Доклад
Тема : М. Алибековну ……
Эсгерилген институтну илму къуллукъчучу Малик гюсейнов ва ДГУ-да дагъыстан халкъланы адабиятыны кафедрасыны профессору Абдулкъадир Абдуллатипов Манай Алибековну яшавуна ва яратувчулугъуну байлавлу докладлар охудулар. Дагъыстан халкъланы адабиятыны кафедрасыны заведующийи (ДГУ), доцент Агъарагьим Солтанмуратовну сёйлевю Манай Алибековну яратывчулугъундагъы дини таъсири гючлендиривге къаршы турувгъа байлавлу эди . Тарихни, этнографияны, археологияны институтуну старший илму къуллукъчусу Гьасан Оразаев Манай Алибековну къумукъланы адатларына байлавлу чыкъгъан китабыны гьакъында оьзюню пикруларын айтды. Манай Алибековну яшавуну ва яратувчулугъуну гьакъында Дагъыстан педагогика унивесрситетни тарих кафедрасыны доценти Мавлетхан Муцалханов, жамият чалышувчу Гьюсен Адилов, М. Алибековну тухум къардашы, суд медэкпертизаны республика бюросуну бёлюгюню заведующийи Муъминат Гьажаева чыгъып сёйледилер . Манай Алибековну да, белгили ярыкъландырывчу Магьаммат-апенди Османовнуда тыгъыс яратывчулукъ болгъан. Манай Алибеков мадарлы агьлюде тувгъан . Гиччи заманындан тутуп кёпню билме, уьйренме сюеген улан оьзюню гьайлыгъы, къасты булан билим алма гьаракт этген. Ана тилин де, теренден уьйренме къарагъан. Халкъ арада ол уста гьисапда да , инженер гьисапда да белгили болгъан. Ону ёлбашчылыгъы булан Яхсайда, Хасавюртда, Къызларда ва оьзге юртларда школаланы, межитлени биналары къурулгъан. Хасавюртдагъы килисаны да ону ёлбашчылыгъы булан къургъанлар. Ол Яхсайсув оьзюнден оьтген кёпюрню, сув юрюйген уллу татавулланы да этдирген. М. Алибеков жамиятны яшавунда актив куйде ортакъчылыкъ этген адам. Яратывчулукъ ишге де кёп тергёв берген. Ону гьаракаты булан къумукъланы адатлары жыйылгъан ва айры китап болуп чыкъгъан.
Шаир гьисап да ол кёп асарлар язгъан. «Манай Алибековну асарларыны жыйымы» деген баш булан ону биринчи китабы 1925-нчи йылда М. Къанболатов редакторлукъ этип басмадан чыкъгъан. Бу китап арап алфавит булан язылгъан. 1927-нчи йылда буса Темирболат Бийболатов «Къумукъланы адатлары» деген ону этнография ишин орус тилге гёчюрюп чыгъаргъан М. Алибековну яратывчулугъу ва гьаракаты гьакъында оьз заманында белгили алимлер, язывчулар Б. Чобан-заде, Г. Мусханова, К. Султанов, С Алиев . А. Абдуллатипов , З. Акавов ва башгъалары илму ишлер язгъан, ону асарларыны оьз заманына гёре асувлугъун, агьамиятлыгъын малим этген. М. Алибековну шаирлик дюньясындагъы гьарактыны оьсювю 1904-1914-нчю йыллагъа рас геле. Ватандашлыкъ тема, жамият ону аслу темасы болуп токътай. Ол охуп, язып билмейген билимсиз халкъгъа билим берювню гьйында.
