Доклад «Инновацион эшс?нлек - Федераль белем бире? стандарттары шарттарында баш?орт теле ??м ???би?тен у?ытыу?а заман талабы»

Б?г?н баш?орт телен я?ы быуын стандарттары ниге?енд? ?йр?не? ??р у?ытыусы ?с?н ?ур м?сь?л? булып тора. У?ытыусы ?? ??н?рене? о?та?ы булып танылыу ?с?н заман мен?н берг? атлар?а, алдын?ы ?арашлы булыр?а, ижади э?л?нерг?, ??н?ри ??л?тен, белемен ??терерг? ынтылыр?а тейеш. “А?-белем ??ешен ??м белемде бер кешег? л? биреп ?уйып булмай. ?йр?нерг? тел?г?нд?р бы?а ??ене? эшм?к?рл?ге, ??ене? к?с? мен?н ирешерг? тейеш”, – тиг?н А. Дистервег.

Ысынлап та, б?г?н у?ытыусы ??ен? ?арата талапсан булма?а, у?ыусыларын заман?а ярашлы итеп у?ыта ??м т?рби?л?й алмаяса?.  

Федераль д??л?т белем бире? стандартында у?ыусылар?а компетентлы? формалаштырыу, белем алыр?а, уны практикала ?улланыр?а ??м толерантлы??а ?йр?те? т?п бурыстар?ы? бере?е тип ?арала.

Я?ы стандарт шарттарында?ы т?п т?рби??и бурыстар: 

• ту?ан теленд?, рус ??м сит телд?р?? иркен аралаш?ан;
• ма?сат ?уйып, к?р?кле м??л?м?тте ??е тап?ан;
• ал?ан белемен тормошта д?р?? ?улланыу ??л?тен? эй? бул?ан;
• хаталаныу?ан ?ур?май, ышаныслы эш итк?н;
• аралашыу м???ни?тен ??л?штерг?н;
• рухи ??м ?хла?и я?тан д?р?? т?рби? ал?ан;
• ?? ?арашы ??м фекере бул?ан ш?хес т?рби?л??.

М?кт?пте? т?р?н?, м?мкинлеген?, у?ытыусылар?ы? эш т?жриб??ен? ?арап, у?ытыусылар ????ре эш программалары т???й. Ул Р?с?й Федерация?ыны? “М??ариф тура?ында”, Баш?ортостан Республика?ыны? “М??ариф тура?ында” закондарын, баш?орт телен?н ??м ???би?тен?н у?ытыу программа?ын и??пк? алып эшл?н?.

Программаны? т?п ма?саты – баланы ш?хес итеп ??тере?. (М???л?н, рус теленд? ??йл?ше?се балалар?а баш?орт теле буйынса системалы ф?нни белем, илебе?, телебе?, хал?ыбы??ы? тарихы, м???ни?те тура?ында м??л?м?т бире?, улар?ы ирекле аралашыр?а ?йр?те? программаны? т?п ма?саты булып тора.) Артабан грамматик, орфоэпик, орфографик минимумдар билд?л?н?.

Я?ы быуын стандарттарын индере? – я?ы к?ренеш. ??р у?ытыусы ошо я?ылы? ниге?енд? ??ене? ш?хси эш алымдарын к??аллар?а, традицион ??м инновацион у?ытыу эш алымдарыны? т?п айырмаларын белерг? бурыслы.

Традицион у?ытыу:

• теоретик м??л?м?т бире?;
• у?ыусылар – у?ытыу процесыны? объекты;
• ма?сат – белем ??л?штере?;
• ябай фекерл?? ??тере?;
• д?рест? конкрет практик эшт?р баш?арыу;
• ????мт?л?, ?уш?анды ?т??се кеше-индивид формалаша.

Инновацион (я?ылы?лы), э?л?не? - тикшерене? алымдары буйынса у?ытыу:

• танып беле? эшм?к?рлеген ??тере?;
• у?ыусылар – у?ыу процесыны? субъекты;
• ма?сат – белем алыу юлдарын ??л?штере? аша ????мт?г? иреше?;
• теоретик фекерл???е ??тере?; белем алыу юлы – теория ниге?енд?;
• у?ыу м?сь?л?л?рен сисе? аша д?й?м а? эшм?к?рлеген ??тере?;
• ижади фекерл?й беле?се,  м???ни?тле ш?хес формалаша.

