Узбекистон, Тошкент вилояти Янгийул шахар
СДЕЛАЙТЕ СВОИ УРОКИ ЕЩЁ ЭФФЕКТИВНЕЕ, А ЖИЗНЬ СВОБОДНЕЕ
Благодаря готовым учебным материалам для работы в классе и дистанционно
Скидки до 50 % на комплекты
только до
Готовые ключевые этапы урока всегда будут у вас под рукой
Организационный момент
Проверка знаний
Объяснение материала
Закрепление изученного
Итоги урока
Была в сети 18.10.2018 08:52
Атаджанова Шохиста Амановна
Технология укитувчиси
53 года
1 173
52 367 
Местоположение
Дуродгорлик рандалар ва уларни ишга созлаш технологияси
Категория:
Технология (мальчики)
17.10.2018 15:38
Просмотр содержимого документа
«Дуродгорлик рандалар ва уларни ишга созлаш технологияси»
O`ZBEKISTON RESPUBLIKASI
XALQ TA`LIMI VAZIRLIGI
Umumiy o`rta ta’lim maktablarining
9-sinfi uchun darslik
TOSHKENT – 2014
M U N D A R I J A
| I. TEXNOLOGIYA VA DIZAYN YO`NALISHI | |
| 1. | Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi |
| | Xalq hunarmandlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar |
| | Xalq hunarmandchiligida foydalanilayotgan materiallar, asbob-uskunalar |
| | Kompozitsion yaxlitlik |
| 2. | Ishlab chiqarish asoslari |
| | Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi |
| | Texnologik hujjatlarning yagona tizimi va uning davlat standartlari |
| | Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o`lchash va taqqoslash texnologiyasi |
| | Olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalari |
| | Ishlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari |
| | Mehnatni ilmiy tashkil etish. Tabiat muhofaza qilish va ishlab chiqarish |
| 3. | Kasb tanlashga yo`llash |
| | Kasb tanlashga doir reja tuzish |
| | Kasb tanlashdagi xatolar va qiyinchiliklar |
| | Kasbni to`g`ri tanlashning mohiyati va istiqboli. Kasb tanlashda shaxs, kasbiy qiziqish, moyillik va qobiliyatlarini e`tiborga olish |
| | Kasb tanlashdagi onglilik va mustaqillik |
| | Kasbga yaroqlilikni belgilash va kasbga moyillikni tarbiyalash usullari. |
| II. SERVIS XIZMATI YO`NALISHI | ||||
| 1. | Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi | |||
| | Hunarmandchilik tarixi | |||
| | Xalq hunsarmandlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar | |||
| | Xalq hunarmandchiligida ishlatiladigan materiallar va asbob-uskunalar | |||
| | Hunarmandchilik mahsulotlarini tashqi shakli uzviyligi va yaxlitligi ta`minlanishiga ko`ra baholash | |||
| | Kiyimda kompozitsion yechim | |||
| | Zardo’zlik hunari | |||
| | Zamonaviy kiyim modellari eskizlarini yaratish | |||
| | Zamonaviy kiyimni modellashtirish va bichish | |||
| | Zamonaviy kiyimni tikish | |||
| | Turli mavzuga oid panolar tayyorlash | |||
| 2. | Ishlab chiqarish asoslari | |||
| | Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi | |||
| | Gazlamaga ishlov berish yo`nalishlarida ishlab chiqarishi va uning mohiyati | |||
| | Pazandachilik yo`nalishlarida ishlab chiqarishi va uning mohiyati | |||
| | Ishlab chiqarishni tayyorlashga oid texnologik hujjatlar ro`yxati va ularning mazmuni | |||
| 1.Ishlab chiqarish asoslariZamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligiMahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o`lchash va taqqoslash texnologiyasiMahsulot ishlab chiqarishda olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalariIshlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari, mehnatni ilmiy tashkil etish.Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o`lchash va taqqoslash texnologiyasiOlinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalariIshlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslariMehnatni ilmiy tashkil etish. Tabiat muhofaza qilish va ishlab chiqarishSayohat mashg’uloti: Maktab atrofidagi ishlab chiqarish korxonalarida qo`llanilayotgan ishlab chiqarish texnologiyalari, ularda shakllangan tejamkorlik tizimi, mehnat unumdorligini hisoblash va oshirish yo`llarini o`rganishYumshoq o`yinchoq tikish yo’llariAyiqchani tikish3.Kasb tanlashga yo`llashKasb tanlashga doir reja tuzish. Kasb tanlashdagi xatolar va qiyinchiliklarKasbni to`g`ri tanlashning mohiyati va istiqboli. Kasb tanlashda shaxs, kasbiy qiziqish, moyillik va qobiliyatlarini e`tiborga olishKasb tanlashdagi onglilik va mustaqillikKasblarni tanlashning murakkablik omillariKasbga yaroqlilikni belgilash va kasbga moyillikni tarbiyalash usullariKasbga doir shaxsiy reja tuzish. Tanlangan kasb-hunarga doir ma`lumotlar to`plash va tahlil qilishKasbiy qiziqish va moyilliklarni aniqlash bo`yicha amaliy mashqlar bajarish III. QISHLOQ XO‘JALIK ASOSLARI YO`NALISHI* | | Texnologik hujjatlarning yagona tizimi va uning davlat standartlari | | |
| Ish haqi, dam olishga yо‘llanmalar, uy-joy bilan ta’minlash va boshqalarSan`atga bo’lgan qobiliyat - ijodiy tasavvurga ega bo’lish, obrazliAdabiylingvistik qobiliyat - adabiy faoliyatga, tillarni o’rganib olishga bo’lgan qobiliyat. Pedagogik qobiliyat - o’qitish va ta`lim-tarbiya berish maqsadida boshqa bir kishiga ta`sir ko’rsatadi.Matematik qobiliyat - fikrlashning matematik metod-larini egallashTabiat muhofaza qilish va ishlab chiqarish 3- rasm. Maxsus qobiliyatlarning kasb tanlashga ta`siri
Faoliyat ko’rsatish mobaynida kishining mayllari faqat namoyon bo’libgina qolmasdan, shu bilan birga uning mayllari shakllanib ham boradi. Shuning uchun mehnatning har xil turi tasodifan duch kelishini kutib o’tirmay, u ishlarga ongli ravishda kirishib ketaverish kerak. Faqat turli yo’nalishda olib borilgan aktiv faoliyatgina sizga o’z mayllaringizni bilib olish va sinab ko’rish imkonini beradi. Shunday qilib, kasbni barqaror qiziqish, maylga muvofik tanlash kerak ekan. Qobiliyatlar. Bular qiziqish va mayllar bilan mahkam bog’liq bo’ladi hamda odamning kasbga layoqatini ko’rsatuvchi belgilarning ajralmas qismi hisoblanadi. Xo’sh, qobiliyatning o’zi nima? Odamning biror faoliyat sohasida muvaffaqiyat qozonishiga yordam beradigan har qanday individual psixologik xususiyatni qobiliyat deb hisoblash mumkin. Qobiliyatni faqat bilim va malakalardan iborat deb hisoblab bo’lmaydi. Masalan, agar odam hidlarning bir-biridan farqini yaxshi bilsa va ularni esda saqlab qola olsa, u holda bunday fazilat ximik uchun, degustator uchun, oshpaz va boshqa shunga o’xshash kasbdagi kishilar uchun juda zarur bo’lgan qobiliyat hisoblanadi. Basharti, kishining xotirasida juda ko’p raqamlar, harflar, so’zlar yoki tashqi alomatlar yaxshi (mustahkam) saqlanib qoladigan bo’lsa, u kishi mana shu o’z xotirasidagi ma`lumotlarni kerak paytda ishlata olsa, u holda bu ham juda zarur fazilat, matematika, dasturchiga, konstruktorga va boshqa shunga o’xshash kasbdagi kishilar uchun zarur bo’lgan qobiliyat hisoblanadi. Har qanday faoliyat muayyan qobiliyatlar jamini ishlatishni taqozo etadi. Masalan, veterinariya feldsheri yoki shifokor kuzatuvchan yoki tashabbuskor kishi bo’lishi, chuqur aql idrokka ega bo’lgan chaqkon-epchil odam bo’lmog’i, o’z ishiga g’oyat halol munosabatda bo’lishi kerak. Hamma uchun zarur bo’lgan umumiy qobiliyatlar (masalan, ijodkorlikka bo’lgan qobiliyat) yoki juda ko’p kasblar va faoliyat turlari uchun zarur bo’lgan qobiliyatlar (tashkilotchilik qobiliyatlari) ayrim kasblar yoki nisbatan tor doiradagi kasblar uchun muhim hisoblangan maxsus qobiliyatlar bo’ladi (3-rasm), elektromexanik releni regulirovka qiluvchi kishining qo’llarida sezuvchanlik juda yaxshi rivojlangan bo’lishi kerak, bir xil ohangdagi qo’zg’atuvchilarga nisbatan bardoshlilik — transport vositalarini haydovchi kishi uchun zarur, chizmalarga qarab murakkab buyumlar tayyorlaydigan kishilar uchun esa jismlarning fazodagi holatini tasavvur qila olish qobiliyati yaxshi rivoj-langan bo’lmog’i kerak. Har qanday kasbda ham umumiy va maxsus qobiliyatlar birga qo’shilib kelgan takdirdagina ishning muvaffaqiyati ta`minlanishi mumkin. Xo’sh, agar kishida tanlangan kasb uchun zarur qobiliyatlarning hammasi bo’lmasachi? Bunday holda ikki yo’l bo’lishi mumkin: yo tanlangan kasbni o’zgartirish yoxud etishmayotgan yoki kam namoyon bo’lgan qobiliyatlar o’rnini qoplash yo’llarini qidirib ko’rish kerak bo’ladi. Masalan, xotirada kamchilik bo’lsa, muntazam ravishda har xil yozuvlar olib borish, kartoteka tuzish va boshqa shunga o’xshash tadbirlar bilan o’sha etishmovchilik o’rnini qoplash mumkin. Jismning fazodagi tasvirini tasavvur etishdagi kamchiliklarni to’ldirish uchun hajmli modellardan foydalaniladi va hokazo. Qobiliyatning bo’sh rivojlangan o’rnini qoplash — bu odatdagi va zarur hodisa bo’lib, agar kishi o’z ishi sohasida chindan ham yuksak mahoratni egallashi kerak bo’lsa, qo’shimcha mashg’ulotlar uning hayotida katta o’rinni egallashi kerak. Maktabda olib boriladigan aktiv o’quv faoliyati sizning har biringizga o’z aqliy qobiliyatingizni va eng avvalo tafakkur tiniqligini, mantiqan to’g’ri fikrlashni, tafakkurning mustaqil va original bo’lishini, topqirlikni, chuqur mulohaza qilishni, aqliy teranlik va o’ziga tanqidiy munosabatda bo’lishni rivojlantirish imkonini beradi. Irodaviy sifatlarni, ya`ni: dadillik, qat`iyat, intizomlilik, o’ziga va o’z kuchiga ishonish, o’zini idora qila bilish, og’irvazmin bo’lish singari fazilatlarni rivojlantirishga ham harakat qilish kerak. Mana shu sifatlarning hammasi birga qo’shilib mehnatga bo’lgan qobiliyatni ta`minlaydi.
KASB TANLASH
4- rasm. Qiziqish, mayl va qobiliyatlarning kasb tanlashga ta`siri
Qiziqishlar, mayllar va qobiliyatlarning kasb tanlashga ko’rsatadigan ta`sirini 4-rasmdagi sxema tarzida tasavvur qilish mumkin. Shunday kilib, har bir kishi konkret faoliyat sohasida o’z qiziqishlari, mayllari va qobiliyatlarini shakllantirib hamda rivojlantirib, tanlanadigan kasbga yaxshi tayyorgarlik ko’rib bormog’i kerak. 1. Kasb tanlashda qiziqishlar, mayllar, qobiliyatlar qanday rol oynaydi? 2. Qobiliyatlar umumiy va maxsus turlarga bo’linadi, shularning farqini tushuntirib bering va misollar keltiring. 3. Qobiliyat o’rnini qoplash deganda siz nimani tushunasiz? Sizda ko’proq qanday kasblarga qiziqish va mayllar mavjud ekanligini aniqlashga harakat qilib ko’ring. O’zingiz tanlagan kasb boyicha muvaffaqiyatli faoliyat ko’rsatish uchun zarur bo’lgan umumiy va maxsus qobiliyatlarni ajratib ko’rsatishga hamda ularning nomini aytib berishga harakat qilib ko’ring.
Kasb tanlashdagi onglilik va mustaqillik
Mehnat faoliyatini boshlash uchun kasb tanlashda bu ishga ongli ravishda yondashmoq va uni mustaqil ravishda hal qilmoq kerak. Muayyan iqtisodiy tumanning xodimlarga bo’lgan ehtiyoji, tanlanadigan kasb talablariga kishining qiziqishi, mayllari, qobiliyati, sog’lig’i muvofiq kelishi, konkret mehnat sohasida orttirilgan amaliy faoliyat tajribasi, mehnat sharoiti kabi muhim omillar hisobga olinsagina kasbni ongli ravishda tanlangan deb hisoblash mumkin (1-rasm). Kasb tanlashdagi mustaqillik deganda kishining bu sohadagi makcimal dahlsizligi, o’zining tashabbuskorligi to’la namoyon bo’lishi tushuniladi. Lekin bu, siz ishni yaxshi biladigan, tajribali kishilarning nasihatlariga quloq solmasligingiz kerak, degan ma`noni anglatmaydi, albatta.Bunda eng avvalo oiladagi katta yoshli kishilarning fikrlari nazarda tutiladi. Basharti, kasb tanlash to’g’risidagi masalada sizning va ota-onalaringizning fikri bir joydan chiqsa, bu yaxshi, albatta. Mabodo bunday hamfikrlik bo’lmasa, o’z imkoniyatlaringizni chamalab, sizdan kattaroq yoshdagi kishilarning fikr mulohazalarini tahlil qilib ko’ring. Shundan keyin o’z tanlagan kasbingiz foydasiga ishonchli dalillar keltirib fikringizni o’zgartirmaysiz yoki sizga bildirilgan etirozlar o’rinli bo’lsa, o’z qaroringizni o’zgartirasiz — bu masalani hal qilishda, albatta, o’zingiz mustaqil bir fikrga kelishingiz kerak. Mustaqillikni o’jarlik bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Mustaqil odam, o’jar kishidan farqli o’laroq, kimningdir unga beradigan maslahatlari o’zini to’g’ri yo’ldan adashtirib qoyadi, deb qo’rqmaydi, u o’sha maslahatlarning foydasini tushunadi, dono fikrlarni o’ziga qabul qiladi, shosha-pisha bir xulosaga kelishni oylamaydi.
