Үтүө күнүнэн!
1992 сыллаахха саха тыла судаарыстыбалыы ыстаатыстанан, суолтата биллэрдик үрдээбитэ.
2012 сылтан саха тылыгар атын предметтэр курдук БКЭ киирэн предметин таларыгар ыарырҕатар оҕолорго күүс-тирэх буолбута. Кистэл буолбатах, кэлин саха тылын БКЭ-тин үөрэҕэр ыарырҕатар оҕолор талаллара элбэх. Дакылааппын “Саха тылыгар БКЭ-ҥэ бэйэ суруйуутун сорудаҕар бэлэмнээһин ньымалара” диэн темаҕа суруйарга сананным.
Тема тоҕооһо: Үөрэнээччи БКЭ-ны туттарарыттан долгуйар, ыарырҕатар, предмети таларыгар булкуллар. Кэлиҥҥи кэмҥэ саха тылыгар БКЭны туттарар оҕо ахсаана Чэриктэй орто оскуолатыгар сыллата элбээн иһэр. Ол курдук үксүн үөрэҕэр ыарырҕатар оҕолор талаллара элбэх.
Актуальноһа: Оҕо БКЭ ситиһиилээхтик туттардаҕына эрэ аттестаты ылар кыахтаах. Саха тылын ОГЭ-тыгар аҥардас өйтөн суруйууну суруйан БКЭ ааһыан сөп. Онно учуутал көмө-тирэх буолар. Ол инниттэн сылын ахсын учуутал үөрэтэр предметигэр оҕону кытта үлэҕэ араас хайысханы көрдүүр.
Үөрэтиллэр объект: Чэриктэй орто оскуолатын 9 кылаас үөрэнээччилэрэ.
Үлэм сыала: 9 кылаастарга саха тылыгар БКЭ-ҕа бэйэ суруйуу чааһыгар бэлэмнииргэ сүрүн болҕомтону ууруу.
Гипотеза: үөһэ этиллибитин курдук учуутал оҕону ОГЭҕа бэлэмнииригэр бары сатабылын сайыннарарыгар араас ньымалары туттар. Оҕону сөпкө, таба бэлэмнээтэххэ оҕо БКЭ-ны туттарыан сөп
Үлэм соруга:
- Үөрэнээччини саха тылыгар БКЭ эксээмэнигэр бэлэмнээн оҕо таһымын үрдэтии
- Эксээмэн туттарыы түмүгүнэн провал суох буолуутун ситиһии
- Саха тылыгар араас хайысханы тутуһан оҕону эксээмэҥҥэ бэлэмнээһин.
Олоҕурбут методика: Саха тылыгар үөрэнээччини БКЭ-ны бэлэмнииргэ анал методика суох. М.К. Аммосов аатынан Хотугулуу-Илиҥҥи бэдэрээссийэтин үнүбүрсүтүөтүн доцена Д.И. Чиркоева “Саха тылыгар Республикатааҕы сүрүннүүр эксээмэн” Дь., 2018 кинигэтигэр олоҕуран оҥоһулунна.
Чинчийии өрүтэ: Саха тылыгар БКЭ- ны туттаран аттестат ылалларыгар тирэх буолар.
Чинчийии базата: Уус-Алдан улууһун, В.Ф. Афанасьев-Алданскай аатынан Чэриктэй орто оскуолата.
Үлэм ис тутула: дакылаат икки бастан турар. Бастакы баһыгар теоретическай чааһа киирдэ, ол курдук: 9-с кылааска саха тылыгар экзамен туһунан уонна бэйэ суруйуутугар сорудаҕы толоруу ирдэбилин, критерийин киллэрдим. Иккис баска варианнарынан бэйэ айан суруйуутун темалара наарданнылар маны таһынан, тутула, сорудахтара уонна саха тылыгар БКЭ-ны туттарарга бэйэ суруйуутугар сүрүн болҕомто, ааҕыллыахтаах айымньылар, кыракый кылгас көмө киирдилэр.
Экзамен үлэтэ 2 чаастаах. Үлэ I чааһыгар 10 сорудах бэриллэр. Суруйууҥ сүүс тылтан итэҕэһэ суох буолары ситис. Иккис сорудахха бэйэ суруйууттан бэриллибит анал үлэни толороҕун .