Шулай у? к?т?лг?н ????мт?л?р, т?п эшм?к?рлек т?р??ре, формалары ??м матди-техник я?тан йы?азландырыу м?мкинлект?ре к??аллана.  

Я?ы стандарттар буйынса у?ыусылар?а лингвистик (тел), аралашыу (коммуникатив), этнокультура ?лк??ен? ?ара?ан (культурологик) компетентлы? булдырыу талап ител?.  Программа т?б?нд?ге принциптар?а таянып т???л?:

• ??р баланы? ш?хси ??енс?лект?рен и??пк? алыу;
• ф?ннилек ??м системалылы? принциптарын ?а?лау;
• у?ыусылар?ы т?рл? я?лап ??л?к??? ??тере?;
• баланы? психик ??м физик ?аулы?ын ?а?лау.

Программа ниге?енд? коммуникативлы? принцибы ята.

Я?ы быуын стандарттары ниге?енд? д?рес планы т???л?.  Заманса д?реск? т?б?нд?ге талаптар ?уйыла:

• т?п ма?сат – у?ыу ??м т?рби? процесында ш?хес ??тере?;
• у?ыусыны? ш?хси танып беле? ??л?тен, э?л?не?- тикшерене? эшм?к?рлеген ??тере?;
• гуманлылы? идея?ын тормош?а ашырыу.

У?ыусылар т?п герой, субъект булып и??пл?н?; белемде ????ре таба, ?ы?ымта я?ай, практикала ?улланыу юлдарын э?л?й; ва?ыт ??м с?л?м?тлек технологиялары и??пк? алына.

Я?ынса д?рес структура?ы т?б?нд?гес?:

1. Ойоштороу.
2. Белемде актуалл?штере?.
3. У?ыш ситуация?ын тыу?ырыу.
4. У?ыу м?сь?л??ен ?уйыу.
5. У?ыу м?сь?л??ен сисе?.
6. Ны?ытыу.
7. ?? аллы тикшере?.
8. Контроль тикшере?.
9. Ба?алау.
10.  Рефлексив анализ.

    Баш?орт теле д?рест?ренд? инновацион алымдар ?улланыу – заман талабы.

??р д?ресте ??тере?се ??м проблемалы итеп ойошторор?а ынтылыу зарур. Компьютер, проект, уйын, ??тере?се технологиялар ?улланыл?ан д?рест?р бик ?ы?ы?лы ??м ????мт?ле ?т?. Бындай технологиялар я?ы стандарт талаптарын ??н???тл?ндер?:

• бала?а фекерл??, ижад ите?, аралашыу ?с?н шарттар тыу?ыра;
• у?ыусылар?ы б?л?к?й асыштар я?ар?а эт?р?;
• хе?м?тт?шлек ите?, аралашыу м???ни?те ?а?и??л?рен ны?ыта;
• танып беле? эшм?к?рлеген ???емл?штер?;
• бала ?? фекерен баш?ортса ?ур?май ?йтерг?, ал?ан белемен практикала (кил?с?к тормошта) ?улланыр?а, ?? эшен? ба?а бирерг? ?йр?н?.

Д?рест? эште парлашып й?ки т?рк?мд?р?? эшл?? у?ыусыны? у?ыу эшм?к?рлеген ???емл?штер?, ????мт?лер?к ит?. Бындай эш процесында ба?нат?ы?ыра?, шымыра? балалар ?а ??ен?н-??е эшк? ылы?а. ?ыйыу, ???ем балалар ет?кселек сифаттарын ??тер?.

Эш барышында кеше психология?ын а?лап эш ите?, м?н?с?б?т ?ора беле? ке?ек ы??ай сифаттар формалаша. Был т?жриб? м?кт?пте тамамлап, ?? аллы тормош юлына ба??ас, бигер?к т? к?р?к.