MODDIY SHAROITLAR fikrlash qobiliyati. Rassom uchun ko’rib tasavvur qilishning yorqinligi, rang va shaklni his qilish, aktyor uchun - diktsiya (talaffuz), mimika (imo-ishora), boshqalar qiyofasiga kira olish qobiliyati, nutqning ifodali bo’lishi, tabiatdagi va tevarak-atrofdagi hayotda go’zal narsalarni ko’ra bilish.
Nutqning yaxshi o’sganligi, lug’at boyligi rivoj- langanligi, tillarni egallashga, adabiyotni o’rganishga qiziqishi, eshitib eslab qolish xotirasining kuchliligi, kuzatuvchanlik, assotsiatsiyalarning boy bo’lishi va boshqa shunga o’xshashlar. Tashkilotchilik qobiliyati - qandaydir bir ishni qila olish va odamlarni uyushtira olish mahorati. Odamlar bilan tezda til topib ketish, odam psixologiyasini tushunish, odamlar o’rtasida mehnatni to’g’ri taqsimlay olish, o’z vazifasini halol bajarish, tirishqoq bo’lish, o’z xatti harakatlariga tanqidiy qarash va shu kabilar. Pedagogik faoliyatga qiziqish, bolalarni sevish, bolalar jamoasini uyushtira bilish mahorati, nutqning ravon va ishontira oladigan bo’lishi, talabchanlik, xushmuomalalik, adolatlilik, xolis niyatli bo’lish va shu kabilar. qobiliyati. Matematikaga bo’lgan qiziqish, mantiqiy fikrlash, analiz qilish va umumlashtirish qobiliyati, matematik bilimlarni muvaffaqiyatli egallash va shu kabilar.
* Qishloq xo‘jalik asoslari yo`nalishida rejalashtirilgan Kasb tanlashga yo`llash bo`limi Texnologiya va dizayn yo`nalishidagi mos bo`limlar bo`yicha o`qitiladi.
Aziz o’quvchilar! Qo`lingizdagi 9-sinf “Mehnat ta`limi” darsligi Sizning insonlar hayotida muhim o`rin tutuvchi amaliy mehnat faoliyatiga tayyorgarlik ko`rishingizda hamda xalq xunarmandchiligini, ishlab chiqarish asoslarini kasb tanlashga yo’llash boyicha bilim ko’nikma va malaklarni egalashingizda muhim o`rin tutadi. Agar siz o’z qiziqish, mayl va imkoniyatlarinigizni hisobga olgan xolda bo’lajak kasbingizni tanlasangiz jamiyat rivojiga ulkan xissa qo’shadigan etuk mutaxassis sifatida kamol topasiz. Bunda albatta mehnat ta`limidan olgan bilim va ko`nikmalaringiz sizga uyda, oilada, ish faoliyatida albatta naf keltiradi. Mualliflar siz aziz farzandlarning xalq xunarmandchiligini, ishlab chiqarish asoslarini, kasb tanlashga yo’llash boyicha nazariy ma`lumotlar berish va amaliy mashg`ulotlar jarayonida turli buyumlar tayyorlashingizga imkoniyat yaratishga intilganlar. Ijodkorlik – bu yangi g`oyaga asoslangan moddiy va ma`naviy boyliklarni yaratishdir. Ijodiy faoliyat tufayli insoniyat madaniyati rivojlanib, taraqqiy etib, hayotimiz yanada qulay va qiziqarli bo`lib bormoqda. Sizni o`rab turgan barcha buyumlar, jihoz va uskunalar ijodkor insonlar tomonidan yaratilgan texnik vosita va texnologiyalarning mahsuli hisoblanadi. Ular mehnati natijasida ulkan samolyotlar, zamonaviy avtomobillar, katta imkoniyatlarga ega kompyuterlar va biz uchun qadrli boshqa ne`matlar yaratilgan. Siz ham kelajakda voyaga etib, tanlagan kasbingizni mukammal egallab, bu taraqqiyotga o`z hissangizni qo`shasiz deb umid qilamiz. Bu vazifalarni uddalishingizda muvvafaqiyatlar tilaymiz! I. TEXNOLOGIYA VA DIZAYN YO`NALISHI Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi Xalq hunarmandlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar Kasbga yo’naltirish boyicha Prezidentimiz I.A.Karimov Oliy majlisning 1X sessiyasida so`zlagan nutqida “Davlat va ijtimoiy muassasalarning kasb-hunarga yo’naltirish boyicha faoliyatini takomillashtirish. Bunda kasb tanlashning bozor ehtiyojlari va imkoniyatlarini e`tiborga olish zarur, toki har bir shaxs o’ziga mos kasbni egallay olsin” degan edilar. Yuqorida zikr etilgan fikrga va kasbni mustaqil tanlash to’g`risidagi allomalar o’gitlariga tayanadigan bo’lsak, ijtimoiy faol shaxsni tarbiyalash, uni ongli kasb tanlashga tayyorlash uzluksiz ta`lim tizimida amalga oshirilishi zarur bo’lgan dolzarb vazifalardan biri hisoblanishi o’z-o’zidan ravshan. Zotan, bugun umumiy o’rta va o’rta maxsus, kasb-hunar ta`limi muassasalarida o’qiyotgan yoki kasb-hunar egallayotgan yoshlarimizdan bozor iqtisodiyotining shafqatsiz qonunlariga bardosh beradigan raqobatbardosh kadr bo’lib etishishi talab etiladi. Jamiyatimizda kechayotgan ijtimoiy-iqtisodiy islohotlar, respublikamiz iqtisodiyotining barcha jabhalariga yangi texnika va texnologiyalar kirib kelayotgan davrda jamiyat va shaxs ehtiyojlarining o’zaro mutanosibligiga erishish uchun o’quvchi yoshlarda mustaqil kasb tanlash motivlarini shakllantirishda oila, ta`lim muassasalari va jamoatchilik hamkorligini hamda ta`sirini kuchaytirish lozim bo’ladi. Mustaqillik yillarida o’quvchilarni kasbga yo’naltirishning dolzarblashuvi pedagogika va psixologiya fanlarida ko’plab tadqiqotlarning olib borilishiga turtki bo’ldi, bo’lmoqda. Shu bilan birgalikda, shaxsning umumiy rivojlanish jarayonining muhim tomoni hisoblangan - ongli kasb tanlash, kasbiy yo’nalganlik, kasbiy layoqat kabi tushunchalarni ilmiy tadqiq qilish metodologik jihatdan yondoshishni ham talab etadi. Zero, kasbga yo’naltirish metodologik negizda amalga oshirilgan taqdirda, uning maqsad va vazifalari samarali amalga oshiriladi. Chunki, metodologiyada amaliy faoliyatning mohiyatini tashkil etuvchi g`oya, printsip, mazmun, shakl hamda usul tekshiriladi, takomillashtiriladi. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi, “Ta`lim to’g`risida”gi Qonun va Kadrlar tayyorlash milliy dasturi, jahon va Sharq allomalarining falsafiy-pedagogik qarashlari, g`oyalari; shuningdek, kasbga yo’naltirish boyicha mamlakatimizda va chet ellarda olib borilgan pedagogika va psixologiya fanlari boyicha tadqiqot natijalari ham o’quvchilarni kasbga yo’naltirishni ilmiy tadqiq qilishning nazariy metodologik asoslari hisoblanadi. Xalq hunarmandchiligida foydalanilayotgan materiallar, asbob-uskunalar Oymakorlik asbob-uskunalari va ulrni ishchi holatga tayyorlash. Yog`och oymakorligi ustaxonasida o’quvchi turli yumushlarni bajarishga to’g`ri keladi. Jumladan, chizmachilik, naqqoshlik, duradgorlik, oymakorlik va hokazo ishlarni tashkil etishda jarohatsiz faoliyat ko’rsatishga erishmoq uchun avvalo asbob-uskunalarni ko’zdan kechirib chiqmoqni taqoza etadi. “Men bu moslamada ishlamoqdaman” deb ikkinchi moslamaga e`tiborsizlik turli ko’ngilsiz holatlarni keltirib chiqarishi mumkin. Faoliyatni boshlashdan avval albatta maxsus ish kiyimini kiyib olish zarur. Turli asboblar bilan ishlashda, masalan, oymani bajarish uchun iskana va bolg`ani (Yog`och to’qmoq, kiyankani) ushlash qoidalariga amal qilgan holda, ya`ni iskanani bo’shroq, bolg`ani esa qattiqroq siqib ushlash zarur. Yog`och oymakorligida taxtachalarni oymaga tayyorlab olingach unga moslab axta (ulgi, nusxa)sini va xokazo tayyorlab olinadi. Naqshning har bir elementini, qismini, turini, guruhini oyishda “Oddiydan murakkabga, osondan qiyinga” tamoyiliga rioya qilib borish lozim. Naqshlarning qanaqa guruhga mansubligi, tayyorlanadigan buyumning katta yoki kichikligiga qarab, dastlab naqshning yarim gajak, gajak, novdalari, chiziqlari, bandlari baliq sirtli iskanalar bilan kesiladi. Naqshlar atrofi to’liq kesib bo’lingach, maxsus oyish uchun bir tomoni charxlangan iskana bilan naqshning zamini oyilib tekislanadi. Oymani bajarish davomida har bir iskanani ehtiyotkorlik bilan o’z o’rnida va o’rinli ishlatishni o’rganish lozim. Bu esa oyilayotgan yuzaning sifatli, ko’rkam va jozibador chiqishiga olib keladi. Uskunalarni ishlatib bo’lgach noto’g`ri joyga qoyish, bir-biriga tegib ketishi asbobni tezda o’tmas bo’lishiga olib keladi va oymani sifatiga putur etkazadi. Ish jarayonida ba`zi bir asboblar o’tmaslashib qoladi. Bunday hollarda albatta asboblarni o’tkirlab olish kerak. Chunki o’tmas asbob bilan bajarilgan oymakorlik ishlari sifatsiz chiqadi, ko’ngildagidek bo’lmaydi. O’tmaslashib qolgan oymakorlik asboblarini o’tkirlash uchun charxlar va qayroq tosh kerak bo’ladi. Yog`och oymakorligida ishlatiladigan iskanalarni charxlash elektrik charxlari yoki qo’l charxlari yordamida amalga oshiriladi. Elektrik charxlar yordamida o’tkirlashda o’ziga xos texnika havfsizligi qoidalariga rioya qilish zarur. Oymakorlik asboblarini qo’lda qayroq toshlar yordamida o’tkirlash uchun har xil qayroq toshlari ishlatiladi. Charxlar yordamida iskanani charxlash vaqtida usta o’ng oyog`ini charxning to’g`risiga, chap oyog`ini bir oz yon tomonga qoyadi. So’ng o’ng qo’li bilan uskuna dastasidan ushlab, chap qo’l barmoqlari bilan iskananing tig`inii charxga bir me`yorda bosib charxlanib, keyin esa iskananing qirovini to’kish uchun nov shakldagi o’rtasi ariqchali va yonlari qirrali turli xil mayin qumli yoki tosh qayroqlar yordamida qirovidan tozalanadi. Yana shunga alohida e`tibor berish kerakki, iskanalarning qirovini to’kish vaqtida uskuna tig`ini qayroq toshning uzunasiga bir maromda surtish kerak. Agar qayroq toshlar suvda namlanib ishlatilsa tig`dagi qirov tezda to’kiladi. O’tkirlangan asbobning qay darajada o’tkir bo’lganligini yoki bo’lmaganligini qirovi to’kilgan asbobning tig`ini bosh barmoq tirnog`ining yuziga tekkizib ko’rib aniqlanadi. Tig` qirrasi tirnoq yuziga qadalsa unda asbob o’tkirlangan bo’ladi. Agar asbob tirnoq yuzidan sirg`anib ketsa u holda asbob hali o’tkirlanmagan bo’ladi. Oymakorlik ishlarining qay darajada sifatli, jozibador va ko’rkam chiqishi hamda ishning samaradorligi oyuvchi asboblarga bog`liq ekan, demak asboblarni saqlashga ham alohida e`tibor berish kerak. O’tkirlangan iskanalarni maxsus tayyorlangan qutichalarga terib, tig`ini bir-biriga tegmaydigan qilib joylash lozim. Agar quticha bo’lmasa, Biron-bir mato orasiga qoyib o’ralgan holda ehtiyotlab saqlash kerak. Hunarmandchilik mahsulotlarini tashqi shakli uzviyligi va yaxlitligi ta`minlanishiga ko`ra baholash. Ganchkorlik sa’nati tarixi va rivojlanishi. Ganchkorlik qadimiy sa’nat turlaridan biri bo’lib, o’z aksi husn-jamolini dunyo me’morchiligida, shu jumladan, O’rta Osiyo, Eron, Turkiya, Arabiston, Afg`oniston va boshqa sharq mamlakatlarida me’morchiligida namoyon etib kelmoqda. Ayniqsa O’rta Osiyoda yaratilgan asarlar o’ziga xos badiiyligi, kompozitsiyasi va ishlanish uslubi bilan farq qiladi. Hozirgi kunda ganch serquyosh, O’zbekistonimizda ardoqlanib, avaylab muhofaza qilinayotgan ko’pgina yodgorlik obidalariga ko’rkamlik, go’zallik baxsh etib turibdi. U Samarqand, Buxoro, Toshkent, Qo’qon, Marg`ilon, Xiva, Shaxrisabz va boshqa shaharlardan tarixiy obidalarni qurish va bezatishda ishlatiladi. Ganch qorishmasi yangiligida oson kesiladi. Undan hohlagancha shakllarni oyish, yasash mumkin, lekin qotgandan so’ng qattiq toshga o’xshab qoladi. Ustalarimiz ganchning bu ajoyib xususiyatidan qadimdan foydalanib kelganlar. Shu tariqa hozirgacha bu hunar avloddan-avlodga o’tib, tarixiy an’ana sifatida rivojlanib kelmoqda. Ganchkorlik – san’atimiz faxri, beqiyos va bebaho xazina. Hech shubhasiz uni chuqur o’rganish miliy va amaliy ahamiyatga egadir. Ganch oymakorligi san’ati asarlar davomida o’ziga xos uslub bilan rivojlanib kelmoqda. Bu san’atning eng qadimiy, o’rta asrlardagi va XX asrdagi rivojlanishni ko’zda kechirib, o’rganib chiqsak bu davrlardagi ganch oymakorligi bir-biridan mutloqo farq qiladi. Qadimgi ganch oymakorligi xajmiy bo’lib, realistik tasvirlar asosida ishlangan, ularda ko’pinsha odamlar, xayvonlar, qushlar tasviri ishlatilgan. Eramizning 1-asrlaridayoq kishilar ganchni ajoyib xususiyatga ega ekanligini bilib, qal’alar, karvonsaroylar va boshqa joylarni bezay boshlaganlar. Bo’lib o’tgan