ. Михаил Иннокентьевич 24 сыл устата туҥуй бургунастары кытта үлэлээн, бүтүн колхоз ыанар ынаҕын барытын кэриэтэ үрдүк кылаастаах, бородууксуйалаах сүөһүнэн солбуйууга, бүтүн совхоз сүөһүтүн ахсаанын саҕа ньирэйи биэрбитэ.

Онон, кэлин 7 сыл устата 40-50 мөлтөх ньирэйи атаҕар туруоран биэрбитэ. Онон 40 сыл устата ыабыт үүтүн ааҕан-суоттаан харчыга таһааран көрөр эбит буоллар, төһөлөөх суумма буолуо этэй? Итини сэргэ аҥардас 30-ча сыл устата ыччат - комсомольскай ферматыгар үлэлээн элбэх ыччаты үлэҕэ уһуйбута. Чулуу ыанньыксыт, ферма салайааччыта, ыччат наставнига, эйэҕэс табаарыс, сүбэһит, үлэлээбит сырата таах хаалбатаҕа:

2 ҮлэКыhылЗнамята 1971 с., 1984 с.;

Үлэ5э АлбанАатIIIстепеннээх 1976 c.;

БочуотЗнага 1966 с.;

Норуоттар Доҕордоhууларын Орденнарынан 1990 с. наҕараадаламмыта.

В.И. Ленин төрөөбүтэ 100 сылын, Улуу Кыайыы юбилейнай медаллара,

1 973–1980с.с. социалистическай куоталаhыы кыайыылаҕа, IХ–Х пятилеткалар ударнига уонна «Тыа хаhаайыстыбатын бастыҥ ыанньыксыта» знага, РСФСР уонна Саха АССР Верховнай Советын Прездиумнарын, Профсоюз, ОБКОМ, Правительство, район, совхоз, колхоз, комсомол араасбэйэлээх Бочуотунай грамоталара, махтал суруктара, оройуон чемпионун аалай лиэнтэлэрэ кини архивыгар бааллар.

Михаил Чурапчыттан сылдьар Лариса Андреевнаҕа биир кыыс оҕоломмута. Кыыһа Кутукова Наталья Михайловна, кини 1964с.төрөөбүтэ. Хадаар орто оскуолатын бүтэрэн, совхозка доярканан 15 сыл устата ситиһиилээхтик үлэлээн пенсияҕа тахсыбыта. Чурапчы Одьулуунуттан төрүттээх Григорьев Петр Петровичка кэргэн тахсан ыал буолан быр бааччы Үрэх Күөрэҕэ олороллор, бааһынай хаһаайыстыбанан дьарыктаналлар, 4 оҕолоохтор.Кыра кыыстара Оля оскуола үөрэнээччитэ 7 кл.

У лахан уол Алексей ЖКХ үлэһитэ кэргэннээх, үс оҕо аҕата.

Кыра уол Эдуард МЧС суоппара кэргэннээх икки оҕолоох.

Улахан кыыс Октябрина биир оҕолоох.

Улуус Бочуоттаах гражданинын аата, оройуон советын исполкома 1985 с. тохсунньу 19 күнүнээҕи быhаарыытынан иҥэриллибитэ. Михаил Иннокентьевич 2001 сыллахха ыам ыйын 1 күнүгэр уhун ыарахан ыарыыттан өлбүтэ уонна аймахтара көмүллэ сытар тумулларыгар Соморсуҥҥа «Чагдаҕа» хараллыбыта.

2002с. төрөөбүт дойдутугар Соморсуҥҥа кини аатынан уулусса ааттаммыта. Олорбут сиригэр Сулҕаччы орто оскуолатыгар кини аатынан Стипендия олохтоммута.

Кутуков Михаил Иннокентьевич туһалаах олоҕу олорбута. Бэйэтин дойдутун, колхуоьун, совхуоьун экономиката сайдарыгар күүһүн –күдэҕин, доруобуйатын харыстаабакка үлэлээбитэ. Бэйэтин дьонугар-сэргэтигэр олоҕунан, майгытынан, үлэтинэн сөбүлэппитэ.

Бэйэтин көлүөнэ дьонугар холобур буолбута.