Айан суруйуу тиэмэтэ хас биирдии вариаҥҥа туспа буолар, үөрэнээччи экзамеҥҥа бэлэмнэнэригэр халыыпка бэриллибит тиэмэлэри көрөн, суруйууга эрдэттэн дьарыктанынан сөп. Суруйуу тиэмэтэ киэҥ, анаан айымньыларга сигэнэ ырытан суруйуу ирдэммэт, ол эрээри айымныны холобурдаан, бэйэ санаатын суруйуу эбэтэр бэриллибит санааҕа бэлэм тыллары, онтон тыллар ситимнэрин туһанан ырытыы буолуон сөп.
Бу суруйуу бэрэбиэркэтэ анал ирдэбиллэринэн туспа ыытыллар, онуоха анал кэриҥнэри таһынан маннык түгэннэри учуоттуур наада:
-бэйэ суруйуутугар этии тутулун тутуһуу, сурук бэлиэтин билии, тылы таба суруйуу.
-биир ситимнээх сиһилии суруйуу.
-бэйэ сатаан ырытыыта, түмүк оҥоруу.
Үлэни чаастарынан арааран, сөптөөх баал туруоруллар, ону анал кэмнэринэн бигэргэтэллэр. Түһүмэхтэринэн сорудахтар маҥнайгы бааллара маннык барылланар.
IX кылааска саха тылыгар судаарыстыбалыы экзамен ирдэбилинэн «5» сыананан солбуллар. Ол солбук тиһилигэ маннык буолар:
| Сыана | 2 | 3 | 4 | 5 |
| Үлэ баала | 0-12 | 13-21 | 22-29 | 30-38 |
Экзамены туттарааччы түмүктүүр экзамеҥҥа сөптөөх баалы ылбыт түгэнигэр, ол сыаната аттестатыгар туруоруллар.
1.2 Бэйэ суруйууга сорудаҕы толоруу ирдэбилэ
Суруйуу ис хоһоонугар болҕойуу эрэйиллэр. Сүнньүнэн эксээмэни туттарааччылар уус-уран тыл баайын билэллэрэ, туһаналлара эрэйиллэр.
Бэйэ суруйуутун бэрэбиэркэлииргэ 10 ирдэбиллээх. 17 бааллаах үлэни сыаналыыр кэриҥ оҥоһуллубута.
| № | Сыаналыыр кэриҥ | Баала |
| К1 | Бэриллибит тиэмэни суруйуу, ис хоһоонун сатаан арыйыы | 1/1 |
| К2 | Уус-уран суруйуу ньымаларн туһаныы: тэҥнэбил, хоһуйуу, ханалытан этии | 1 |
| К3 | Тус бэйэ сүрүн санаатын быһааран,ырытан суруйуу уонна түмүгү оҥоруу | 1/1 |
| К4 | Сууйуу ис хоһоонун сырдатар матырыйаалы туһаныы (эпиграф, бэргэн этии, айымньыттан быһа тардыы, эпитет) | 1 |
| К5 | Историяҕа, литератураҕа, уопсай билиигэ-көрүүгэ сыһыанннаах боппуруостары билэри көрдөрөр суруйууну ситиһии | 1 |
| К6 | Бэйэ санаатын, сыанабылын суруйуу эбэтэр атын көстүүгэ эбэтэр түгэҥҥэ тэҥнии тутан суруйуу уонна тэҥнээн көрүү. | 1 |
| К7 | Толкуйдаан, ырытан эбэтэр уус-ураннык суруйуу көстүүтэ | 1 |
| К8 | Сурук бэлиэтин уонна таба суруйуу быраабылаларын билии уонна ону суруйууга таба туһаныы | 1 |
| К9 | Этии тутулун төһө сөпкө оҥоруу ирдэбилэ, суруйууга бэриллибит тыллары уонна ситимнэри этиигэ киллэрэн, бэйэ суруйуутугар туһаныы | 1/1 |
| К10 | Сөптөөх ньымалары туһанан, санааны табан сааһылаан, бэйэ суруйуута биир кэлим ис хоһоонноох буоларын ситиһии | 1/1 |
| К11 | Суругунан үлэни толорууга ирдэнэр быраабылалары тутуһуу (үлэ былаана, үлэ сааһыланыыта, киирии тыл, атын ньымалар) | 1 |
| К12 | Бэйэттэн айан суруйуу дьоҕура | 1 |
2.1 Бэйэ айан суруйуутун темалара уонна сорудахтара
Үлэ иккис чааһыгар бастакы сорудаҕы толорууга этиилэри, бэриллибит тыллары, ситимнэри туһанан, санааҕын ситимнээн, ыйыллыбыт тиэмэ ис хоһоонун арыйан, бэйэ суруйуутун оҥороруҥ ирдэнэр. Суруйууҥ 100 тылтан итэҕэһэ суох буоларын ситис.