janglar oqibatida ular vayronalarga aylanib, faqat qoldiqlari saqlanib qolgan. III asrda tuproqqal’aning serhasham saroy mehmonhonalari oyma ganch bilan bezatilgan. Barcha boyliklar madaniy, arxitektura sa’naat yodgorlilari xalq mulki sifatida asrab-avaylanishi, kelajak avlodlarga yetkazilishi lozim. Ganch oymakorligi turlari hamda me’morchilikda qo’llanishi. Har qanday binoni bezashda avval uning tuzilishiga mos rang, oymakorlik turini tanlash, qo’llash o’z-o’zidan muhim ahamiyatga ega. Kichik xonaga tekis oymakor va unga mos tushgan pardoz turi, katta mehmonxonalarga (zallarga) esa yirik yoyma va o’ziga xos ganch oymakorligi qo’llaniladi. Ganch oymakorligi, yirik oyma, chuqur oyma, yassi oyma, shizma pardoz, panjarasimon oyma zanjiri, xajmli oyma turlaridan iborat. Bundan tashkari, ganch oymakorlik turlari zaminli va zaminsiz oymalarga bo’linadi. Zaminli oyma – yirik oyma binolarning fasadlari (tashqi tomoni) ni va katta mehmonxonalarni bezatishda qo’llaniladi. Oyma rel’efining chuqurligi 2-3 sm bo’ladi. Oyma zalning butun yuzasini 15-30 % ni egallaydi. Oyma qora fonda oppoq, faqat soyasi qop-qora yaxlit bo’lib ko’rinadi. Yirik oyma namunalari qadimdan ishlangan bo’lib, Termiz (9-10 asr), Samarqand (10 asr) shaharlaridagi obidalar misol bo’ladi. Ganchkorlikda hajmli oyma, barel’efli haykalsimon, qubba, qosh va boshqalar ishlatiladi. Bular hajm oymalar deyiladi. Ularni oyib ishlanadi. Eng ko’p qo’llanadigan oyma yassi oymadir. U inter’erda ko’p qo’llaniladi. Albatta katta bo’lmagan xonalarda oyma chuqurligi 1-1.5 sm bo’lib, unga har xil pardoz turlari beriladi. Oyma naqshning zamini umumiy yuzaning 30-40 % ni egallaydi. Unga joyiga moslab pax, shoka, lula, tabaqa pordoz beriladi. Qirma pardoz X asrlardan boshlab ishlangan. U Buxoro va Samarqand shaharlarida 17-asrda juda keng qo’llanilgan. Oyma zaminini ko’zgu tashkil qilgan ganch oymakorligining oynavandlik turini 19-asrda buxorolik Shirin Murodov yaratgan. U birinchi bo’lib Buxoro xoni Ahadxonning “oq uy”ini bezashda 1913-1914 yillarda qo’llagan. Oymakorlikning bu turi oz mehnat qilib, yuqori samaradorlikka erishish bilan ajralib turadi. Ganch oymakorligi oymani yanada badiiy va ko’rkam bo’lishi uchun oyma zamini rangli bo’ladi. Oyma zaminga rang berishni ikki yo’li bor: 1.Ganch suvoq ustida 2-5 mm gacha qalinlikda rangli ganch bilan tezda suvaladi va pardozlanadi. 2.Bo’rtma ( rel’ef) oyilgandan so’ng elim boyoq yoki moy boyoq bilan zaminini moyqalamda boyab chiqiladi. Oymani rangli boyoqlarda boyash ayniqsa 19-asrda juda keng tarqalgan. Panjasimon oyma - binolardagi tokcha va tuynuklarni pardozlashda va qandillar tayyorlashda qo’laniladi. Bunda oymaning boshqa turlaridan farq qilib, oyilayotgan ganch taxtaning 2-tomonini teshib oyib, o’ziga xos pardoz turi beriladi. Nozik va nafis ganch oymakorligi namunalari me’morchilik taraqqiyotining o’ziga xos xususiyatlarini kursatuvchi badiiy vositalardan biridir. Ganchdan oyib ishlangan oyma turlari ko’p bo’lib mohir oymakor ustalar ulardan foydalanib mo’’jizalar yaratib kelganlar. Ular binolarning tashqi, ayniqsa, ichki qisimlarini nafis ganch oymakorligi bilan bezab, kishilarga nafosat, zavq baxsh etganlar. Ganch oymakorligida ishlatiladigan materanllar, asbob-uskunalar, moslamalar, tasvir hosil qilish ishlari. Qadimiy obidalarning va undagi bezaklarning umri boqiyligi shundaki, juda qadimdan ota-bobolarimiz yuqori sifatli, g`oyat chidamli hamda davr sinovlaridan o’tgan qurilish materiallaridan keng foydalanib kelganlar. Shunday maxalliy materialldan Yog`och, ganch tuproq va boshqalar. Bulardan foydalanish cir-asrorlarini yaxshi bilganlar. Shuning uchun asrlar osha binolar o’z jilvasini yo’qotmay turibdi. Ganch - mahalliy qurilish materiali, uning ko’rinishi sarg`ish oq bo’ladi. Tezganch - tez qotuvchi qotishma bo’lib , ganchkorlikda ravoq bog`lashda, suvoq qilishda ishlatiladi. Soxta ganch qorilgandan so’ng 30 daqiqa atrofida qotmay turadi. Xavoda - gul oyishga mo’ljallab ma’lum qadar kuchi kamaytirib qorilgan ganch. Gips -oq, rangsiz shafof, qizil qoramtil yoki qora rangdagi mineral. Shirach - ganch oymakorligida va g`isht bilan terishda qadimda foydalanib kelingan. Xar bir soha ustalarining o’ziga xos sabablari bor. Ganch oymakorligi to’g`ri, uchburchak chizmalar, pargor (tsirkul), yumshoq, qattiq oddiy qalamlar, oq, ko’k o’shirg`ichlar, plastmasasa, sirli tog`ora, blak (ganch blakdir), mayin latta (ganch yuzasini saqlash uchun), qayroq tosh, 4 ta reykali ramka va boshqalar ishlatiladi. Ganch oyish uchun ustalar 17 tadan ortiq asbob ishlatganlar, jumladan: skalpel, iskana, shuturlardan, pux qalam, ishqor, qalamtoq, morpech qalam, qalam pilta qalam, patak binni, nova, qalakmi shundorta, lo’laksh,sharafa qalam, mol’bergi. Kompozitsion yaxlitlik Yog`och oymakorlik san’ati tarixi va rivojlanishi. Yog`och oymakorligi o’zbek xalqi amaliy bezak san’atining keng tarqalgan bir turi. Bunda biror naqsh yoki tasvir taxta yoki boshqa yog`och buyumlarga chizib, kesib, oyib ishlanadi. Badiy san’atning bu turi deyarli barcha xalqlarda bo’lib, qadimgi sharqda, dunyo mamlakatlarida arxitikturasida keng ishlatilgan. Asrlar davomida Evropa va Osiyo mamlakatlarida yog`och oymakorligining rivojlanib o’ziga xos badiy uslublari kelib chiqqan. O’rta Osiyoda ham yog`och oymakorligi qadimdan rivojlanib, kishilarning uy ro’zg`or buyumlari tayyorlashda juda keng qo’lanilgan. Bu oymakorlik qadimiy arxitekturaning eshik, darvoza, ustunlar, xar xil to’sinlar, stol, stul, xontaxta, quticha, ramka, qalamdon va boshqa buyumlarni bezashda ishlatilib kelingan. Xalq amaliy yaratgan asarlar o’zining nafosati, murakkabligi, tabiiyligi bilan kishi ahlini lol qoldiradi. Afsuski yog`ochdan ishlangan ajoyib yog`och oymakorligida har qancha sifatli ishlov berilishiga qaramay asrlar o’tishi bilan ular dosh berolmay deyarli ko’pchiligi chirib, yo’q bo’lib ketgan.5-6-asrlarga oid yog`och oymakorligi namunalari Surxandaryo vohasida yumoloq tepada topilgan. Bunday noyob topilmalar Samarqand, Buxoro, Xiva, Shaxrisabz va boshqa shaharlardagi qazilmalarda ham topilmoqda. 7-asrning oxirigacha mahalliy o’zbek xalqi ichida Yog`och oymakorligi tez sur’tlar bilan rivojlangan edi. 9-10-asrlarda O’rta Osiyoda, shuningdek, mamlakatimiz hududida ham madaniyat rivojlanadi. Ayniqsa 11-12-asrlarda xalq amaliy san’ti yanada gurkirab o’sdi. 12-asrda Chingizxon boshchiligidagi bosqin tufayli madaniy hayot izdan chiqdi. 14-15-asrlarda Yog`och oymakorligi tez ko’lamda rivojlandi. 19-20-asrlarda Yog`och oymakorligi, misgarlik, naqqoshlik va san’atning boshqa turlari rivojlanib, har bir shaharning o’ziga xos Yog`och oymakorligi paydo bo’ldi. Yog`och oymakorligida ishlatiladigan yog`och turlari va o’ziga xos xususiyatlari. Yog`och oymakorligida ota bobolarimiz qadimda xar xil Yog`ochlardan turli maqsadda foydalanib kelganlar. Hamma Yog`ochlar ular olinadigan daraxt turiga qarab 2 guruxga bo’linadi: a) bargli daraxtlar; b) nina bargli daraxtlar. Nina bargli daraxtlardan olingan Yog`ochlar qurilishda, durodgorlikda va Yog`och oymakorligida asosiy material hisoblanadi. Chunki uning o’ziga xos afzaliklari bor. Chunonchi uning tarkibida smolali moddalari bo’lgani uchun u tez chirib ketmaydi, bargli daraxtlarga qaraganda ko’p va engil, unga ishlov berish oson, tanasi to’g`ri, silliq bo’lgani uchun undan silliq xoda tayyorlash mumkin. Lekin oymakorlikda shumtol, eman, arg`uvon, terak, chinor va boshqa daraxt Yog`ochlari ham ishlatiladi. Yog`och materiallari tabiiy guliga, rangiga, tovlanishiga, hidiga qarab aniqlanadi. O’zbekistonda Yog`och oymakor ustalar o’z ishlari uchun eng yaxshi yong`oq, qarag`ay, chinor, tut, archa, terak, o’rik kabi mahalliy daraxtlarning eng a’lo navlarini ishlatadilar. Shu bilan birga boshqa joylardan keltirilgan shamshod, eman, qarag`ay kabi daraxt Yog`ochlarini ishlatganlar. Yog`och oymakorligida ishlatiladigan materiallar: 1. Bargli daraxtlar - tog` teragi, arg`uvon, baqaterek, mirzaterak, oq va qora qayin, shumtol, zarang, chinor, nok, o’rik, yong`oq. 2. Nina bargli daraxtlar - qarag`ay, tilog`och, archa, zirk. Tog` teragi tez chiriydigan bo’lmagani uchun undan keng foydalaniladi. Ularda asosan oyinchoqlar, idishlar, gurgutlar yasaladi. Oq qarag`ay - cholg`u asboblari yasashda, Yog`och oymakorlikda va qurilishda ishlatiladi. Qarag`ay - qurilishda, kemasozlikda, mebel’ ishlab chiqarishda, durodgorlikda, Yog`och oymakorligida ishlatiladi. Arg`uvon -` Yog`och oymakorligida uni 80-90 yilligi ishlatiladi. Tilog`och - Yog`och oymakorligida, qurilishda ishlatiladi. Qora qayindan chizmachilik asboblari, mebellar yasaladi. Shumtol vagonsozlikda, samalyotsozlikda, kemasozlikda qo’laniladi. Zarang qimmatbaho mebellar ishlab chiqarishda, mashinasozlikda ishlatiladi. Chinordan qimatbaho mebellar tayyorlanadi. Archa Yog`och oymakorligida qadimdan qo’llanib kelingan. Yong`oq qimmatbaho mebellar tayyorlashda va Yog`och oymakorligida ishlatiladi. U ajoyib ko’rinishga ega. Zirkdan arzon mebellar tayyorlanadi. Chunki unga tez qurt tushadi. Yog`och oymakorligida ishlatiladigan asboblar. Yog`och oymakorligida turli asboblar ishlatilib, ular o’ziga xos ishlarni bajaradi. Yog`och oymakorligida asboblar ikki turga bo’linadi, ya’ni naqshni oyish uchun “oyma qalamlar” va ikkinchisi “naqsh qalamlari”. Shakli va bajaradigan ishiga qarab iskanalarning bir qancha xillari bo’ladi. Masalan iskana, morpech, baliq sirti, zamin, kovza, chekma va boshqalar. Yog`och oymakorligida ishlatiladigan asboblarni maxsus asbob tayyorlaydigan chilangar ustalar tayyorlaganlar yoki o’zlari yasaganlar. Xozirda Yog`och oymakorlik asboblari metalsozlik korxonalarida tayyorlanadi. Iskanalar bir tomonga qarab charxlanib o’ziga xos o’tkirlik burchagida charxlanadi.Iskanalarning dastalari pishiq Yog`ochlar - qayin, qora qayin, qayrog`och, zarang, yong`oq va boshqa darxtlarda tayorlanadi. Iskana – durodgorlik asbobi bo’lib, undan oyish-teshish ishlarini bajarishda foydalaniladi. Iskanalarni oyuvchi hamda yo’nuvchi xillari bor. Kovza iskana -to’g`ri va egri tig`li bo’ladi. To’g`ri iskana – to’g`ri sterjen keskichli bo’lib, tig`ining eniga qarab kichkina, o’rtacha va katta iskanalarga bo’linadi. Tig`ining eni 1.5 mmdan 10 mmgacha bo’ladi. Nova iskana tuzilishi boyicha tig`ining uchi nov shaklida bo’ladi. Zamin iskana naqshning zaminini oyib olishda ishlatiladi. Zamin iskananing eni 2 mmdan 8mm gacha bo’ladi. Baliq sirti iskana tig`i botiq, kamalaksimon ko’tarilgan, baliq qovirg`asi shaklida bo’lgan asbobdir. Morpech iskana buyumga oyilgan naqshlarning chetlaridagi xoshiya, zanjira, yarim doiralar, nuqtalar chiqarishda qo’laniladi. Chekma iskana oyilgan naqshning zaminini bir tekis chiqishi uchun ishlatiladigan asbob. Kurakcha iskana kesadigan tig`ining uchi bir tomonga qiya holatda bo’lib, u kurakcha ko’rinishda bo’ladi. Hatkash chiziqlarni chizishda ishlatiladigan maxsus asbob. Tanasiga bitta yoki ikkita prizmatik shizg`ich o’rnatilgan bo’ladi. Yog`och oymakorligida Yog`och dan tashqari qog`oz elim, knopka, chigit yog`i, qalamlar, bundan tashqari Yog`och oymakorligida naqsh kompozitsiyalarni chizish, o’lchash uchun bir qancha o’lchov asboblari ishlatiladi. 