Доклад «Мэҥиэлиир куһу иитии кистэлэҥэ»

Р.И.Константинов аатынан Амма орто оскуолата

НПК «Константиновскай ааҕыы»

Дакылаат

«Мэҥиэлиир куһу иитии кистэлэҥэ»

Толордо: Моякунова Сардаана

4 кылаас үөрэнээччитэ

Салайааччы: Попова Л.П.

Мындаҕаайы 2024с

Үлэм актуальноһа: Саха сиригэр тыыннаах манчыык кустаах бултуур муода кэллэ. Тыыннаах кустаах бултуур быдан астыгын, булт өлгөм буоларын булчуттар олус хайҕыыллар.

Үлэм сыала:

Мэҥиэлиир куһу иитии туох туһалааҕын, туох уустуктардары көрсүөххэ сөбүн үөрэтии, чинчийии.

Үлэм соруктара:

1. Мэҥиэлиир кус арааһын билии.

2. Мэҥиэлиир куһу хайдах иитиэххэ сөбүн билии.

3. Эһээм иитэр кустарын үөрэтии, көрүү-истии.

Урукку сылларга сааскы кус болдьоҕун күүтэн киһи эрэйи-муҥу көрөр эбит буоллаҕына, икки сыллааҕыта Ил Дархаммыт 1786 нүөмэрдээх муус устар ый 1 күнүнээҕи Укааһынан сааскы куска «подсадной», ол аата сахалыы тыыннаах куһу манчыыт оҥостон,ууга олордон кустааһын көҥүлэ баар буолбута дьону улаханнык соһуппута уонна үөрдүбүтэ даҕаны. Саас уонна куьун кус сезона саҕаланна да, булчуттар халлааны кыҥыы сылдьар буолаллар. Дьиэ ис-тас үлэтин үмүрүтэ охсон, бултуу бараары уоттаах-күөстээх бэлэмнэнии буолар. Саха сиригэр билигин кустуурга мэҥиэлиир (подсадной) куһу туттар ньыма күүскэ киирэн эрэр эбит. «Манчыык куһунан бултуур олус үчүгэй – тыыннаах тыһы кус саҥатыгар көтөр үөрэ хайаан да кэлэн түһэр» - диэни истэн эһээбит Моякунов Спиридон Спиридонович 2022 сыллаахха Чурапчыттан кус иитэн атыылыыр дьонтон 2 мэҥиэлиир (подсадной) кустары атыылаһан аҕалбытын, биһиги оҕолор олус сэргии көрбүппүт.

“Подсадной кус” араас боруодалаах буолар эбит. Саха сиригэр “Чубарая”, “Семеновская”, “Тульская” диэннэр уонна да атыттар бааллар. Булка ханнык баҕарар боруода барсар эбит. “Башкирка” диэн эт боруодалаах куһу эмиэ туттуохха сөп – дьүһүнэ-бодото барсар эбит. 

Иитэргэ туох да уустуга суох эбит. Куһу, көтөр атын көрүҥүн даҕаны, кыһын олус үчүгэйдик кичэйэн аһатыахха наада. Күөххэ үктэннилэр да, бэйэлэрэ булунан аһыыллар эбит.

Сымыыт инкубаторга 27 күнүнэн ситэр эбит.  Аан бастаан тахсыбыттарын кэннэ инкубаторга 1 күн сытыарар ордук. Оннук сытан куураллар эбит.

Кус оҕото балтараа ыйыттан кыратык мээтиргээн саҕалыыр. Булка 3-4 ыйыттан туттуохха сөп буолар.

Кустар кыһын комбикорм, эбиэс сииллэр, эбии балык буһаран сиэтиэххэ сеп. Оттон сайын балыгынан, күөл отунан, этэҕэнэн (күөл үөнэ-көйүүрэ) уонна кыратык комбикормунан аһаталлар эбит.

Кууруссаҕа тэҥнээтэххэ, хаппырыыһа суох. Турар сирэ кубус-кураанах буолуон наада. Оччоҕо этэҥҥэ кыстаан тахсар.

Манчыык куһу булка соҕотохтуу эбэтэр пааранан да киллэриэххэ сөп. Икки тыһыны, тыһылаах атыыры да туттуохха сөп. Тыһы кус атыыры ыҥыран мээтиргиир, көтөрдөр, ону истэн түһэллэр.

Саа тыаһыттан мээнэ куттаммат гына эрдэттэн бэлэмниигин. Ол эрэн син биир ханнык баҕарар көтөр өмүрэх соҕус, онон соһуйуон сөп эбит.

Манчыык буолар куһу биир эрэ сезон туттубаккын. Эһиилигэр эмиэ булка илдьэ сылдьыахха сөп, номнуо уопуттаах “булчут” буолар. Кус быһа холуйан 10-12 сыл олорор.

Мин эһээм Моякунов Спиридон Спиридонович кустары ыларыгар кинилэр 2 эрэ ыйдаахтар этилэр эбит. Иккиэн тыһылар, ол эрэн боруодалара атын атыттар. Биирэ «Чубаарай» диэн боруода, биирэ боростуой. Быйыл 2024 сылга өссө эбии 2 куһу ылла. Биир тыһыны уонна биир атыыры. Уопсайа 4 подсадной кустаах буолла.

Кустар сүрүннээн комбикормунан аһыыллар уонна отунан. Сайынын уу дэлэйигэр, сөтүөлүүр ууларын элбэхтэ уларытыахха наада эбит. Дэлби киртитэллэр уонна ыскайдыыллар. Таһырдьа клеткаҕа сайылыыллар. Кыһынын гаражка кыстыыллар. Комбикормунан, бурдугунан уонна кураанах отунан аьыыллар. Сууналларыгар диэн эһээм баахха уу кутар, уонна хаары элбэхтэ киллэрэр эбит.

Сайын устата хаста да сымыыттаабыттара. Эһээбит сымыыттаатылар да биһиэхэ бэрсэрэ. Сымыыттара куурусса сымыыттааҕар атын соҕус буолар эбит. Төбөтө уһуктаах соҕус уонна таһа эриэн дьүьүннээх. Амтана куурусса сымыытыттан атын буолар эбит. Аһыыр аһыттан тутулуктаах.

Мин эһээм уонна а5ам мэҥиэлиир кустары бултка илдьэ сылдьан абыранныбыт дииллэр. Бултаабыт бултара 2-3 бүк элбээбитин бэлиэтии көрбүттэр.

Көтөрү баҕалаах барыта иитиэн сөп диэн санаа5а кэллим. Бэйэҥ олус күүскэ баҕарар, таптаан дьарыктанар буоллаххына, барыта сатанан иһэр эбит.