Кеп миллетли Дагъыстанда къумукъ адабият айрыча ерни тутаё Къумукъ адабият кеп миллетли Дагъыстанны къумукъ милли халкъны адабияты. Къумукъ адабиятны кеп бай къумукъ халкъ къургъан эпосдан, мифлерден, хабарлардан, халкъ авуз яратывчулукъдан, фольклордан. Къумукъ адабиятны тарихин алып къарасакъ, къумукъ адабият тарихинде бырынгъы девюрлерден берли уллу шаирлер, язывчулар чыгъа гелген. Къумукъ халкхны эсинде шаир Йырчы Къазакъ айрыча къалгъан. Ол биринчилей байлагъа къаршы чыгъып, сарын къайдада йырлама башлагъан. «Не билейим юз дынкъы бар ханланы» деген йырын ва ш.б.
Йырчы Къазакъдан къайры, къумукъ адабиятда бырынгъы къыйын девюрню суратлай гелген, байлар-бийлеге къоркъмай къаршы язгъан шаирлер аз болмагъан. Шолайланы арасында къумукъ адабиятда аслу ерни тута Умму Камал, Яхсайлы Дели Осман ва ш.б. Олар байлагъа, тюзлюксюзге къаршы чыгъып яза болгъан. Гертини язып, тюзлюксюзге къаршы чыгъып язагъангъа, олай шаирлени кебюсю ят якъларда оьлюп гетгенлер. Къумукъ адабиятны белюп къарасакъ, ону дерт аслу девюрге белме бола. Биринчиси- классика адабият: алдынгы шаирлер асарларында бырынгы девюрдеги къыйын яшавну, байлагъа къаршы ябушувну суратлай; экинчиси – тарихи инкъыллап тема: янгы совет гъукумат яшавну суратлай; уьчюнчюсю – дав ва давдан сонгу тема. Дертюнчюлей де гьалиги 21-нчи асрунубияты, гьалиги янгы яшавдагъы гьалны суратлай геле. Къумукъ халкъ Дагъыстанны терен тамурлары булангъы, бай адабияты булангъы Дагъыстан миллетлени бириси. Шолай болгъанда Дагъыстан адабият булан тергев этип къараса, къумукъ адабиятны ярятыв тамурлары биринчи эсделиклери: Умму Камал.
15-нчи асру – Багьдат Али таргъулу.
17-нчи асру – Акъташлы Магьаммат Аваби, тарихи Дербент-наме.
17-нчи асру – Къакъашуралы Абдурагьман.
18-19 –нчу асру – Яхсайлы Юсуп Къади.
Эндрейли Идрис-Апенди ва шо девюрлерде яшайгъан, арап, тюрк тиллерде язагъан башгъа шаирлер бизин анадаш адабият маданиятыбызгъа эсгерилген асруланы вакиллери болуп токътай. Къумукъ адабият тарихи асарлар: «Анжи-неме», «Къарабудагъгент-неме», «Алхожагент-неме», «Къызлар-неме» йимик хроника языв эсделиклер булан бай бола. 19-нчу асруну орталарындан 20-нчы асруну баш йылларында къумукъ адабиятны тарихинде Магьаммат-Апенди Османов, Абсупиян Акаевни, Шихаммат Къадини, Нугьай ва Зайнулабит Батырмурзаевлени, Манай Алибековну, Темирболат Бийболатовну, Багьавутдин Астемировну ва ш.б.
Шаирлени яратывчулугъу гёрмекли ерни тута. Оланы асарларында девюр ва яшав генг кюйде суратлана. Къумукъ адабият оьзю орта юз йылларындан тутуп баш ала гелген. Къумукъ адабиятны тарихинден таба къумукъ халкъны тарихи ахтарыла.
