Тыва республиканын ооредилге болгаш эртем яамызы
Чадаананын муниципалдыг бюджеттиг дугаары
Дыннадыг: «Бажында ооренип турар уругларнын дыл-домаан сайзырадыры
Докладчик:
Сат Саглаш Чалым-Хаяевна
Чадаана,2014ч
Бажында ооренип турар уругларнын аас чугаазын сайзырадып ажылдаары
Эге болгаш ортумак класс башкыларынын кол сорулгазы- уругларны 100% номчудуп болгаш бижидип ооредип каары дорт хулээлге-ле болгай. А кадыы кошкак уруглар –биле ажылды база оюп эртпейн сагыш салып ооредир болзувусса, ол база анаа кадык уруглар дег номчуп ,бижип,чуруп ооренип алыксап турарлар. Бажында-ла ооредип турар дээш, оореникчиге бир барып, бир барбайн турарывыска уруглар бистин кээривисти четтикпейн манап турарлар.Олар база бичии-даа бол оода санап билир ,адын салып билир, номчуп билир болур ужурлуг. Бо уеде чангыс-даа оореникчи ужук-бижик билбес деп чуул турбас болур. Олар база кадык уруглар дег компьютерге ойнаксаар, парланыксаар ,чуруксаар, клавиатураны болгаш мышты базыксаар, контактыже кириксээр-ле болгай. Оода ынай-бээр-даа барып шыдавас болза, компьютерден черлерни коруп, киноларны боду ажыдып , бодунун кузээнин кылып турар кылдыр ооредип каары башкыларнын бистернин ажылывыс.
Ынчангаш бо шилип алган угланыышкыным–биле ийи дугаар чыл ажылдап турар мен. Уругнун моториказын болгаш аас чугаазын сайзырадып, ночудуп, бижидери. Оореникчинин бодунун шаанче билиглерни бээри.
Бо айтырыгны шилип алган эн-не кол сорулгам кичээлге аас чугаазы сайзырангай, тода болгаш долу харыыны берип турар кылдыр ооредири. Ынчангаш кичээлдеримде ангы-ангы арга-методтарны ажыглап турар мен. Амгы уеде тыва дыл кырынга унген кадыы кошкак уругларга номнар унмейн турар. Улуг башкывыс Арыяа Араптановна Алдын-оолдун «Башкы» №2002ч .журналынга унген материалы «Уннерден ужуктер ,ужуктерден состерден кожары». Е.Л.Иргиттин «Обучение орфографии тувинского языка»1996г. «Матпаадыр» деп номдан улустун аас чогаалындан тывызыктарны ,улегер домактарны, тоолдарны ажыглап турар мен. Анаа-даа уруглар-биле шак-ла мындыг методикаларны кылдырып ажылдаар болзувусса эки.
А кадыы кошкак уруглар-биле ажылдаарга аажок берге хорадаачал, могаттынчак , шылаачал, чуве сактып алыры оожум, уттуучал, чамдыкта шуут бодунуу-биле боор «Ооренмес мен», «Чалгаарап тур мен» «Суксап тур мен». .. .Кол кезиинде практика кырында алгаш коорге, кадыы багай уругларнын чугаазы шулургай азы келдир тода эвес болур чорду. Ындыг уругларны баштай-ла чугаазын эдип, иштики сагыш-сеткилин эдип чугаалажыры эргежок чугула деп санаар мен.Кыска шулук ооредирге безин моон-на илден.
Ындыг уругларны баштай-ла чугаазын эдип чазап алгаш азы чок болза немелде кичээлдеп тургаш уругнун дыл домаан, аас чугаазын сайзырадып, ооредип алырга созуглели кыска диктантыны-даа эки туннелдиг кылдыр бижиптер апарган.
Баштай алгаш оореткен оореникчимнин аас чугаазы, дылы сайзырангай эвес, тода эвес, чассыг, иштинде химиренип чугааланыр турган. Бажында ооредип турар оореникчилерим: Куулар Олча Юрьевна(6кл), Сумадай Дан-Хаяа(7кл)
Оларнын аарыынын диагнозу нарын………………………………
Олчаны 5-ки класка алгаш коорумге, арай шугул, аас чугаага домак чогаадыры чегей. Чамдыкта кичээлдеривисте баштай коляскага олуртуп алгаш даштын арыг агаарже ундуруп агаарладып, долгандыр турар бойдус-биле, школа болгаш бажынынын аразында орукка таваржып кээр чуулдерни таныштырып турар мен. Оон сула шимчээшкиннерни кылдырып турар мен.
Мындыг хевирлиг оюннарны болгаш мергежилгелерни ажыглап турар мен.
Унну оске унден ылгап дыннаарынга мергежилгелер.