2. ISHLAB CHIQARISH ASOSLARI Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi Bozor iiqtisodiyotiga о‘tishning о‘ziga xos xususiyatlari esa har bir mamlakatning geografik о‘rni; tabiiy resurslarning mavjudligi, ularning zaxirasi, tarixiy taraqqiyot darajasi, aholining an’analari va urf odatlari, ishlab chiqarish kuchlarning rivojlanish darajasi, jamiyatning ijtimoiy yо‘nalishi hal qiluvchi omillardir. Insoniyat yashashi va rivojlanishining negizi moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarishdan iboratdir. Ishlab chiqarish bir martagina sodir bо‘libgina qolmay, balki takrorlanib yangilanib turadigan iqtisodiy jarayondir. Biz iste’mol qilmay tura olmaganimizdek ishlab chiqarishni yangilamasdan ham, uni takrorlamasdan ham tura olmaymiz. Chunki iste’mol qilib tugatilgan oziq-ovqatlarni, kiyib eskirgan kiyim-kechaklarni, eskirib qolgan uy-rо‘zg‘or buyumlari va ishlatilaverib ishdan chiqqan stanok, mashina, asbob-uskuna va boshqa vositalar о‘rnini qoplashimiz va uni qayta ishlashimiz, yangilarini yaratishimiz zarurdir. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning uzluksiz ravishda takrorlanib turishiga takror ishlab chiqarish deyiladi. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish ishlab chiqarishning jadal о‘sishiga sabab bо‘ldi va ular uchun bozor iqtisodiyotiga kirish mustaqillikni mustaxkamlash garoviga aylandi. Ishlab chiqarish jarayoni-inson va jamiyatning iste’moli uchun zarur bо‘lgan moddiy va nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarishga qaratilgan maqsadli faoliyat hisoblanadi. Har qanday ishlab chiqarish eng avvalo, mehnat jarayoni bо‘lib, u tabiatdan olingan narsalarning о‘z iste’moliga muvofiqlashti-rishdan iborat bо‘lgan faoliyat. Ana shu jarayonda insonlar tabiat bilan, uning kuchlari bilan, hamda о‘zaro bir-birlari bilan ma’lum aloqada, munosabatda bо‘ladilar. Ular о‘zlarining ongli, maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini о‘zgartiradilar va iste’mol uchun zarur bо‘lgan ne’matlarni yaratadilar. Mehnat qilish jarayonida inson bilan tabiat о‘rtasida modda almashuvi bilan birga insonning о‘zi ham har tomonlama kamol topib boradi, о‘zining mehnatga bо‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qо‘llashini kengaytirib boradi. Mehnat jarayoni iste’mol qiymatlarini yaratish uchun qaratilgan harakat bо‘lib, tabiatdagi mavjud in’omlarni inson iste’moli uchun о‘zlashtirib olishdan iborat inson bilan tabiat о‘rtasidagi moddiy almashuvning umumiy sharti, inson hayotining abadiy sharoiti hisoblanadi. Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlariga, barcha mamlakatlarga, xalqlarga, el-yurtlarga xos umuminsoniy voqeiylik, kategoriya, tushunchadir. Ishlab chiqarish jarayoni uzoq tarixga ega. U oddiy tosh, yog‘och va boshqa oddiy mehnat qurollaridan foydalanib, ovchilik, dehqonchilik qilishdan tortib, bugungi kunda о‘ta murakkab texnika, texnologiyaga asoslangan tovar va xizmatlarni (samolyotlar, mashinalar, radio, televizor, robotlar, kompyuter, kosmik raketalar, hisoblash mashinalari va boshqa vositalarni) ishlab chiqarishgacha bо‘lgan yо‘lni bosib о‘tdi. Bugun respublikamizda ham bir necha yuzlab tarmoqlar, sohalar, xalqimiz va jamiyatimiz ehtiyojini qondirish uchun zarur bо‘lgan iste’mol buyumlari va asbob-uskunalar kо‘plab ishlab chiqarilmoqda. Ishlab chiqarish turli sohalarni о‘z ichiga oladi. Ular sanoat, qishloq xо‘jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, moddiy texnika ta’minoti, tayyorlov, kommunal va uy-joy xо‘jaligi, turli xil xizmat kо‘rsatish sohalaridan iborat. Hozirgi vaqtda mahsulotlarning bir necha million turlari mavjud bо‘lib, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan ularni turlari ham kengayib kо‘paymoqda. Ammo mahsulotlar turli-tuman bо‘lishiga qaramay insonlarning va jamiyatning qaysi ehtiyojlarini qondirishiga qarab, ishlab chiqarish ikki sohaga bо‘linadi va yaxlit shaklda ijtimoiy ishlab chiqarish deb yuritiladi: moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarishdan iborat bо‘ladi. Moddiy ishlab chiqarish sohasida zarur moddiy ne’matlar yaratiladi, nomoddiy sohada esa, turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar kо‘rsatiladi. Bu ikki soha bir biri bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir kо‘rsatadi. Moddiy ishlab chiqarish sohalari: sanoat, qishloq xо‘jaligi, о‘rmon xо‘jaligi, yuk transporti, aloqa, qurilish, umumiy ovqatlanish va savdo, moddiy texnika ta’minoti va tayyorlov sohalaridan tashkil topadi. Nomoddiy soha esa, uy-joy va kommunal xо‘jalik, aholiga va nomoddiy sohalarga xizmat qiluvchi transport, aloqa xо‘jaligi, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport, fan, madaniyat, san’at, maorif, ta’lim-tarbiya, sog‘liqni saqlash va boshqa aholiga xizmat qiluvchi sohalar kiradi. Moddiy ishlab chiqarish sohasi ikki bо‘linmadan tashkil topadi. Birinchi bо‘linma iqtisodiy adabiyotlarda ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish deb ham yuritiladi va bunda ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bо‘lgan, mashina, stanok, asbob-uskunalar, transport vositalari, xomashyo va boshqa kо‘plab mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bо‘linma iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bо‘lib, bu bо‘limda, inson ehtiyojlarini qondiruvchi xalq iste’mol tovarlari va xizmatlar yaratiladi. Birinchi bо‘linmada yaratilgan tovarlarning bir qismi shu yilning о‘zida shu bо‘linma ehtiyoji uchun sarflanadi va bir qismi ikkinchi bо‘linmada va xizmat kо‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatilsa, yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bir qismi birinchi bо‘linmada ishlovchilarning iste’moliga о‘tadi. Shuning uchun ular о‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar, ayirboshlash yо‘li bilan bozor orqali sodir bо‘ladi. Ishlab chiqarish jarayoni jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlari uchun xos bо‘lgan umumiy hodisa bо‘lsada, kishilar, sohalar, korxonalar, mintaqalar о‘rtasida ma’lum darajada о‘zaro aloqalar, munosabatlarsiz amalga oshmaydi. Ishlab chiqarish jarayoni ma’lum darajada ijtimoiy shaklda, ya’ni shu davrda amal qilayotgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos holda rivojlanadi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish bir tomondan iste’mol qiymatlarini yaratish bо‘lsa, ikkinchi tomondan moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, qiymatni yaratilishi yoki qiymatni о‘sish jarayoni hisoblanadi. Har qanday mehnat mahsuli ikki xususiyatga ega: iste’mol qiymatga ma’lum bir naflik, foydalilikka va qiymatga ega bо‘lib, jonli va buyumlashgan о‘tmish mehnat sarfini ma’lum qismini о‘zida gavdalantiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hosil qilingan qо‘shimcha mahsulot sotilgach u ishlab chiqarish subyektlarga foyda tariqasida kelib tushadi. Foydadan davlat soliq sifatida, ssuda kapitali egalari foiz tariqasida, yer egalar renta formasida о‘z ulushlarini oladilar. Qolgan qismi esa xо‘jalik subyektlarining sof foydasi shaklida ular ihtiyorida qoladi va о‘zlari mustaqil tasarruf etadilar. Uni hisobiga ishlab chiqarishni kengaytirish, investitsiyaga sarflash va bir qismini о‘z xodimlariga mulk qilib berish ham mumkin. Demak qо‘shimcha mahsulotni kо‘paytirish jamiyat uchun ham, jamiyat a’zolarining barchasi uchun ham manfaatlidir. Jahon iqtisodiyoti tarixiga kirgan va bozor iqtisodiyotiga о‘tuvchi yosh mustaqil davlatlar uchun namuna bо‘ladigan «amerikacha», «yaponcha», «nemischa», «shvedcha», «janubiy koreya», «xitoycha» «turkcha» modellar ham mavjud. Shundan «yaponcha model» ishlab chiqarishni eksportga mо‘ljallanganligi, buni hisobiga valyuta ishlab topilib, xorijdan juda kо‘plab eng yangi zamonaviy texnika, texnologiya, litsenziya, patent, «nou-xau» olib kelinib, yuqori mehnat unumdorligiga erishildi. Tadbirkorlik keng qо‘llab-quvvatlandi. Nisbatan arzon ishchi kuchi, xarbiy xarajatlarning kamligi, eksportning ortishi, aholining ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami kuchliligi tufayli umumiy faravonlikka erishildi. Yaponiyaning о‘ziga xos yana muhim xususiyatlari: qattiq intizom, yuqori darajadagi mehnat unumdorligi; innovatsiya, yangilikka intilish; jamiyat, korxona manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qо‘yish; yuksak tadbirkorlik, erishilgan natija bilan qanoatlanib qolmaslik; raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni о‘z burchi deb bilish, ichki va tashqi bozorni ajratmaslik xususiyatlari mamlakatni tezda iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga asos bо‘ldi. Bozor munosabatlari bir-biriga bog‘liq va bir-birini taqozo etuvchi murakkab ichki tuzilishga egadirki, uni izohlaganda har hil mezonlar asos qilib olinadi. Bunda bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va harid qilinadigan tovarlar turi, bozor subyektlari xususiyati, bozor miqyosi, bozorni joylashishi, iqtisodiy aloqalar xususiyati hisobga olinishi zarur. 1. Bozor eng avvalo mulk turlari bо‘yicha davlat, xususiy, aralash mulkka asoslangan bozorga bо‘linadi. 2. Tovar ishlab chiqaruvchilar tarkibi bо‘yicha bozor davlat korxonalari, ijara korxonalari, kooperativ, xususiy korxonalar, yakka tartibdagi, oilaviy korxonalar, shirkat xо‘jaliklardan iborat bо‘ladi. 3. Mamlakatda savdo sotiqni tashkil qilish turlari bо‘yicha ham bozor turlanadi. Iqtisodiyotni moderinizatsiyalash va tuzilmaviy siljishlar, eksportni rag‘batlantirish va eksportga yо‘naltirilgan ishlab chiqarishni rivojlantirishga sharoit yaratish, tovar va xizmatlarni tashqi bozorda muvaffaqiyatli sota oladigan maxsus savdo tashkilotlarini rivojlantirish; sifatni boshqarishning xalqaro tizimini amaliyotga tadbiq etish yо‘li bilan tovarlar raqobatbardoshligini oshirish; eksportga chiqarilayotgan yuklarga transport xizmati kо‘rsatish samaradorligini oshirish. Bozor iqtisodiyotida raqobat asosiy о‘rin egallaydi. U ishlab chiqaruvchilarning alohidalashgan manfaatini bildiradi, bu manfaat raqobat kurashi asosida jamiyat uchun zarur tovarlarni, talabgor tovarlarni ishlab chiqarishni talab etadi. Raqobat resurslarni kam sarflab ulardan samarali foydalanib, sifatli tovarlar ishlab chiqarishga undaydi. Shuning uchun raqobat bozor iqisodiyotini harakatlantiruvchi qonuni, kuchi hisoblanadi. Bozor iqisodiyoti ishlab chiqarish faoliyatini rag‘batlantiruvchi kuchga aylantiradi. YA’ni u moddiy, mehnat va moliya resurslarini zarur tovarlar hamda xizmatlar ishlab chiqarishga qaratadi u bexuda mehnat sarfini hisobga olmaydi, aksincha, behuda sarf qilganlarni iqtisodiy tomondan jazolaydi, ular daromadsiz qolib zarar kо‘rishi va bankrot bо‘lishi hech gap emas. Texnologik hujjatlarning yagona tizimi va uning davlat standartlari Texnologik xujjatlarning rо‘yxati va mazmuni texnologik xujjatlar yagona sistemasining davlat standartlari bilan belgilanadi. Texnologik xujjatlarning asosiy turlari marshrut kartasi, operatsiya kartasi, eskizlar kartasi, texnologik instruksiya, asbob-uskunalar vedomostidir. Bularning dastlabki ikkitasidan ishlab chiqarishning hammasida, keyingilaridan esa kо‘pincha faqat donalab va kam seriyali ishlab chiqarishda foydalaniladi. Marshrut va operatsiya kartalari xaqida batafsilroq tо‘xtalib о‘tamiz. Marshrut kartalarida chiqariladigan maxsulotning xarakteridan qat’i nazar, materiallar, yarimfabrikatlar va zagotovkalar tayyor mahsulotga aylangunicha bosib о‘tadigan butun yо‘l aks etadi. Marshrut kartada barcha operatsiyalar bо‘yicha buyumlar tayyorlashning texnologik jarayoni tavsifi, asbob - uskunalar, jixozlar qо‘llanadigan materiallar haqidagi ma’lumotlar, shuningdek normativ xarakterdagi