Иккис сорудахха бэйэ суруйуутунан бэриллибит анал үлэни толороҕун.
1 вариант Бэйэ суруйуута. Бу этиини уонна бэриллибит тыллары туһанан саас кэрэ кэмин туһунан санааҕын ситимнээн, сиһилээн суруй. Тиэкискин ааттаа. Суруйуу 100 тылтан итэҕэһэ суох буолуохтаах.
Саас-сырдык, сылаас сандал саас, саас-киһи үксэ кэтэһэр кэрэ кэмэ.
Көмө тыллар: хаар ууллар, күн уота, таһырдьа ооннньуу, салгын, чалбах муус чопчу, сандал саа, бадараан, ньургуһун, күлэр-үөрэр.
Саха тылыгар ОГЭ-ны туттарарга бэйэ суруйуутугар сүрүн болҕомто
Бэйэ суруйуутугар хаачыстыбалаахтык суруйарга оҕо айымньыны төһө сөпкө киллэрбитэ, айымньыны кытта билиҥҥи олоҕу тэҥнээн көрүүтэ ирдэнэр. Инники үөрэнээччилэртэн Созонова Иданы, Бочкарев Мирианы холобур аҕаллахха, аҥардас бэйэ суруйуутун туттаран орто кэрдиис баалы ылан тураллар.
Өйтөн суруйууга ирдэбиллэр:
- Буочара чуолкай буолуохтаах
- Ватсап тылын киллэрии бобуллар (биһи, эһи...)
- Түмүк баар буолуохтаах. (бэйэ санаатын хайаан да этиэхтээх)
- Туораны кыбытыы суох буолуохтаах
- Ирдэбил ис хоһооно (киирии, сүрүн чаас, түмүк)
- Сорудаҕы үчүгэйдик аах (бэйэ суруйуутугар баар сорудаҕы суруйуутугар киллэриэхтээх)
- Текси ааттаа, эпиграфта суруй.
- Хас биирдии тылы болҕомтолоохтук ааҕыы
- Биир эмэ тылы көтүттэххэ туох да буолбат (көмө тыллартан)
- Тыл баайын туһаныы (тэҥнээһин, эпитет, ханалытан этии...)
Маннык ирдэбилгэ олоҕуран үөрэнээччилэри бэйэ суруйууга бэлэмнээһин саҕаланар.
Өйтөн суруйуу тиэмэтэ үксүн айымньыга тирэҕирэн таҥыллар, ол үөрэх программатын иһинэн буолар.
Барыллаан маннык айымньылары болҕойуохха сөп.
Суорун Омоллоон айымньылара, Бэйэтэ эмтиэкэ, Ачаа, Аанчык
Н.Д. Неустроев кэпсээннэрэ Балыксыт, Ыйдаҥа Сэмэнчик
Өксөкүлээх Өлөксөй поэзията, поэмалара
Алампа драмалара, хоһоонноро
Тимофей Сметанин
Степан Васильев
Далан айымньылара
Күндэ хоһоонноро
Бэйэ суруйуутугар варианнарынан маннык бэлэмнэниэххэ сөбүн бэлиэтээтим:
| Варианнар | Былаана | Сорудахха бэлэмнэнии |
| 1 вариант | -Саас туһунан киирии тыл -Саха суруйааччыларын хоһооннорун ырытыы - Чэриктэйгэ саас кэлиитин уратыта -Түмүк тыл | Солбуйар ааттары, дьүһүннүүр туохтуурдары үөрэтии |
Түмүк
-Үөрэнээччини саха тылыгар ОРЭ эксээмэнигэр бэлэмнээн оҕо таһымын үрдэтэргэ бастатан туран бэйэ суруйуутун сөпкө суруйан тиэмэтин ис хоһоонун арыйара ирдэнэр. Ити көмө систиэмэнэн бардаҕына оҕо бэйэ суруйуутун ыарырҕаппакка суруйуон сөп.
- Үөрэнээччи бэйэ суруйуутун сөпкө сааһылаан, сорудахтарын оҥорон туттардаҕына мөлтөх да үөрэнээччи аттестатын ылар гына суруйон сөп.
- Учуутал оҕону эксээмэҥҥэ бэлэмнииригэр араас хайысханы , албаһы тутуннаҕына мөлтөх да оҕо эксээмэни туттарыан сөп.
4 700
11 835 