«Яшланы охутугъуз» , «Къумукъ яшланы арзасы». « Яхсайдагъы къумукъ къызланы арзалары» деген шиъруда ол билим алув булан бирче къатынланы ихтиярлары гьакъындагъы масъаланы да гётере. Шо зама нону «Моллалар» деген шиърусу о замангъа бир- бир дин къуллукъчуланы пышдырыкъларыны, байлыкъгъа талпынувуну, билимсизлигини гьакъында язылгъан. Бу шиъру шо тайпа къуллукъчуланы арасында разисизликлер тувдургъан. Шолай эрши къылыкъланы уьстюн ачагъан бу шиъруну авторун нугьай Батырмурзаев , Абсупиян Акаев . Жантемир гьажи якълагъан . Оьзлер де шо къайда да шиърулар , очерклер, сесленивлер язгъан. Яшавну гьар тюрлю янларын суратлай туруп. Ол о замангъы гьакимлени де сёкген. «Гьакимлер гьакъында», «Бизин кансаралны гьалы», « Гьакимлени ишленри» деген шиъруларында 19-нчу юз йылны ахырындагъы, 20-нчы юз йылны башындагъы Дагъыстанны чиновник- бюрократ аппаратыны и ишлери ачыкъдан-ачыкъ гёрюне.
Яхсайны пристобу Берсе, этмек де ала Гьаким этмек алгъан сонг Бизге этме не къала,- деп яза ол «Гьакимлени ишлери» деген шиърусунда.
«Бизин кансаралны гьалы « деген шиъруларында ол, дашбаш бермесе , адамны гьайын этеген гьаким ёкъму гьакъында айта туруп: «Бермеген, алмагъан, кансаралгъа гирмежек», - деп яза. М Алибековну бугъар ошагъан кёп шиърулары биз яшайгъан девюрге де оьтесиз къыйыша.
Харж бермесек, бизин гьалиги девюрде де увакъ –тюек ишинг сама
Кютме болмайсан. Оьзю яшагъан девюрню жамият –политика гьалын, халкъны гьалын ол яхшы англай болгъан. Дагъыстандагъы, Россиядагъы гьаллагъа гёре де сесленген . « Кавказ тавланы арзугьалы», «Рус –япон давлар» деген шиърулары шо гьакъда язылгъан. Автор пача Россияны ич ва тыш политикасын танкъытгъа тута. Давда тюп гелгенликни ол Россияны дав-техника якъдан осаллыгъы булан, пача гьукуматны халкъдан айрылгъанлыгъы, ону гьайын этмейгенлиги булан байлай.
«Гьуррият» деген шиърусунда ол халкъны вакиллери сайланагъан Пачалыкъ Думаны тувулунувуна разилик булан сеслене. Халкъны яшаву яхшылашажакъгъа умут эте. Шону булан бирче биз Манай Алибековну гьар не якъдан да англавлугъун . Россия оьлчевюндеги уллу агьвалатлагъа сесленгенин гёребиз . О девюрге гёре М Алибеков жыйгъан « Къумукъланы адатлары» авторну яратувчулугъунда аслу ер тута . Неге тюгюл де , шо адатлар халкъны арасында юрюле болгъан. Мисал учун, шариат, пачалыкъ судлар булан бирче адат судлар да юрюлген. « Къумукъланы адатларында» жамият аралыкъланы юридический –ихтияр янындан оьр даражада кюйленегенин, бир къалипде юрюлегенин гёребиз. агьлю аралыкъланы тюзевлю юрютеген къайдаланы билебиз, бизин ха лкъны бай ругьу , маданиятны болгъанны англайбиз. Бу этнография ишни язывда авторгъа Магьаммат-апенди Османов да кёмек этгени, ой бергени , ругь бергени гьакъда оьзюню илму ишинде профессор З. Акавов да язгъан. М. Алибековну чебер яратывчулугъу о заман яшагъан ва яратагъан авторланы асарлары булан бирче бизин учун унутулмайгъан хазна болуп токътай . Жамият чылышывчу Гюсен Адилов оьзюню сёйлевюнде М. Алибековну яратувчулугъу ва яшаву толу кюйде ахтарылып битмегенни гьакъында эсгерди. Ону инженер касбусуну. Бу касбугъа къайда охуп билим алгъаныны гьакъында пачалыкъ архивде ахтарывлар юрютегенин айтды.