ayrim ma’lumotlar bо‘ladi. Operatsiya kartalarida о‘tishlar bо‘yicha har bir aloxida operatsiyaning bajarilishi marshrut kartalaridagiga qaraganda batafsilroq ifodalanadi. Shuningdek ularda asbob-anjomlarning, qо‘llanadigan kontrol-о‘lchov nnstrumentlari va priborlarning ratsional ish rejimi kо‘rsatiladi. Xujjatlarda belgilangan ishlar tartibiga, texnikadan foydalanish qoidalariga, texnologiya intizomiga aniq rioya qilish texnologik jarayonni amalga oshirishning majburiy shartidir. Sizlar mehnat ta’limi mashg‘ulotlarida texnologik jarayon odatda uch bosqichdan: zagotovkalarni olish, tayyor detallarni yasash na buyumlarni yig‘ishdan iborat bо‘lishini bilib oldingiz. Ana shu tayyorlov, shakl berish va yig‘ish bosqichlari xalq xо‘jaligining kо‘p tarmoqlariga doir korxonalardagi texnologik jarayonlarda о‘z о‘rniga ega. Masalan, mashinasozlik korxonasidagi texnologik jarayonning qanday о‘tishini kо‘raylik. Tayyorlov bosqichi tayyorlov (quyish, shtampovkalash) sexlarida amalga oshadi. Ularda dastlabki materiallar va xom ashyolardan bо‘lajak detallarning zagotovkalari olinadi. Korxonada xom ashyoniig sarflanishi mazkur sexlardagi ishchilar (quyuvchilar, modelchilar, qolipchilar, presslovchilar, shtampovkachilar) mehnatining sifatiga va tayyorlov ishlab chiqarishining texnik jixozlanishiga kо‘proq bog‘liqdir. Zagotovka qanchalik aniq yasalsa, metall ga ishlov berishda u shunchalik kam isrof qilinadi, ishlab chikarish shunchalik tejamli bо‘ladi. Detallarga shakl berish bosqichi mexanika sexlarida о‘tadi. Olingan zagotovkalarga xilma-xil instrumentlardan fiydalanib turli stanoklarda ishlov beriladi. Bu ishni xar xil kasblardagi ishchilar: tokarlar, frezerchilar, slesarlar, pardozlovchi va boshqalar bajaradi. Tayyorlangan detallarga tegishli sexlarda texnik talablarga muvofiq termik, ximiyaviy yoki boshqacha ishlov beriladi. Bu esa ularning chidamliligi va mustaxkamligini oshiradi. Ayrim detallarni tashqi muxit ta’siridan saqlash uchun ularning sirtiga turli qoplamalar surtiladi. Detallar ishlov berish sexlaridai yig‘uv sexiga keladi. Yig‘ish bosqichini ikki pog‘onaga: tayyorlanadigan buyumning tarkibiy kismi shakllanadigan asosiy yig‘ish va buyumni umumiy yig‘ish pog‘onalariga bо‘lish mumkin. Masalan, avtomobil (zavodining bir sexida dvigatel, ikkinchi sexida bо‘lajak buyumning kuzovi yig‘iladi, bu asosiy yig‘ish bо‘ladi, umumiy (sо‘nggi) yig‘ish bosh konveyerda boradi: bunda yig‘ish birliklari na detallardan avtomobil hosil bо‘ladi. Biz seriyali mahsulot tayyorlashdagi texnologik jarayonning borishini kо‘rib chiqdik. Bu jarayondan oldin korxonaning konstruktorlik, texnologik va tashkiliy ishlab chiqarish tayyorgarligidan iborat yangi buyumni sanoat kо‘lamida о‘zlashtirish amalga oshadi. Konstruktorlik tayyorgarligi berilgan topshiriqni texnik-iq- tisodiy asoslash va buyumga qо‘yiladigan texnik talablar ifodalangan dastlabki xujjatni ishlab chiqishdan boshlanadi. Oxirgi natija ishchi xujjat, yani ishchi chizmalar bulib, ularda buyumlarni tayyorlash na kontrol qilish uchun zarur: yig‘ish chizmalari, detallarning chizmalari, ularning tafsilotlari va xokazolar ifodalanadi. Ana shu xujjatlar asosida korxonaning texnologik tayyorgarligi amalga oshadi. By tayyorgarlik maxsulot tayyorlashning texnologik jarayonlarini ishlab chiqarishdan iborat bо‘lib, u texnologik xujjatlarda: marshrut, operatsiya kartalari va xokazolarda о‘z aksini topadi. Korxonaning texnologik tayyorgarligi ishlab chiqarishning texnologik gayyorgarligi yagona sistemasiga, ya’ni xalq xо‘jaligining istalgan tarmog‘iga mansub har bnr korxona rioya etadigan standartlarga munofik amalga oshiriladp. Texnologik jarayonlarni loyixalashda bir tomondan buyumga qо‘yiladigan texnik talablar, ikkinchi tomondan ishlab chiqarishning imkopiyatlari, unnng zarur stanoklar, instrumentlar va ishchi kadrlar bilan ta’minlanganligi xisobga oliiadi. Korxonaning tashkiliy-ishlab chiqarish tayyorgarligi uning texnologik tayyorgarligiga chambarchas bog‘liqdir. U sexlar va uchastkalarning konkret tashkil etilishidan, ta’minot, jixoz- larni joylashtirish, buyumnnng tajriba namunalarini tayyorlash masalalarini aniklashdan iboratdir. Kо‘pincha mahsulotni sanoag kо‘lamida о‘zlashtirishni tezlashtirish uchun ishlab chiqarishning ba’zi tayyorgarlik bosqichlari birlashtiriladi. Mustahkamlash ushun savollar
Ishlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki kо‘rsatilgan xizmat raqobatbardoshliligini oshirishning asosiy yillaridan biri – mehnat resurslarini tashkil etish va samarali tarzda boshqarishdir. Mehnat resurslarini boshqarishni takomillashtirish asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish, mehnat unumdorligini о‘stirish kundan-kunga katta ahamiyatga ega bо‘lib bormoqda. Har qanday ishlab chiqarish jarayoni birinchi navbatda mehnat jarayonidan iboratdir. Mehnat jarayoni mehnat resurslarining mehnatini, mehnat buyumini va mehnat vositalarini о‘z ichiga oladi. Mehnat – kishilarning ma’lum bir maqsadga qaratilgan ongli faoliyati bо‘lib, bu faoliyat natijasida ular tabiatdagi mavjud narsalarni о‘zgartirish, о‘z ehtiyojlariga moslashtirish orqali moddiy ne’matlar va madaniy boyliklar yaratadilar. Mehnatning shu tariqa ifoda topgan tabiati har qanday kishilik jamiyatida ham ishlab chiqarishning asosiy sharti bо‘lib qolaveradi. Chunki, mehnatsiz moddiy ne’matlar yaratilishi, ishlab chiqarish yoki xizmat kо‘rsatish jarayonining bо‘lishi mumkin emas. Mehnat resurslarining mehnati yо‘naltirilgan tabiatdagi barcha narsalar mehnat buyumi deb ataladi. Kishilar о‘z mehnati buyumlariga qanday vositalar bilan ta’sir kо‘rsatsalar, ana shunga mehnat vositasi deyiladi. Mehnat vositalari orasida mehnat qurollari muhim rol о‘ynaydi. Mehnat buyumlari bilan mehnat vositalari birgalikda ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi. Ammo, ishlab chiqarish vositalari har qancha zamonaviy, rivojlangan, takomillashgan bо‘lsada, hatto jaxon andozalari talablariga tо‘la javob bersada, о‘z holicha harakatga kelmaydi. Ular faqat ishchi kuchi, ya’ni insonning mehnat qobiliyati bilan birlashgandan keyingina harakatga keladi, mehnat jarayoni amalga oshadi, moddiy ne’matlar ishlab chiqariladi yoki ma’lum xizmatlar kо‘rsatiladi. Demak, mehnat jarayoni , ya’ni moddiy ne’matlar ishlab chiqarish yoki xizmatlar kо‘rsatish jarayonida mehnat resurslarining bevosita mehnati muhim rol о‘ynaydi. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishga yо‘naltirilgan boshqarish, tashkil etish va rejalashtirish hozirgi iqtisodiy isloxotlarning chuqurlashuvi sharoitida muhim ahamiyat kasb etmoqda. Shu sababli mehnatni oqilona tashkil etish va boshqarish, uni maqsadga muvofiq sarflash, bekordan-bekorga isrof bо‘lishiga yil qо‘ymaslik va ular asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bozor iqtisodiyotining hozirgi sharoitidagi muhim va dolzarb muammolaridan biridir. Hozirgi vaqtga qadar mehnat resurslarini boshqarish degan tushuncha bizning boshqaruv amaliyotimizda yо‘q edi. Har bir tashkilotda va korxonalarda mehnat resurslari bilan shug‘ullanuvchi bо‘limlar mavjud edi. Masalan, korxonalardagi xodimlar bо‘limi, mehnatni tashkil etish bо‘limi va shu singari bо‘limlar. Ularning funksiyalari kо‘pincha xodimlar bilan ishlashning faqatgina bir tomonini qamrab olar edi xolos. Xodimlarni boshqarish bо‘yicha ishlarni kо‘p xollarda korxonadagi bо‘limlarning rahbarlari bajarar edilar. Tashkilotlardagi xodimlarni boshqarish bо‘yicha asosiy bо‘limlardan biri xodimlar bо‘limi hisoblanadi. Ushbu bо‘limga xodimlarni ishga qabul qilish va ishdan bо‘shatish vazifalari yuklatilgan. Xodimlar tayyorlash bо‘limi bо‘lmagan tashkilotlarda xodimlar bо‘limiga yana xodimlarni о‘qitish, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish singari ishlar ham yuklatilgan. Korxonadagi xodimlar bо‘limi uslubiy jihatdan ham, axboriy jihatdan ham muvofiqlashtirish bо‘yicha yagona markaz hisoblanmagan. Ular faqat о‘z vazifalari bо‘lgan – xodimlarni ishga qabul qilish va ularni ishdan bо‘shatish vazifalarini bajarib kelganlar. Ushbu bо‘lim xodimlarni boshqarish bо‘yicha katta hajmdagi ishlarni bajarayotgan boshqa bо‘limlar bilan о‘zaro bog‘lanmagan holda faoliyat olib borgan, ya’ni mehnat va ish haqini tashkil etish bо‘limi, mehnat muxofazasi bо‘limi, yuridik bо‘limlar hammasi alohida-alohida faoliyat olib borganlar va xodimlarni boshqarish bо‘yicha ishlarning faqatgina о‘zlariga tegishli tomoninigina bajarishgan xolos. Mehnat resurslarini boshqarish bо‘yicha shug‘ullanayotgan bо‘limlar tashkiliy jihatdan nisbatan quyiroq statusga ega bо‘ladi. Shu nuqtai nazardan olganda, ular xodimlarni boshqarish bо‘yicha qator masalalarni qiyomiga yetkazib bajarmaydilar. Shu bilan birgalikda ular о‘z xodimlari uchun bir maromda, yuqori unumdorlikka erishishni ta’minlaydigan sharoitni yaratib bera olmaydilar. Mehnatni meyorlashtirishda quyidagi tushunchalardan foydalaniladi. Ish vaqti – ish kunniing qonun bilan belgilangan qismi bо‘lib, bu vaqtda ishchilar о‘zlariga berilgan topshiriqlarni bajarishlari majburiydir. Ishlash vaqti – ish vaqtining bir qismi bо‘lib, bu vaqtda ishchilar aniq berilgan bir ishni bajarish kо‘zda tutiladi. Mehnat meyori – aniq tashkiliy-texnikaviy sharoitda bir yoki ishchilar guruhining ma’lum vaqt davomida ishlab chiqarilgan mahsulotining hajmi tushuniladi. Vaqt meyori – ishlab chiqarishning aniq tashkiliy – texnikaviy sharoitida bir yoki ishchilar guruhining bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan ish vaqti. Ishlab chiqarish meyori – ishlab chiqarishning aniq tashkiliy – texnikaviy sharoitida bir yoki ishchilar guruhining vaqt birligi ichida (soat, smena va h.k) ishlab chiqaradigan mahsulotning hajmi. Xizmat kо‘rsatish meyori – bir ishchi yoki ishchilar guruhi xizmat kо‘rsatishi kerak bо‘lgan uskuna, ishlab chiqarish maydoni va boshqa obyektlar soni. Mehnat resurslarini boshqarishdagi eng muhim vazifalar quyidagilar hisoblanadi:
| SANITARIYA-GIGIYENA SHAROITLARI
| Haroratning keskin о‘zgarishi, namlik, shovqin, tebranish, jismoniy zо‘riqish, kо‘zning, quloqning toliqib charchashi va boshqalar |
| |
|
| PSIXOLOGIK SHAROITLAR | Xotiraning samarali ishlashi, tafak-kurning mustaqil va moslashuvchan bо‘lishi kerakligi, irodaviy sifatlarning rivojlangan bо‘lishi (dadillik, sabr-toqat, qat’iyat, о‘zini tuta bilish) zarurligi va shu kabilar |
| |
|
| IJTIMOIY SHAROITLAR | Kasbiy va ijtimoiy jihatdan о‘sishga erishish istiqbollari (razryadlar va klasslarning oshirilishi, ilmiy daraja yoki unvon olish, yuqori lavozimga kо‘tarilish), jamoaga moslashib ketish |
| |
|
| GEOGRAFIK SHAROITLAR | Kasbning qay darajada keng tarqal-ganligi: hamma yerda mavjudligi yoki cheklanganligi | | |
ГЕОГРАФИК ШАРОИТЛАР
Касбнинг қай даражада кенг тарқалганлиги: ҳамма ерда мавжудлиги ёки чекланганлиги.
1- rasm. Mehnat sharoitlari tasnifi
Kasb tanlashda onglilik va mustaqillik odamning o’z qiziqishi, qobiliyatlari, irodaviy sifatlariga o’zi realistik baho berishini taqozo etadi. Bunday o’z-o’ziga baho berish har kimning ham qo’lidan kelavermaydi. Shuning uchun fan o’qituvchilarning, murabbiylarining fikrlariga quloq solish va amal qilish muhim ahamiyatga egadir. Chunki har bir pedagog sizning xulq-avtoringiz, ish faoliyatingizni kuzatib borib, qiziqishlaringiz, mayllaringiz xarakteringiz, qobiliyatingiz va mehnatga qay darajada tayyor ekaningiz to’g’risida hammadan ko’ra yaxshirok fikr bildirishi mumkin.