Баш?орт теле у?ытыусы?ы баш?а ф?нд?р у?ытыусыларынан ту?ан телен, хал?ыны? ??р?ф-????тт?рен, тарихын ихтирам итк?н милли рухлы ш?хес т?рби?л??е мен?н айырылып тора,  шу?а ла ул заман мен?н берг? атлар?а, хатта алдара? та барыр?а тейеш. Ту?ан тел, милл?т, ил я?мышы ке?ек м??им м?сь?л?л?р уны? ш?хесен?, ижади эшл?й алыуына туранан-тура б?йл?нг?нлект?н, баш?орт теле у?ытыусы?ы алдан к?р? беле?се, юл ярыусы, ?й???се ш?хес булыр?а тейеш. Мин ??ем д? замандан арт?а ?алма??а, уны? мен?н берг? атлар?а тырышам.

Мине? у?ытыу системам ?у??ы йылдар?а 3 й?н?лешт? бара:

1. Электрон белем бире? технология?ын ?улланып эш ите? (электрон д?реслект?р, электрон ???лект?р, интерактив тестар ?улланыу). Электрон д?реслект?р  бик к?п эш т?р?н йый?ан техник ?сбап.  Бында  д?рес тема?ына тура килтереп т?рл? видеоматериалдар, ???лект?р, интерактив  тестар, ??р?тт?р табып була.

2. ИКТ технологиялар ?улланыу (был эш т?р?  т?рл? презентациялар, проектар т???? ?? эсен? ала)

Презентация у?ыусылар?ы? танып беле? ??м  ижади эшм?к?рлект?рен ??тере? ?с?н бик у?айлы эш т?р? тип таптым.  

Проектар т???? шулай у? у?ыусыны  ижади я?тан ??тер?, ул ?? фекеренд? торор?а, ?? алдына ?уй?ан ма?сатына  ирешерг? ?йр?т?. ??м и? м??име, был эш т?р? у?ыусылар?ы?  телм?р??рен ??тер?.

 ? и?? компьютер мен?н д?рест?р?е ?тк?ре? бигер?кт? у?ыусылар?а мауы?тыр?ыс булып тора. Х??ерге к?нд? ул - заман талабы. Л?кин б?т? д?рес буйына компьютер мен?н эшл?? д?р?? т?гел, ? бары 10-15 минут ?улланыу ?а ет?. Компьютер?ы урынлы ??м д?р?? фай?алана белерг? л? к?р?к.

 3. Дистанцион белем бире? технология?ы ?улланыу (т?рл? сайттар?а м?р?ж???т ите?, дистанцион б?йгел?р)

?у??ы йылдар?а ??емде? к?нд?лек эшемд? интернет селт?ре м?мкинселект?рен ки?ер?к ?уллана башланым.

?ф? ?ала?ында, республикабы??ы? и? т?п ю?ары белем бире? уса?ы бул?ан Баш?орт д??л?т университетында, 24 – 26 апрелд? донъя ким?ленд?ге м?рт?б?ле, матур сара - Баш?орт Википедия?ыны? 10 йыллы?ына арнал?ан "Вики-?абантуй" ??м халы?-ара ф?нни-??м?ли к???шм? у??ы. Иерусалим ?ала?ынан килг?н ?мир Аарони ?? сы?ышында баш?орт тексын т?ржем??е? ?? а?лауы, Украинанан Виктор Семенюк хатта баш?орт теленд? бер-нис? м???л? я?ыуы тура?ында белдереп, ?о?ландыр?ы. Саха Республика?ынан килг?н Николай Павловты? саха ??м баш?орт телд?ренд?ге урта? ?????р?е ?анап ишеттере?е л? к??елле булды.            Бе??е? райондан был сарала ?с у?ытыусы ?атнашты?. Фаршатова ?лфи? ?н??р ?ы?ыны? сы?ыш тема?ы “Федераль д??л?т стандарттары ниге?енд? баш?орт теле ??м ???би?тен у?ытыу?а Википедияны? роле” ине. Мин пленар ултырышта «Региональ компоненттар?ы у?ытыу?а Википедияны? роле» тема?ына сы?ыш я?аным. ? Башурова Г?лназ Р?зиф ?ы?ы презентация ??ерл?г?н ине.