Шулай агьамиятлы чарагъа къумукъ язывчулардан ва шаирлерден бирев сама гелмегенине тамаша болагъанын эсгерди. М. Алибековну тухум къардашы Муъминат Гьажаева да оьзюню сёйлевюнде уллуанасы М Алибековну гьакъында айтагъан эсделиклени, ол бажарывлу ва билимли адам болгъаныны гьакъында агьлюде наслудан –наслугъа айтылып юрюлгенни эсгере туруп. Юбилей сессияны отгергенлеге ва заман табып мунда гелгенлеге баракалла билдирди Манай Алибеков 1861нчи йылда Яхчай юртда тувгъан. Ол оьз заманына гёре яхшы охугъан , билимли адам болгъан ва халкъны охувгъа , билим алывгъа тартмакъ учун, авамлыкъдан, къарангылыкъдан чыгъармакъ учун культура даражасын оьсдюрмек учун чалышгъан.
Манай Алибеков алдынлы шаир ва ярыкъландырывчу Магьаммат –апенди Османов булан ювукълукъ юрютген , ол оьлген сон гону хыйлы йырларын тас болма къоймай , жыйып сакълагъан.
Шаир оьзюню йырларында загьматчы халкъны къыйын гьалларын суратлай, эсги . зараллы адатлагъа . гьакимлен зулмуларына, моллаланы , динни зараллы таъсирине къаршы ябуша . Бек тынч англашылагъан таза халкъ тили булан язылгъан ону йырлары шо заман халкъгъа бек таъсир эте болгъан . «Яхсайдагъы къусукъ къызланы арзалары», Моллалар», « Гьакимлени ишлери» йимик шиъруларын Манай Алибеков тартынмай , къоркъмай пача къурумну заманында язма болгъанлыкъ шаир халкъны янын тутуп, янгы яшав учун, тюзлюк , тенглик учун нечик чалышгъанны гёрсете.
Яхсайны пристобу
Юерсе, этмек де ала.
Гьаким этмек алгъан сонг
Дагъы айтма не къала ?!-
Деп яза ол «Гьакимлени ишлери» деген шиърусунда.
Манай Алибековну Манай Алибеков 1861-нчи йылда Яхсай юртда тувгъан . . Ол оьз заманына гёре яхшы охугъан, билимли адам болгъан ва халкъны охувгъа , билим алывгъа тартмакъ учун, авамлыкъдан, къарангылыкъдан чыгъармакъ учун. Культура даражасын оьсдюрмек учун чалышгъан .
Манай Алибеков Магьаммат-апенди Османов булан ювукълукъ юрютген , ол оьлген сон гону хыйлы йырларын тас болма къоймай, жыйып сакълагъан.
Шаир оьзюню йырларында загьматчы халкъны къыйын гьалларын суратлай , эсги зараллы адатлагъа гьакимлени зулмуларына , моллаланы , динни зараллы таъсирине къаршы ябуша. Бек тынч англашылагъан таза халкъ тили булан язылгъан ону йырлары шо заман халкъгъа бек таъсир эте болгъан . « Яхсайдагъы къумукъ къызланы арзалары» «Моллалар», Гьакимлени ишлери « йимик шиъруларын Манай Алибеков тартынмай , къоркъмай пача къурумну заманында язма болгъанлыкъ да шаир халкъны янын тутуп, янгы яшав учун , тюзлюк, тенглик учун нечик чалышгъанны гёрсете.
Яхсайны пристобу
Берсе, этмек де ала,
Гьаким этмек алгъан сонг.
Дагъы айтма не къала?!
Деп яза ол «Гьакимлени ишлери» деген шиърусунда . Манай Алибековну китабы совет заманда , 1925-нчи йылда чыкъгъан .
Китабы совет заманда, 1925 –нчи йылда чыкъгъан .
1 899
33 207 