«С », «Ш» деп уннерни ылгап дыннаары.
Оюн «Чадаг-тергелиг аян-чорук».
А) Дугуйну насос-биле урдуруп турда, оон кандыг сыйылааш ыыт «дааш» унер ийик?(С-с-с-с).
Б) Чарылган дугуй азы шариктин ошкен шыылааш даажын оттунуп бээлинер. (Ш-ш-ш-ш).
«Богун бис чадаг-тергелиг аян-чорук кылыр бис.Кандыг-даа чолаачы ырак чер баарда машиназын септеп, хынаар.Орукка чуу-даа бооп болур, бугу херекселин ап алыр. Ам чадаг-тергевисти эки хынап, дугуйларын эки хере урээлинер. Шак бо мынчаар: насос-биле дугуй урдуруп турар шимчээшкини кылбышаан «с-с-с»деп насостан унген хейнин ыыдын элээн каш катап оттунер.Халдып оргаш, орукка чыткан шилди билбейн, эскербейн бастырып эрте бээривиске, дугуйувус шыыладыр ожуп эгелээн-дир.(Ш-ш-ш-ш)
-Дугуйу канчаар ожуп эгелээн-дир?
-Дугуйну солуп, насос-биле катап урдурээлинер. «С-с-с-с)
-Чарылган дугуй солуттунган, ам чоруптаалынар (Буттары-биле терге тепкеш шимчээшкини оттунер).
-Ам бо домактар чугаалаар сорулгазынын аайы-биле чуу домактары-дыр?
-Айтырыг, медээ домактары-дыр.
-Шын-дыр!
-Эр-хей!
Уругларнын кадыын камгалаар дээш янзы-буру дидактиктиг материалдарны ажыглап, оон аас чугаазы сайзыразын дээш кыска домактарны чогааттыргаш, онаалгага чогаадыг бижип ооренирин оралдажып турар бис.
Чижээлээрге: « Бо чылдын кайы уези-дир»- деп айтырар мен.А уруг чурукту коргеш дораан харыылаптарга беседа чоргузар.
-Кышка ынак сен бе?
-Ийе.
-Чуге?
-Чуге дээрге, соок-ирей, харжыгаш кээр.
-Оон ынай?
-Оон соонда харны холумга тударга солун, эки.
-Кышкы спорттун кандыг хевирлерин билир сен?
-Шанак, лыжа, коньки.
-Эр-хей!
-Ам удавас чуу болурул?
-Олимпиада Сочи хоорайга болуп эртер.
-Эр-хей!
-Спорт кижинин кадыынга эргежок чугула деп билип турарын кончуг эки-дир.
-Ам бо чурукка «Кышкы уе» деп кыска чогаадыгдан бижиир сен шуве.
Тест-биле ажыл.
1) Тыва алфавитте каш ужук барыл?
А)22 Б)33 В)36
2) Ок-биле адаттынар каш ажык ун барыл?
А)5 Б)4 В)8
3)Тыва дылда каш ажык эвес ужук барыл?
А)15 Б)18 В)22
Оон ангыда уруг чалгааравазын, шылавазын дээш кичээл санында албан минуталыг чапсарны кылдырып турар мен. Салааларга оюннар кылыры. Анаа физминуткалардан ангыда салаалар-биле физминуткалар чорудары, база каракка, холга, бутка мергежилгелер кылдырары. Ол уеде улустун аас чогалын таварыштыр номчуп азы чугаалап тургаш чорудага солун болгаш ажыктыг деп эскерген мен. Ылангыя салаалар баштарын ажылдадырга уругнун сайзыралынга (чуве сактып алыры экижиир деп бодум практикамда коруп турар мен).
Бо ооредип турар уругларымнын кадыынын талазы-биле бичии нарын ажылдар кылдырары берге бооп турар . Ынчалза-даа оларнын боттарынын сонуургалы бар бооп турары башкы кижиге оорунчуг. Кичээлдерде компьютер техниктиг технологияны ажыглаарга оларга база чиик,башкыга база идиг. Чижээлээрге демир-ужук-биле бижип шыдавайн барган чуулдерин ноутбука парлаптарга белен. Чуге дээрге ында ужук-даа, сан-даа, таблица-даа бар-ла болгай.
Тыва дыл кырында амдыызында кадыы кошкак уругларга чиигелделиг кылдыр тускай унген номнар, коргузуг материалдары, методиктиг сумелер унмейн турары аныяк башкыларга ажылдаары нарын айтырыг деп санаар мен. Бо уеде ажыглаар материалдар хой-даа болза, оларны албан таарыштыр ажыглаары башкыдан хамааржыр бооп турар деп туннээр-дир мен.