Ongli ravishda kasb tanlash degan gapning ma`nosi shuki, sizning har biringiz o’z imkoniyatlaringizni jamiyatimiz ehtiyojlari bilan, uning axloqiy printsiplari bilan taqqoslab ko’rishingiz kerak. Bunda faqat jamiyatning bugungi kundagi ehtiyojlari va imkoniyatlarinigina hisobga olish bilan cheklanibgina qolmay, shu bilan birga mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga qaratilgan tadbirlarini nazardan qochirmaslik muhimdir.
Mutaxassislarning bashorat qilishlariga qaraganda, sizning har biringiz o’z hayotingiz davomida 5-6 marta kasbiy bilim va malakalarni yangilashingizga to’g’ri keladi. Buning uchun esa mustahkam poydevor umumiy o’rta ma`lumot bo’lishi kerak. Ayni mana shunda bilimlar tizimi har qanday kasbiy faoliyatning negizini tashqil etadi, umumiy qobiliyatlarni hamda kasbiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lgan fazilatlarni rivojlantirishga yordam beradi, o’nlab turli mashg’ulotlarning tushunarli bo’lishini, mahoratni tez sur`atlar bilan o’stirishni ta`minlaydi, agar zarur bo’lsa faoliyat sohasini o’zgartirish imkonini beradi.
1. Kasb tanlash to’g’risida oylayotgan vaqtda qanday asosiy shart-sharoitlarni, vaziyatlarni hisobga olmoq kerak?
2. Nima uchun kishi o’zining butun mehnat faoliyati davomida o’z bilimini takomillashtirib, o’z qobiliyatini rivojlantirib borishi lozim?
3.O’zingiz mo’ljallagan kasbni nima uchun tanlaganingizni asoslab berishga harakat qiling.
Kasbga yaroqlilikni belgilash va kasbga moyillikni tarbiyalash usullari
Siz o’zingizning bo’lg’usi kasbingizni tanlash to’g’risida oylar ekansiz, o’z qiziqishlaringiz, mayllaringiz, imkoniyatlaringizga baho bera boshlaysiz. Xullas, siz o’z fazilatlaringizning murakkab olamini tahlil qilishni o’rganasiz. Zero har bir kishi o’zining bo’lg’usi mehnat yo’li to’g’risida oylayotgan vaqtda bu fazilatlarni e`tiborga olmay iloji yo’q.
Kishi o’z ustida ishlashni, o’z xarakterini, iroda kuchini shakl-lantirishni, o’z kasbiy qobiliyatlarini rivojlantirishni istasa, hech qachon kech bo’lmaydi, lekin bu ishni yoshlik paytidan boshlagani ma`qul.
Abdulla Oripov o’z xarakteri va irodasi ustida zo’r berib ishlashning ajoyib namunasi bo’lishi mumkin. Dohiy yoshlik yillarida kishini hayratga soladigan darajada aniq maqsadni ko’zlab ishlaganligi va nihoyatda zo’r ish qobiliyatiga ega bo’lganligi to’g’risida E.Voxidov bunday hikoya qiladi: «U juda yosh paytidan boshlab, hali maktabda o’qib yurgan yillaridayoq qattiq mehnat qilishga o’rgangan va umuman har bir kunni o’zi tuzib chiqqan qat`iy jadval asosida o’tkazishga o’rgangan edi. Bu jadvalga o’qish ham, dars tayyorlash ham, kitoblar mutolaa qilish ham, dam olish ham, sayr qilish ham, turli oyinlar bilan mashg’ul bo’lish ham kiritilgan edi. U yoki bu mashg’ulot qancha vaqt, ya`ni soat nechadan nechagacha davom etishi jadvalda aniq ko’rsatilar edi. Hech qanday kuch yoki sabab uning o’zi tomonidan belgilab qoyilgan ish tartibini o’zgartirishga majbur qila olmas edi. Faqat yangidan paydo bo’lgan oqilona ishlargina, uning o’ziga bog’liq bo’lmagan muhim sharoitlargina mashg’ulotlarni o’tkazishdagi belgilangan izchillikni o’zgartirishi mumkin edi».
Bu ishdagi birinchi qadamni o’zidagi mustahkamlanishi va ri-vojlantirilishi zarur bo’lgan fazilatlar royxatini tuzib chiqishdan boshlash kerak. Shuningdek, har bir kishi faqat o’zigagina xos bo’lgan ba`zi bir xususiyatlarni yo’qotishni ham, o’zgartirishni ham rejalashtirishi, o’zidagi salbiy sifatlar o’rniga ijobiy sifatlarini rivojlantirishi, ko’p mashq qilishi, mehnatni tashkil etishning yana ham takomillashtirilgan usullaridan, yangicha ish rejalaridan foydalanmog’i kerak va hokazo.
Demak, kishi o’zini-o’zi boshqarishni o’rganib olishi uchun birinchi galda o’zini bilmog’i kerak. O’z ehtiyojlari va qobiliyatiga, qiziqishlari va xulq-atvori motivlariga, iztiroblari kechinmalari va fikr-oylariga ongli munosabatda bo’lmog’i kerak. Kishi o’zini-o’zi faqat konkret mehnatdagina bilishi mumkin, ya`ni mehnat faoliyatining talablariga o’zidagi bilim, mahorat va malakalar mos kelish-kelmasligini tekshirib ko’rishi, o’zining jismoniy imkoniyatlariga, iroda sifatlariga, kollektiv ichida ishlay olish mahoratiga, odamlar bilan muomala qilish madaniyatiga chuqur baho bermog’i kerak va hokazo. Bunday o’z-o’zini nazorat qilish, o’z-o’zini tahlil qilish natijalarini shaxsiy kundalik daftarga yozib borish foydalidir, bu har kim o’ziga ob`ektiv baho berish hamda o’z-o’zini takomillashtirib kamolga etkazib borish real rejasini tuzib olish imkonini beradi.
Mana, masalan, ulug’ o’zbek yozuvchisi Muxammad Yusuf tutgan kunda-likdan olingan quyidagi ba`zi bir fikrlarni o’qib ko’ring: «Sen har kuni ertalab turib butun kun boyi nima ishlar qilishing kerakligini o’zing uchun topshiriq tarzida yozib chiq va belgilangan ishlarning hammasini bajar. O’z so’zingga amal qil. Basharti, sen biror ishni qilishga kirishgan bo’lsang, o’zingdagi butun kuch-kuvvat va kobiliyatni mana shu ishni bajarishga qarat».
Har kim o’ziga, o’z qobiliyatlariga, axloqiy sifatlariga, xatti-harakatlariga tanqidiy baho berishi o’zi tanlayotgan kasb talablariga o’z imkoniyatlari qanchalik muvofiq kelishini taqqoslab ko’rish imkonini beradi. Kishi o’ziga-o’zi past baho qoyadigan bo’lsa, bu uning o’z imkoniyatlarini royobga chiqarishiga halal beradi, agar kishi o’ziga-o’zi ortiq baho beradigan bo’lsa, bu ayanchli oqibatlarga, jamoa o’rtasida kelishmovchiliklar kelib chiqishiga sabab bo’ladi.
Har bir kishi o’z ustida muvaffaqiyatli ish olib borishi uchun intizomli bo’lmog’i kerak, ya`ni u belgilangan axloq-odob qoidalariga, mashg’ulot tartibiga boysunmog’i, oldindan belgilab qoyilgan yashash va mehnat qilish tartibi talablariga qat`iy rioya qilmog’i lozim. Mana, masalan, mashhur o’zbek pedagogi S.R.Rajabov o’z hayotida qanday qoidalarga amal qilganligini o’qib ko’ring:
«Mukammal darajada vazminlikka, juda bo’lmaganda, sirtdan vazmin bo’lib turishga erishish.
So’zda va amaliy ishlarda rostgoy bo’lish.
Har bir xatti-harakatni puxta oylab ko’rish.
Qat`iyatli bo’lish.
Agar zarurat bo’lmasa, o’z haqingda bir og’iz ham so’z aytmaslik.
Vaqtni behuda o’tkazmaslik, duch kelgan ishni emas, balki o’zi xohlagan ishni qilish.
Har kuni kechkurun o’z xatti-harakatlari to’g’risida halollik bilan hisobot berish.
Qilingan ishlar bilan ham, hozir qilinayotgan ishlar bilan ham, endi qilinajak ishlar bilan ham hech qachon “maqtanmaslik”.
II. SERVIS XIZMATI YO`NALISHI
1. Xalq hunarmandchiligi texnologiyasi
Hunarmandchilik tarixi
Hunarmandchilik, hunarmandlik — milliy-an’anaviy mayda tovar ishlab chiqarish, oddiy mehnat qurollari yordamida yakka tartibda va qo’l mehnatiga asoslangan sanoat turi, shunday mahsulotlar tayyorlanadigan kasblarning umumiy nomi. Yirik ishlab chiqarish sanoati vujudga kelishiga qadar keng tarqalgan, ayrim sohalari keyin ham saklangandir. Hunarmandchilik kam rivojlangan mamlakatlarning xalq xo’jaligida hozir ham muhim o’rin egallaydi.
Hunarmandchilik insonning ishlab chiqarish faoliyati bilan vujudga kelib, jamiyat rivojlanishi davomida asta-sekin dehqonchilik va chorvachilikdan ajralib chiqdi, turli ijtimoiy tarixiy davrlar doirasida texnika rivoji bilan aloqador holda takomillasha bordi, turli ixtisosliklar (kulollik, duradgorlik, temirchilik, misgarlik, binokorlik, toshtaroshlik, oymakorlik, kashtado’zlik, ko’nchilik, tikuvchilik, to’quvchilik, zargarlik, zardo’zlik, boyoqchilik, kemasozlik, tunukasozlik va boshqalar)ga ajraldi. Hunarmandchilik qanday tabiiy resurslarning mavjudligiga qarab, masalan, paxta va pilla bor yerda to’qimachilik, sifatli xom ashyo bor yerda (masalan, Rishtonda) kulolchilik, jun va teri ko’p yerda to’qimachilik va ko’nchilik, shunga qarab kosibchilik, o’rmonlar ko’p yerda yog’ochsozlik, ma’danlarga boy yerlarda metall ishlab chiqarish va temirchilik, dengiz va daryo boylarida kemasozlik va boshqalar rivoj topgan. Jamiyat taraqqiyoti bosqichlari mehnat taqsimoti bilan aloqador holda hunarmandchilikning uch turi shakllangan:
1) uy hunarmandchiligi;
2) buyurtma bilan mahsulot tayyorlaydigan hunarmandchilik;
3) bozor uchun mahsulot tayyorlaydigan hunarmandchilik.
Uy hunarmandchiligi ishlab chiqarishlar tashkil etilgunga qadar bo’lgan davrlarda hunarmandchilikning eng ko’p tarqalgan turi bo’ldi. Hunarmandchilikning bu turi natural xo’jalikning ajralmas qismi hisoblanadi. Shaharlar rivoji buyurtma bilan hunarmandchilik mahsulotlari tayyorlash va bozorga hunarmandchilik mahsulotlari ishlab chiqarishning jadal o’sishi bilan uzviy bog’liq. Natijada hunarmandchilik mahsulotlari tovarga aylandi, tovar ayirboshlash uchun ishlab chiqarildi. Davr taqozosi bilan hunarmandchilikning yangi-yangi turlari vujudga keldi. Hunarmandlar ham turli mahsulotlar tayyorlash boyicha ixtisoslasha bordilar. Shaharlardagi mahallalar hunarmandlarning kasbkoriga qarab shakllangan (masalan, XX asrning boshlarida Toshkentda ko’nchilar, kulollar, egarchilar, beshikchilar, o’qchilar, kosiblar mahallalari bo’lgan).
XX asrning boshlarida mashinalashgan ishlab chiqarish keng yo’lga qoyilishi bilan hunarmandchilik mahsulotlarining tur tarkibi va ishlab chiqarish hajmi keskin kamaydi. XX asr oxiri va XXI asr boshlariga kelib yirik industrial ishlab chiqarish qaror topgan bo’lsa-da, hunarmandchilikning mavqei saqlanib qoldi. Mini texnologiyaning paydo bo’lishi hunarmandchilikda tovarlarni yakka tartibda va sifatli ishlab chiqarish imkonini berdi. Bunga milliy ustboshlar, milliy cholg’u asboblari, mayda asbob-uskunalar, turli yodgorlik buyumlari ishlab chiqarish va xizmat ko’rsatishni kiritish mumkin. Hozirgi hunarmandchilik kichik biznes tarkibidagi yakka mehnat faoliyati va oilaviy korxonalardan iborat.
Rivojlangan mamlakatlarda yakka buyurtmalar va qimmatbaho badiiy buyumlar tayyorlaydigan hunarmandchilik sohalarigina (tikuvchilik, etikdo’zlik, gilamchilik, zargarlik, oymakorlik va boshqalar) saqlanib qoldi.
O’zbekiston hududida neolit davridayoq hunarmandchilikning dastlabki muhim tarmog’i hisoblangan sopol buyumlar ishlab chiqarish va to’qimachilik vujudga keldi (Xorazm vohasidagi Kaltaminor madaniyati, Surxondaryodagi Sopollitepa va boshqalar). Miloddan avvalgi II asrdan boshlab hunarmandchilik mahsulotlari savdosida Buyuk ipak yo’li muhim ahamiyatga ega bo’ldi. O’rta asrlarda Sharq mamlakatlarida ishlab chiqarilgan mahsulotlar (Arab xalifaligida po’lat, O’rta Osiyo va Hindistonda shoyi, chinni, qog’oz) Yevropa bozorlarida qadrlandi. Hindistonda paxtadan nafis mato, Xitoyda ipak mato to’qiydigan dastgohlar vujudga keldi, Xitoy va O’rta Osiyoda shisha tayyorlash texnologiyasi takomillasha bordi.
IX-X asrlarda O’rta Osiyoda yirik hunarmandchilik markazlari paydo bo’ldi. Ip mato, gilam (Urganch, Shosh), shoyi (Marv), mis va temirdan yarog’-aslaha, pichoq tayyorlash (Farg’ona), shoyi matolar, shisha mahsulotlari tayyorlash (Buxoro) avj oldi. XIII asrda mo’g’ullar bosqini hunarmandchilik rivojiga zarba berdi. Temuriylar davlatining vujudga kelishi hunarmandchilik rivojiga juda katta ijobiy ta’sir ko’rsatdi.