Алим Оразаев къумукъланы арап алифбада ажамча язылгъан адабият асарларын ахтарып, ону гьалиги алифбагъа айландырып чыгъаргъан. Къумукъланы къол языву, китапларыны тарихи къумукъ адабиятланы татар адабият булангъы байлавлукъларыАлим Акъбиевни илму ишлеринде ахтарылгъан. Къумукъланы бырынгъы йырларыны бирлери жамиятда клас аралыкълар белгиленгинче байлар булан ярлыланы арасындагъы тартышывлар башлангъынча чыкъгъан, шо саялы да олар да эркин адамланы бир-бири булангъы аралыкълыгъы, къаттылыкъ, эркеклик аслу ерни тута. Къумукъ жамият класлагъа айлангъан сонг йырларда да клас аралыкълр герюне: байлар, бийлер, ханларбулан ярлы халкъны арасындагъы ябушув суратланмагъа башлай. Давдан сонгу йылланы адабияты оьзюню оьсювюн адабиятыны бары да жанларын къуршайгъан гьалда давам эте.
Къумукъ адабият да шо йылларда артда къалмай. Къумукъ адабиятда дав йылланы айрыча къужурлу суратлай шаирлер Аткъай, Ибрагим Керимов, Анвар Гьажиев, Шарип Альбериев, М-солтан Яхьяев ва ш.б. Давдан сонгу темада, кебюсю адабиятда язывчуланы алдында давну агъулары, къыйынлыкълары, халкъ парахатлыкъны сюегенлиги, загьматны макътавлугъу суратлав аслу ерни тутуп токътай.
«Ат туягъын тай басар» деп къумукъ айтыв бар. Шо айтывгъа да гере эсгерилген яратывчулабызны елу узатылынгъан анадаш адабиятыбызны байлыгъын артдыргъан. Юз йылны башында ва сонгу да яшайгъан шаирлеге, язывчулагъа таъсир этген. Уллу пагьмусу булангъы, гьар асруда да арагъа чыгъагъан къумукъ адамлардан шаирлер, язывчулар, къумукъ адабиятны байлыгъын артдыра гелгенлер. Шолай да зор уллу яратывчулукълар булан, къумукъ адабият гьар даим де арта туруп, бай болгъан. Кеп миллетли Дагъыстанда къумукъ адабият савлай Дагъыстанны маданиятыны ичинде аслу ерни тута. Милли къардаш-анадаш адабиятлар булан бирче бир-бирине къошум таъсир этип, савлай Дагъыстанны маданияты да артыла. Къумукъ адабиятны билимли тыш пачалыкъларда охувун артдырып гелген, гьакъыллы, рагьмулу, яшавгъа оьз къараву булангъы яратывчулар, оьз халкъны, адабиятыны байлыгъын артдырмагъа сюеген шаирлер, язывчулар оьзлени яратывлары булан къумукъ адабиятны байлыгъын артдыра гелгенлер.
Къумукъланы адабият тили Йырчы Къазакъны заманындан берли гелме башлагъан. Совет девюрде къумукъланы адабиятын, Дагъыстанны оьзге миллетлери булан бирче оьсдюрме янгы имканлыкълар болдурулгъан. Къумукъ адабият да, драматургия да аслу ерни тута. Драматургияны кюрчюсю совет девюрде салынгъан. Къумукъ адабиятда пагьмулу драматург язывчулардан инг биринчилей Алимпаша Салаватов белгили. Къумукъ драматургияны инг де гермекли асары Салаватовну «Айгъази» гьсаплана. Тарихи инкыллап темада къумукъ шаирлер аслу кюйде эсги яшавну адатларын гер уруп, янгы яшавну макътап яза, янгы совет заманны суратлай. Совет девюрню янгылыкъларын, янгы яшавун бажарывлу кюйде, халкъгъа англавлу кюйде язалар Наби Ханмурзаев,Багаутдин Астемиров ва ш.б. Эсги яшавну сегюп янгы яшавну шартларына макътав язалар. Бары да къардаш халкъланы адабиятлары йимик, къумукъ адабиятда рус классиклени , язывчуланы таъсири булан оьсе. Къумукъ шаирлени, язывчуланы, пагьмулу рус таржумачыланы (переводчиклер) кемеклиги булан кебюсю асарлар рус тилге гечюрюлген
1 533
33 332 