Элек т?рл? сы­?а­на?тар?ан о?а? э?л?г?н м??л?м?тте табыу ?с?н х??ер компьютер клавиа­тура?ыны? бер нис? т?йм??ен? ба?ыу ?а ет?. Википедия – асы? ??м ирекле энциклопедия, унан белешм?не ??р кем бушлай ала. Ошо урында и?тибар?ы м??им бер ?йберг? й?н?лтер инем: Интернеттан ??м т?? сиратта википедиянан ??ен? к?р?клене э?л?г?нд?р бихисап, ?мм? м??л?м?тте? унда нисек эл?кк?не тура­?ында к?пт?р уйлап та ?арамай.

Э?л?­г?не?де т?? сиратта википедия?а урын­лаштырыр?а к?р?к бит. Был ифрат к?р?кле эш мен?н ирекм?нд?р ш???лл?н?. Виртуаль энциклопедия?а ??р кем я?ы м??л?м?т урынлаштыра, бул?андарын тулыландыра й? т???т? ала. ?лбитт?, барса ?лк?л?ге ке?ек ?к, бында ла ?ай?ы бер шарттар мотла? ?т?лерг? тейеш. Шулар­?ы? и? м??име – авторлы? хо?у?тарын бо?мау, д?р?? м??л?м?т я?ыу.

Википедияны? баш?орт б?легенд? “Баш?ортостан” тип исемл?нг?н т??ге м???л? билд??е? автор тарафынан 2005 йылды? 16 апреленд? я?ыл?ан. Н?? ошо дата Баш?орт википедия?ыны? тыу?ан к?н? булып ?анала. Б?г?н виртуаль энцик­лопедияла баш?орт теленд? 35 ме?­г? я?ын м???л? бар. Был эш мен?н телде белг?н ??р кем ш?­??л­л?н? ала.  Википедияны? бар­лы? тел б?лект?ре ?с?н урта? ?а?и­??г? ярашлы, бер ай?а нинд?й?ер эшм?­к?р­лек к?р??тк?н, терк?лг?нд?н ?у? 10 ??м унан к?бер?к т???тм? индерг?нд?р “???ем” тип и??пл?н?.

Д?рес ва?ытын­да Википедияны ?улланыу арты? булма?, с?нки уны? аша у?ыусылар?а ?ы?ы??ы­ныу ??м т?рл? м??л?м?т бир? алабы?. Беренсе тап?ыр у?ыусылар?ы? й?ш ??енс?­леген? ?арап нисек ?улланыр?а ?йр?терг? к?р?к.

Ябай ?ына эш т?р??рен?, д?рест?рг? мауы?тыр?ыс исемд?р бире? ?? ?ы?ы?­?ы­ныу?ы арттыра. У?ытыу­сы, Википедияны ?улланып, д?рес­те? структу­ра?ын т???рг?, у?ыу­сылар теманы ??л?ш­тере??? э?л?неп, к?с т?геп баш?арыр?а тейешлекте белдер? был ижади д?рест?р.

Х??ерге ва?ытта тел практик ма?сат­тан й?ки функциональ к??лект?н сы?ып ?йр?нел?. Т?п ма?сат – телм?р ??тере?­?е? ??р бер т?р?н? – ??йл?шерг?, ты?­лар­?а, у?ыр?а, я?ыр?а, Интернет селт?рен?н м??л?м?т э?л?рг? ?йр?те?.

Д?й?мл?штереп, ошондай ?ы?ымта­лар я?ар?а м?мкин:

1. У?ыу процесына стандарт булма­?ан д?рест?р?е ин­де­ре?, улар?а эшм?­к?рлекте т?рл?ндере? д?ресте байыта, донъя­ны танып беле??? яр?ам ит?. ? хе?м?т эшм?к?рлеге практик к?некм? бир?, уйын форма?ы д?й?м эмоциональ тонусты к?т?р?.