O’rta Osiyoda hunarmandchilikning barcha turlari XX asrning 20-yillarigacha saqlandi. Buxoro, Samarqand, Qo’qon, Xiva, Toshkent kabi shaharlarning ishlab chiqarish munosa-batlarida hunarmandlik katta rol oynadi (masalan, XIX asrning 60-yillarida Xivada hunarmandchilikning 27 turi rivoj topgan, shahardagi bozorlarda hunarmandlarning 556 do’koni bo’lgan, 80-yillarda shaharda 2528 xo’jalik hunarmandchilik bilan shug’ullangan).
O’zbekistondagi hunarmandchilik chuqur ixtisoslashgan bo’lib, o’zida xilma-xil kasbkorlarni birlashtirgan. Masalan, terini qayta ishlash sohasida ko’nchilar, etikdo’zlar, maxsido’zlar, kovushchilar, egar-jabduqchilar, telpakchilar, po’stinchilar, kamarchilar; to’qimachilik sohasida bo’zchilar, atlaschilar, gilamchilar, sholcha va namatchilar; metallni ishlash sohasida temirchilar, taqachilar, misgarlar, chilangarlar, zargarlar kabi kasblar bo’lgan. Bular hunarmandchilikning tarmoq strukturasini belgilangan.
Sharqdagi musulmon ustaxonalarida bo’lgani kabi O’zbekistonda chevarlik, kashtachilik bilan ayollar uyda o’tirib shug’ullanishgan. Hunarmandchilikning ijtimoiy strukturasida usta, xalfa va shogird kabi ijtimoiy toifalar mavjud bo’lgan. Hunarmandchilikning ichki tartib va qoidalarini uning nizomi sifatidagi "Risolalar" belgilab bergan. Har bir kasbning o’z rahnamosi, ya’ni piri va "Risolasi" bo’lgan, avloddan-avlodga o’tuvchi odatlari va udumlariga rioya etilgan. Masalan, ish boshlashdan oldin usta o’z pirini yodga olib undan madad so’rash, shogirdiga fotiha berish kabi odatlarga amal qilingan.
XX asrning 20 yillarida hunarmandlarning asosiy qismi dastlab artellarga, keyinchalik, zavod, fabrikalarga, badiiy buyumlar korxonalariga jalb qilindi. Ularga xom ashyo, material, asbob-uskunalar davlat tomonidan yetkazib beriladigan, yaratilgan mahsulotlar do’konlarda sotiladigan bo’ldi. Iste’dodli hunarmandlar ijodiy tashkilotlarga qabul qilindi, amaliy bezak san’ati rivojlantirildi (masalan, 1930 yilda Toshkentda o’quv-ishlab chiqarish kombinati tashkil etilib, yosh hunarmandlar unda ta’lim oldilar, 1968 yilda Buxoroda kandakorlar maktab ustaxonasi, 1978 yilda Qo’qonda yog’och oymakorligi maktab ustaxonasi tashkil topdi).
O’zbekiston mustaqillikni qo’lga kiritgandan so’ng hunarmandchilik rivojida yangi davr boshlandi, xalq hunarmandchiligi bozor qoidalari zamirida qaytadan tiklandi. O’zbekistonda mahalliy sanoat korxonalarining birinchilar qatori xususiylashtirilishi natijasida mayda davlat korxonalari hunarmandlarning xususiy korxonalariga aylantirildi, yangi hunarmandchilik korxonalari ochildi. Hunarmandlar faqat ichki bozorga emas, balki eksportga ham ishlay boshladi. Hunarmandchilikning tashkiliy shakli ham o’zgardi: kichik oilaviy korxona, yakka tartibdagi mehnat faoliyati shaklida rivojlana bordi. 1995 yil 24—25 oktabrda Toshkentda BMTning O’zbekistondagi doimiy vakolatxonasi bilan amaliy hamkorlikda O’zbekiston xalq ustalari va hunarmandlari 1-Respublika yarmarkasi o’tkazildi. 1997 yilda respublika xalq amaliy san’ati va hunarmandlari ustalarining "Usto" ijodiy ishlab chiqarish birlashmasi tashkil topdi. Respublika Prezidentining 1997 yil 31 martidagi "Xalq badiiy hunarmandchiligi va amaliy san’atini yanada rivojlantirishni davlat yo’li bilan qo’llab-quvvatlash chora-tadbirlari to’g’risida"gi farmoni va boshqa tadbirlar O’zbekistonda hunarmandchilikning tiklanishi va yanada rivojlanishida, uning unutilgan ba’zi turlarini qayta tiklashda muhim ahamiyatga ega bo’ldi. Hunarmandlar dastlab O’zbekiston Tovar ishlab chiqaruvchilar palatasiga, so’ngra Savdo-sanoat palatasiga kirdilar. Ular maxsus tashkilot — "Hunarmand" Respublika uyushmasiga birlashtirildi. Hunarmand subyektlari O’zbekistonda tadbirkorlar, hunarmandlar va fermer xo’jaliklarining har yili o’tkaziladigan "Tashabbus" respublika ko’rik-tanlovida ishtirok etadilar.
Mustahkamlash uchun savollar:
“Hunarmandchilik, hunarmandlik” tushunchalariga ta’rif bering.
Hunarmandchilikni qanday ixtisosliklarga ajratish mumkin?
Respublikamizda hunarmandchilikning qanday va nechta turi shakllangan?
Hunarmandchilik qachondan boshlab rivojlanishni boshlagan?
IX-XX asrlarda O’rta Osiyoda paydo bo’lgan yirik hunarmandchilik markazlari haqida ma’lumot bering.
O’zbekiston mustaqillikka erishgach hunarmandchilik sohalarida qanday o’zgarishlar bo’ldi?
Xalq hunarmandlari tomonidan ishlab chiqarilayotgan mahsulotlar
Prezidentimiz Islom Karimov tashabbusi bilan o’tkazilayotgan “O’zbekistonda ijtimoiy-iqtisodiy siyosatni amalga oshirishda kichik biznes va xususiy tadbirkorlikning roli va ahamiyati” mavzuidagi xalqaro konferensiya dasturi turli tadbirlarga boy bo’lib, u jahonning o’nlab davlatlaridan tashrif buyurgan ishbilarmon doira vakillari, xalqaro moliya tashkilotlari rahbarlari, iqtisodchi olim va mutaxassislar uchun yurtimiz erishgan yutuqlar bilan yaqindan tanishish imkonini yaratmoqda.
Toshkent mustaqillik yillarida dunyoga yirik sanoat markazlaridan biri sifatida tanildi. Qariyb 120 ta davlat bilan tashqi iqtisodiy aloqalar olib bormoqda. Bu borada Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan 110 ta yirik sanoat korxonasidan tashqari, 38 mingdan ortiq kichik biznes subyektlari samarali faoliyat ko’rsatayapti. Har yili ko’plab yangi zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlari foydalanishga topshirilishi evaziga mahsulot tayyorlash hajmi muttasil oshmoqda. 2012 yilning birinchi yarmida yalpi hududiy mahsulot 11,9 foizga o’sib, unda kichik biznesning ulushi 57,1 foizni tashkil qildi. Tayyorlangan sanoat va xalq iste’moli mollarining esa 92 foizi nodavlat sektor ulushiga to’g’ri keldi. Ta’kidlash kerakki, xususiy sektor vakillari, asosan, sanoatning murakkab texnologiyalar talab etiladigan tarmoqlariga qo’l urib, ichki bozorni import o’rnini bosuvchi uy-ro’zg’or buyumlari, maishiy texnikalar, avtomobil ehtiyot qismlari va butlovchi buyumlari, zamonaviy qurilish materiallari, to’qimachilik va oziq-ovqat mahsulotlari bilan ta’minlayapti hamda yuqori malakali tibbiy va servis xizmatlari ko’rsatib kelmoqda. Kichik korxonalar tomonidan joriy yilning birinchi yarmida 563,6 million AQSH dollarlik mahsulot eksport qilingani buning yaqqol tasdig’idir.
Poytaxtimizdagi “Uztex Tashkent” mas’uliyati cheklangan jamiyati “Uztex” kompaniyalari guruhidagi taroqli va kardli dastgohlarda yigirilgan ip ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan korxonadir. Bundan tashqari, tizimdagi “Uztex Chirchiq” hamda “Eurotex Tashkent” korxonalari faoliyat yuritayotgan bo’lib, ularda yuqori sifatli trikotaj mato va kiyim-kechaklar tayyorlanadi. Bunday mahsulotlarga tashqi bozorda talab yuqori. Ularning asosiy qismi eksportga yo’naltiriladi.
Bugungi kunda “O’zbekengilsanoat” davlat-aksiyadorlik kompaniyasi tarkibida 270 dan ziyod korxonalar faoliyat ko’rsatayapti. Ular tomonidan iste’molchilarning talab va taklifi asosida ishlab chiqarilayotgan 600 xil rang, 20 dan ko’proq nomdagi kiyim-kechaklar dunyoning 40 dan ortiq mamlakatlarida o’z xaridorlariga ega.
Agar 2000 yilda mamlakatimiz yalpi ichki mahsulotining 30 foizi kichik biznes sub'ektlari tomonidan ishlab chiqarilgan bo'lsa, 2012 yil yakuniga kelib ushbu ko'rsatkich 54,6 foizga yetdi. Uning sanoatdagi ulushi esa 22,2 foizni tashkil etdi.
Eksport hajmining o'sishi 11,6 foizga ta'minlanib, kichik biznesdagi uning ulushi 15,8 foizga yetdi.
O’zbekiston “Milliy tiklanish” demokratik partiyasi Markaziy Kengashi va O’zbekiston xalq ustalari, hunarmandlari va musavvirlari “Hunarmand” uyushmasi hamkorligida “O’zbekistonda hunarmandchilikni rivojlantirishning huquqiy asoslari: muammo va yechimlar” masalalarini hal etilib kelinmoqda. Uyushma tarkibiga 22 ming nafar hunarmand birikkan bo’lib, ular respublikamizning barcha hududlarida 25 yo’nalishda 1000 dan ziyod mahsulot turlarini ishlab chiqarmoqdalar.
Xalq ustalari va hunarmandlarining faoliyati tahlil qilinar ekan, joylarda hunarmandchilik mahsulotlari ko’rgazmasini tashkil etish, yoshlarga avloddan avlodga o’tib kelayotgan milliy hunarlarni o’rgatish, oilaviy tadbirkorlikni rivojlantirish va milliy bozorni hunarmadchilik mahsulotlari bilan ta’minlash yo’lida samarali ishlarni olib borilayotganligi ta’kidlandi.
“Hunarmand” uyushmalari tomonidan turli tanlov va ko’rgazmalarda bir qator xalq hunarmandchiligi mahsulotlarini ishlab chiqarib ularni keng xalq ommasiga havola qilish bilan birgalikda, ma’lum miqdorda xalqning hunarmandchilik buyumlariga bo’lgan ehtiyojlarini ham qondirmoqdalar. Bu buyumlarga quyidagilarni kiritish mumkin.
Yog’och oymakorligi - insondan nozik did, qunt va sabr-toqat talab etadi. Mohir ustalar mamlakatimizda tarixiy obidalarni ta’mirlash va tiklash, yangi barpo etilayotgan imoratlarni milliy me’morchilik an’analari ruhida bezatish ishlariga ham munosib hissa qo’shib kelmoqda. Mohir ustalar va ularning shogirdlari tomonidan yasalgan eshik va ustunlar, ayvon va toqilarga ishlangan naqshlar ko’plab zamonaviy bino va inshootlarga katta ko’rk, milliy ruh bag’ishlab turibdi (1-rasm).
Xalq hunarmandchiligiga oid naqshlarni, ganch oymakorligi, kashta va gilamlarda uchraydigan lolagul, bodom, qalampir nusxalarini yog’ochga muhrlanib ko’rgazmalarda namoyish etilmoqda.
Kashtachilik buyumlari yoshlarni mehnatga, sabr-toqatga, go’zallik yaratishga da’vat qiladigan hunar hisoblanadi. Ko’rgazmalarda dastro’moldan tortib choyshabgacha, turli-tuman kashtachilik buyumlarini uchratish mumkin. Hatto festivalva ko’rgazmalarga atab maxsus to’qilgan so’zanada yurtimiz kengliklari, Vatanimiz timsollari, milliy naqshlar ichida tasvirlangani barchani lol qoldiradi. Unda goyo yurtimizning tinchligi, gullab-yashnayotgani, milliy qadriyatlar ulug’lanayotgani aks ettirilganday edi. Kashtachilik naqshlarining asosida har xil gul elementlari, geometrik bezaklar, qora, to’q qizil, ko’k, yashil, sariq, oq ranglar did bilan uyg’unlashtirilib to’qilgan bo’lib, o’ziga xos go’zallik kasb etgan. Turli naqshli palak, choyshab, kelinchak yopinchiqlari, dasturxon, parda, dastro’mol, nimcha, koylak va so’zanalar an’anaviy badiiy san’atning go’zal namunasi bo’lib, qadimiy qadriyatlarimizni aks ettirib turardi.
|
|
| |
|
|
| |
| 1-rasm. Hunarmandchilik namunalari | ||
Har yili o’tkaziladigan ko’rgazmalarda ko’plab usta-hunarmandlarning ganchkorlik, naqqoshlik, yog’och oymakorligi, kulolchilik, matoga gul chizish, zargarlik, savatchilik. gilamchilik kabi ishlari tomoshabinlar e’tiboriga havola etilgan. Shuningdek, turli sopol va chinni ko’zachalar, naqshinkor qumg’onlaru, atlas-adras koylak, chopon-do’ppi kiygan milliy qo’g’irchoqlar ko’zni quvontiradi.
O’zbek xonadon xo’jaligining (tomorqa, issiqxona, dehqon xo’jaligi, uy hunarmandligi turlarida) o’z iste’molidan ortiqcha mahsulotlarning (go’sht, sut, tuxum, kartoshka, sabzi va boshqalar) yoki xonadon daromadini oshirish maqsadida faqat bozor uchun ishlab chiqariladigan (beshikchilik, gulchilik, zardo’zlik, nonvoylik, qandolatchilik va boshqalar) tovarlarning umumdavlat hisobotini yuritish, shu orqali mamlakat miqyosida yalpi ichki mahsulotning real hajmini aniqlash, aholi farovonlik darajasini to’liqroq baholash mumkinligini tashkil etilayotgan ko’rgazma va festivallarda yaqqol sezilmoqda.
Mustahkamlash uchun savollar:
Respublikamizda faoliyat ko’rsatayotgan yirik sanoat korxonasi va kichik biznes subyektlarining faoliyatni izohlab bering.
