Просмотр содержимого документа
«Дополнительный материал к уроку кумыкской литературы в 6 классе»
Темирболат Бийболатов
(1872 – 1942)
Темирболат Бийболатов Тёбекъазанышда тувгъан. Ставропольда гимназияны битдирген сонг, асгерлик школасын охугъан ва Дагъыстнны атлы полкунда хыйдыйыллар къуллукъ этген. Т. Бийболатов рус тилген Пушкинни, Лермонтовну, Некрасовну, Кольцовну ва башланы асарларын къмукъчагъа гёчюрген.
Т. Бийболатов белгили поэмалар ва шиърулар язгъан: «Гьажимурат», «Шамил», «Батагъада ярыш» ва ш.б.
Т. Бийболатов къмукъ халкъыны янгы культурасын яратывну тармагъында чалышгъан. Дагъыстанда башлапгъы театр студияны ва театр техникумну яратылывунда Т. Бийболатовну кёп иш этгени белгили. Театрны тармагъында Бийболатов драматург, режиссёр, актёр, композитор ва иаржумачы болуп ишлеген.
Къумукх халкъны пагьмулу уланы Т. Бийболатов оьз халкъына кёп эсделиклер къоюп гетген.
ЯЙ
| Гелди исси яй насипли, | Къызыв гюнлер, будай бишди, |
| Кёкде гюнеш балкъыды. | Ёрлер чайкъап, къуруду. |
| Будай – ашлыкъны асили, | Оракъ орма вакъти етишди, |
| Сулу йимик къалкъыды. | Юртлардан халкъ юрюдю. |
|
|
|
| Алтын тюслю будай башлар | Генг авлакъда сабанчылар: |
| Елден оьктем лавлайлар, | Къатын, къыз ва эренлер, |
| Алгъа–артгъа уруп тёшлер, | Байлап, кюлтелер ташыйлар, |
| Толкъунланып, гьавлайлар, | Юртларда оьсе черенлер. |
ТАБИАТ ВА ОНУ ГЬАЛЛАРЫ
Бир терекде он эки бутакъ, Гьар бутакъда отуз алма. Гьар алманы бир яны акъ, Бир яны – къара. | 4. Ал атлас, яшыл атлас, Ерге батмас. Багьасы етмес, Етсе де сатмас. |
Бир халим бар – сатма болмайман, Яйвум уллу, яйып болмайман. | 5. Дув-дув этер, дув этер, Дувлап денгизден отьер. |
Авлагъы генг дазусуз, Къойлары кёп санавсуз. | 6. Тюе тюгюл – тюкюре, Бугъа тюгюл – оькюре. |
Йыл - год, 2. Кёк - небо, 3. Юлдузлар - звезды, 5. Ел - ветер, 4. оьзен (толкъун), 6. солтанжая (тенгирижая, энемжая) - радуга.
ЯЗБАШ ГЕЛЕ
Къар ирий, агъа сувлар,
Уьге гирди язбаш исив.
Муна гьали бюлбюл йырлай,
Орман болур ящыл, алсув.
Кёкню тюсю, гёк,
Йылы шавлалы ярыкъ гюн.
Гетди йыракъ, болду ёкъ
Оьчлю заман, боран-чугъун.
ЯЗБАШНЫ ГЬИСИ
Бавну бютюн елеп, къушлар
Зангырталар йырлардан,
Лавлап, елпий чечек башлар,
Толгъан атир сырлардан.
Чечек ийислер эситре,
Башымны айландыра.
Сигьрулап, хыялны элте,
Женнетге байландыра.
Бир къуш магъа йырын айта,
Иелтип арив бойнун.
Девюрдеги сырын айта,
Насибин алгъан оюн.
ЯЗБАШ
Язбаш геле ер-ерден
Къушлар булан къайтагъан,
Гюн булан авлакъланы
Юхудан уятагъан.
Тавлардан тюзге багъып
Агъагъан селлер булан,
Къарны, бузну иритип
Эшеген еллер булан.
Язбаш гелип, бюрлене
Тереклер емиш бавда.
Къувандыра юрекни
Табиат тюзде, тавда.
Язбашны айлары къайсы айлар бола?
Язбаш вакъти чакъда болагъан алышынывланы гьакъында айтыгъыз.
АРИВ ЖЫМЧЫКЪ
Къырдан къувалап чыкълар,
Уясында жымчыкълар.
Жымчыгъым, арив жымчыкъ,
Сув этдими сени чыкъ?
Ал гюнюм, арив гюнюм,
Арив гюнюм, дай гюнюм,
Арив-арив дюньягъа
Ал шавлалар яй гюнюм!
Гьона, нюрлерин яйып,
Гюнеш геле ийжайып!
Жымчыгъым, арив жымчыкъ,
Гюн де чыкъды, сен де чыкъ!
Жачийлеринг гийип чыкъ,
Жычывларынг жыйып чыкъ!
Чыргъа къонуп гюнге бакъ,
Бишев геле, вёре, сакъ!
ЯЗБАШ
Язбаш болса, къарлар ирир,
Гьар ерде сувлар агъар;
Мамукъ йимик акъ авлакълар
Яшыл болмагъа багъар.
Чечеклер, гюллер ачылар,
Къушлар сарнар бавларда:
Сирив-сирив, бёлек-бёлек
Къойлар отлар тавларда.
Иссиге къайтып гьавалар,
Чечек ачар тереклер:
Яшыл бавлар, арив сувлар,
Ачылажакъ юреклер.
Сабан сюрюп, сонг урулар
Гьабижайгъа казалар;
Будайланы, арпаланы
Часын-чёбюн тазалар.
Гьар йылны бир язбашыдыр
Инг леззетли заманы;
Бош-бошуна йибермейик
Гелип гетмегин!
КЪЫР КЪУШЛАР – ДИКИЕ ПТИЦЫ
| Савусгъан – сорока Къузгъун – ворон Жыргъыт – грач Къарлыгъач – ласточка Сыйырткъыч – скворец Жымчыкъ – воробей Ябалакъ – филин Торгъай – жаворонок Сарипай – щегол Алажымчыкъ – синица Тартар – дергач, коростел Тонкътонкъ – дятел Папагъан – попугай Бёдене, бытбылдыкъ – перепёлка Къырбабиш – кряква Къыртавукъ – фазан, глухарь Гечекъуш (варканат) – мышь летучая Тюекъуш – страус Чабакъчы – чайка Къайчыкъанат (эшек къарлыгъач) - стриж | Гьанкъут – гагара Атъёкъ – кукушка Гюкюк – удод Турна – журавль Лакълакъ – аист Къарчыгъа – сокол Къаракъуш – орёл Къыргъый – ястреб Тюйлюген (мыгъый) – коршун Сарича – иволга Сарижымчыкъ – канарейка Бюлбюл – соловей Оьгейик – горлица, дикий голубь Тотукъуш, тавус – павлин Къыргъавул – рябчик Къаратавукъ – дрозд Къакъматавукъ – тетерев Дувадакъ – дрофа Кикимав, обуркъуш – сова Чил (чабакъчы) – цапля Бийдаякъ – жар-птица |
КЪУШЛАР
Къушлар бизин къурдашларыбыз. Олар тюрлю тавушлар булан йырлайлар,
813
70 708 