2. Тел ??м ???би?т д?рест?ре т??­??? булыр?а тейеш т?­гел. Улар заман ??р?т­л????ре мен?н берг? алып бары­лыр­?а, й??ни й?нле, тулы, а?лайышлы булыр?а, Википедия ним? ик?нен ?йр?терг? тейеш.

Д?й?м белем бире??е? Федераль д??л?т белем бире? стандарттарына ярашлы у?ытыу?ы интерактив ??м ш?хси итеп ойоштороу й???тен?н у?ытыу процесында электрон белем бире??е? т?рл? формаларын ?улланыу?ы т?шкил ит?.

  У?ытыусылар?ы? ??н?ри о?талы?ын арттырыу, улар?ы электрон ресурстар мен?н эшл?рг? ?йр?те?, шуны? ниге?енд? у?ыусылар?а белем ??м т?рби? бире??е? сифатын к?т?ре? б?г?нг? м??ариф система?ын модернизациялау?ы? м??им бер шарты булып тора. Был инде ?? сиратында ф?нг? ??м у?ытыу-т?рби? процесына ?и?елерлек ??г?решт?р индер?. Ул т?б?нд?гел?р??н ?иб?р?т:

  -белем эст?леге я?ы к?некм?л?р мен?н байытыла, м??л?м?т мен?н эш ите? ??л?те ??терел?, белем бире? программалары индивидуалл?штерел?, ф?н ??м а? ??еше проблемалары ижади х?л ител?;

  -м??л?м?т туплау?ы? ????ти ысулдары электрон ресурстар яр?амында тормош?а ашырыла;

  -у?ытыусыны? у?ыусылар мен?н ш?хси й?н?лешле аралашыуы-педагогик процесты? м??им ?л?ш? булып тора;

  -ш?хесте рухи я?тан т?рби?л??г?, кешене? ?хл??и й???н формалаштырыу?а ?ур ???ми?т бирел?;

  -белем бире? фактор?арын: м?кт?п, ?аил? бер??млеген ??тер?;

    Педагогик-психологик планда белем бире? технологияларыны? т?п камиллашыу технологиялары т?б?нд?гел?рг? к?се? мен?н характерлы:

  - ??л?штерелг?н белемде? а?ыл ??ешен? т?ь?ире;

  - уртаса у?ыу?а и??пл?нг?н программалар?ы дифференциялаштырыл?ан ??м индивидуалл?штерелг?н у?ытыу программалары итеп ??г?ртеп ?ороу.

Электрон белем бире? концепция?ы м??арифты модернизациялау буйынса  ал?а йо?онтоло а?ым я?ау ул, с?нки  улар б?г?нг? ш?хесте? ??м ?аил?не? талаптарын, й?м?и?тте?, д??л?тте? был т?ш?нс?л?рг? ??г?рг?н ?араштарын са?ылдыралар.

Ижади эшл??се у?ытыусы  традицион методтар, алымдар мен?н ген? ??н???тл?неп ?алмай. Балалар?ы? й?ш ??енс?лект?рен и??пк? алып, телг? ?арата ?ы?ы??ыныу уятырлы? я?ы алымдар?ы ??ерл?рг?, у?ыусылар?ы? ????рен э?л?нерг? м?жб?р итк?н дирижер булыр?а тейеш у?ытыусы.

? и? м??име – балалар ?? эшт?рене? ????мт?л?рен к?реп ?ыуана, ?ы?ы??ыныу арта.

К?нсы?ыш хал?ыны? бер хикм?тле ?йтеме бар: атты ?ыу янына килтереп була, л?кин ?ыу?ы эсерг? м?жб?р итеп булмай. Шуны? ?с?н д? белем алыу ихтыяжы тыу?ырыу и? м???дд?с бурыс.

Баш?орт донъя?ы, уны? м???ни?те, ???би?те, м??риф?те, ижтима?и-с?й?си тормошо ??м баш?алар ха?ында бы?аса бер ?ай?а ла булма?ан энциклопедия т???? ??ебе???н тора. ? быны? бер ?ыйынлы?ы ла ю?. Ф???т "Баш?орт википедия?ы"на инеп, ??е? белг?н м??л?м?тт?р?е терк?п барыр?а ?ына к?р?к.