Respublikamizda eksport hajmi qanay oshib bormoqda?
Xalq ustalari va hunarmandlarining faoliyati tahlil qilib bering.
“Hunarmand” uyushmalari tomonidan turli tanlov va ko’rgazmalarda qanday xalq hunarmandchik mahsulotlarini ishlab chiqarilmoqda?
Xalq hunarmandchiligida ishlatiladigan materiallar va asbob-uskunalar
Servis xizmati yo’nalishida ta’lim olayotgan o’quvchilarga kashtachilik, zardo’zlik hunarlari o’rgatilishi e’tiborga olinadi. Quyida shu hunarlarni o’rganishda kerak bo’ladigan materiallar va asbob-uskunalar haqida ma’lumotlar keltirilgan.
Kashtachilikda qo`llaniladigan jihoz hamda moslamar. Kashta kiyimlar va buyumlarni bezashda katta ahamiyatga egadir. Kashta tikishni bilish orqali kiyimlarni yangilab olish, ko’pgina kerakli buyumlarni: salfetkalar, panno, fartuk, yostiq jildlarini, yaqin kishilarga beradigan sovg’alarni bezash va tayyorlash mumkin.
Qo’lda kashta tikish uchun juda oddiy asboblar kerak bo’ladi. Bular: igna, angishvona, qaychi, santimetr tasmasi, o’tkir uchli dukcha, gardish, bundan tashqari, millimetrlangan qog’oz, kalka, ko’chirish rangli qog’ozi.
Kashta tikish uchun cho’ziqroq ko’zli kalta (1 va 2 raqamli kashta tikadigan) ignalar kerak bo’ladi. Ignalarning ko’zi katta bo’lsa, bir necha qavat ipni o’tkazish oson bo’ladi. Ipni o’tkazish uchun sotuvdagi ignalar komplektidagi ip o’tkazgichdan foydalanish mumkin. Buyumlarni biriktirib ko’klash uchun 1 va 3 raqamli ignalarni ishlatish qulayroq.
Kashta tikish jarayonida ignani gazlamadan o’tkazish uchun angishvona kerak bo’ladi. U barmoqqa igna kirishdan saqlaydi. Angishvona o’ng qo’lning o’rta barmog’iga taqiladi, uni barmoqning yo’g’onligiga qarab tanlanadi.
Ishlash uchun uch xil qaychilar kerak bo’ladi, ya’ni uchi ingichka kichkina qaychi – gazlamadagi ipni qirqish va tortib tashlash uchun; uchi qayrilgan o’rtacha kattalikdagi qaychi – kashta tikayotganda ip uchini qirqish uchun; katta qaychi – gazlama va kalava iplarni qirqish uchun ishlatiladi. Qaychilar yaxshi charxlangan, tig’larining uchi to’la yopiladigan bo’lishi kerak.
Santimetr tasma tikish ishlarida buyum o’lchamlarini aniqlashda, gazlamaga bezakni rejalashtirib joylashtirishda, kashta tikish ishlarini bajarishda foydalaniladi.
Uchli dukcha (suyakdan, yog’ochdan yoki plastmassadan tayyorlanadi) oq tekis chokli kashta tikishda teshikchalar hosil qilish uchun ishlatiladi (2-rasm). Dukcha diametri taxminan 5 mm, uzunligi 6-8 sm bo’lishi lozim.
Gardishlar gazlamani tarang tortib turish va deformasiyalanishdan saqlash uchun ishlatiladi (3-rasm).
ﾵ
ﾧ
Gardishlar to’g’ri burchakli yoki doira shaklida bo’ladi. Doira shaklidagi yog’och gardish juda qulay. Gardishlar diametri 20-40 sm li ikkita gardishdan iborat bo’lib, bir-birini ichiga tushib turadi. Hozirgi vaqtda turli-tuman gardishlar mavjud bo’lib, ularga gazlamani kiydirishda maxsus burama joyidan foydalanish mumkin, ya’ni gardish buramasini bo’shatib katta va kichik gardishlar ajratib olinadi, kichik gardishga gazlama tortilib katta gardishga kiydirladi va burama mahkamlanib qoyiladi.
Millimetrli qog’oz naqshlar, ayniqsa geometrik, sanama naqshlar tuzishda kerak bo’ladi.
Kashta gulini gazlamaga ko’chirishga tayyorlashda kalka ishlatiladi. Gul avval asl nusxadan kalkaga, so’ngra kalkadan gazlamaga ko’chiriladi.
Kashta gulni gazlamaga ko’chirish uchun ko’chirish rangli qog’ozi ham ishlatiladi.
Zardo`zlikda ishlatiladigan materiallar (gazlamalar turlari, zar iplar)
Zardo’zlik buyumlarining xususiy texnologiyasi, o’sha buyum uchun material tanlash va uni bichishdan boshlanadi. Zardo’zlik mahsulotlarining asosiy xususiyatlaridan biri ularning sirtida zardo’zi naqshlarning bo’rtib turishidir. Shuning uchun, naqshlar tagiga tukli material ishlatiladi. Zardo’zlikda asosiy gazlamalardan duxoba , velyur gazlamalari ishlatiladi.
Duxoba - tukli o’rishlarda to’qilgan gazlama bo’lib, uning asosi paxta ipidan, faqat tuklarigina tabiiy ipakdan bo’ladi. Duxoba, asosan, uy -ro’zg’or buyumlarida ishlatilgan.
Velyur - sidirg’a, zich to’kilgan, tukli gazlama. Tuklari tik, jun ipdan to’qilgan. Hozirgi kunda zardo’zlikda sintetik tola aralashtirib to’qilgan, zardo’zlar «taqir velyur» deb atashadigan turi ko’p ishlatiladi. Undan barcha turdagi zardo’zlik buyumlari tikiladi. Bu velyur turi chidamliligi, pishiqligi, qattiqligi, ko’rkamligi va boshqa xossalari bilan zardo’zlikka juda mos tushadi.
Zardo’zlikda ishlatiladigan yordamchi gazlamlarga quyidagilar kiradi:
Bo’z (xom surp) - pardozlanmagan ip - gazlama, ancha qalin va og’ir material. Bo’z karda ipdan polotno o’rishlarda to’qilgan, shuning uchun pishik va cho’zilmaydi.
Surp - oqartirilgan va pardozlangan bo’z. XX asrgacha bo’lgan zardo’zlikda surp chakmon, poyabzallarda naqshlar ostiga tagzamin sifatida ishlatilgan. Hozir ham kumush rangli ip bilan tikiladigan naqshlar ostiga qoyiladi.
Turli navdagi simli iplar zardo’zlik uchun asosiy xom-ashyo bo’lib hisoblangan. Oq va tillarang tusdagi yassilangan kumush tolasi sim deb atalib, u Buxoro zardo’zlari tomonidan keng qo’llanilgan.
Dumaloq metall ip (likkak) - pishiq yigirilgan ingichka dumaloq metall ipdan iborat bo’lib, u prujinaga o’xshab likillb turadi.
Zar iplardan tashqari zardo’zlikda jaydari rangdor ipak iplardan ham foydalanib, ular asosan gullarga qo’shimcha oro berishda hamda matoga zar yo’l tushirishda ishlatiladi.
Zardo’zlik uchun zaruriy ashyo va asbob-uskunalarZardo’zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalar unchalik ko’p bo’lmasa-da, ular o’ziga xos tuzilishga ega. Zardo’zlikda ishlatiladigan asosiy asbob korcho’b bo’lib, u ikki qismdan iborat: chambarak va xorak.
Chambarak (4-rasm, v) uzunligi 320 sm gacha bo’lgan ikkita teng yonli yog’och dasta (4-rasm, a) va ularning maxsus qismida harakatlanuvchi silliq taxta, ya’ni shamshirakdan (4-rasm, b) iborat. Shamshirakdagi ovalsimon oyiqchalar yog’och dastalarga mato tortilganda ularni tarang ushlab turishga xizmat qiladi.
Korcho’bning ikkinchi qismi xoraklardir (4-rasm, g). Xoraklar yog’och poylar bo’lib, ishlagan vaqtda chambarak ular ustiga qoyilgan, chunki qadimda zardo’zlar ko’rpacha ustida o’tirib, ish tikishgan.
| ﾵ ﾧ | ﾵ ﾧ |
| a - yog’och dasta | b - shamshirak |
| ﾵ ﾧ | ﾵ ﾧ |
| v - chambarak | g - xoraklar - yog’och poylar |
| 4-rasm. Korcho’b qismlari: chambarak va xoraklar | |
H
ozirgi zamonaviy sexlarda metalldan tayyorlangan zardo’zlik dastgohlari ikki turga bo’lish mumkin:
1. Kichik o’lchamli uy - ro’zg’or buyumlari va zardo’zlik kiyim – kechaklarni tikish uchun mo’ljallangan dastgohlar;
2. Katta o’lchamdagi buyumlarni, masalan, zardo’zi gilam, so’zana va hokazolarni tikishga mo’ljallangan dastgohlar.
Z
5-rasm. Zаrdo`zlik аsbоb-uskunаlаri
Zardo’zlikda angishvona (5-rasm, b) ham zarur. Chunki zardo’zlik naqshlari faqat qo’lda tikiladi. Angishvona igna qo’lga kirib ketmasligi uchun ishlatiladigan metall g’ilofdir. Uning ustki va yon tomonlarida igna toyib ketmasligi uchun chuqurchalar oyilgan.
Zardo’zlikda asosan ikki xil turdagi ignalar ishlatiladi (5-rasm, v):
1. Tikish ishlari uchun 2 sonli ignalar ishlatiladi.
2. Bezatish ishlari uchun esa 1 sonli ignalar ishlatiladi.
Zardo’zlikda uch turdagi qaychilardan foydalaniladi (5-rasm, g):
1. Naqshlar, gullarni qirqishda ishlatiladigan qaychi o’rdakburun (5-rasm, g - 1) va tuyaboyin qaychi (5-rasm, g - 2). Bu qaychilar faqat gullarni qirqishda kerak bo’ladi.
2. Pardozlashda kerak bo’ladigan qaychilar (5-rasm, g-3). Bu qaychilar kichikroq bo’lib, dastgoh ustida ishlashda qulay.
3. Andoza bichishda kerak bo’ladigan qaychilar (5-rasm, g-4). Bunday qaychilar kattaroq va o’tkirroq bo’lishi zarur.
Mustahkamlash uchun savollar:
Qo’lda kashta tikish uchun qanday asboblar kerak bo’ladi?
Kashta tikish uchun qanday ignalar tanlanadi va ulardan qanday foydalaniladi?
Kashta tikishda nima uchun qaychi turlaridan to’g’ri foydalanish talab etiladi?
Kashta tikishda uchli dukcha va gardishlardan foydalanish yo’llarini aytib bering.
Zardo`zlikda qanday materiallar ishlatiladi?
Zardo`zlikda ishlatiladigan asbob-uskunalarni aytib bering.
Korcho’b qanday qismlardan iborat?
Zardo`zlikda qanday qaychi turlari ishlatiladi?
Hunarmandchilik mahsulotlarini tashqi shakli uzviyligi va
yaxlitligi ta`minlanishiga ko`ra baholash
O’zbek hunarmandchiligining tarixi uzoq asrlarga borib taqaladi. Yillar davomida sayqal topib kelgan bu sohaning dovrug’i ayniqsa mustaqillik yillarida «yetti iqlim»ga borib yetdi. Xususan, Italiyada o’tkaziladigan «Jahonning yirik hunarmandchilik san’ati», Turkiyada an’anaviy tarzda o’tkaziladigan «Qo’l mahorati, sovg’abop buyumlar», Malayziyadagi «Xalqaro hunarmandlar», Rossiyaning «Usta va hunarmandlar etnik olami» nomli xalqaro ko’rgazmalarida qo’li gul usta va mohir hunarmandlarimiz tayyorlagan mahsulotlar barchani hayratu hayajonga soldi.
Boy tariximiz, madaniy va ma’naviy qadriyatlarimizdan dalolat beruvchi kulolchilik, kashtado’zlik, yog’och oymakorligi, ganchkorlik, to’quvchilik, zardo’zlik hunarlarining yanada taraqqiy etishiga O’zbekiston Respublikasi Prezidenti sovrini uchun qariyb har yili o’tkazib kelinayotgan «Tashabbus» ko’rik-tanlovi yangi «yulduz»larni kashf etmoqda.
Buxorolik usta hunarmand Mahfuza Salimovaning ham tashabbuslari mazkur tanlov tomonidan munosib baholanib kelgan. Masalan, u «Tashabbus-2003» ko’rik-tanlovida «Eng yaxshi ayol tadbirkor» nominasiyasining g’olibi bo’lgan bo’lsa, oradan o’n yil o’tib, bu ko’rik-tanlovda «Yilning eng yaxshi hunarmandi» degan nomga sazovor bo’ldi va Prezidentimizning sovrini – «Spark» avtomobili bilan taqdirlandi. – Zardo’zlar sulolasining uchinchi avlod vakiliman, – deydi Mahfuza Salimova. – Yuz yoshni qoralagan buvimiz Qurbonoy aya zardo’zlik hunari bilan xalq orasida hurmat-e’tibor qozonib keldilar. Onam Malikabibi Buxoro zardo’zlik fabrikasida 40 yildan ortiq mehnat qilganlar. Men ham bolaligimdan shu hunarga mehr qoydim, avlodlar an’anasini davom ettirib, 1998 yilda «ustoz-shogird» maktabi asosida «Sadbarg» firmasini ochdim. «Sadbarg» asosan zardo’zlik, patdo’zlik, zar oyoq kiyimlari, miniatyura gilamlari va milliy tikuvchilik mahsulotlarini ishlab chiqaradi. Faoliyati davomida u Shveysariya, Rossiya, Koreya, Amerika, Kanada, Yaponiya, Gresiya, Fransiya va Qozog’iston davlatlarida o’zining mahorat darslari va ko’rgazmalarini namoyish qilib ulgurdi va bu mamlakatlarning yuqori e’tirofiga sazovor bo’ldi. Hozirgi kunda u 112 nafar shogirdni o’z bag’rida kamolga yetkazmoqda. O’tgan yilni «Sadbarg» 36 mln so’mlik sof foyda bilan yakunladi. Mahfuza Salimovaning olib borgan muttasil izlanishlari samarasi o’laroq, patdo’zlik san’atining 130 turdagi qadimiy usullarini qayta tiklashga muvaffaq bo’lindi. Shuningdek, buyuk bobokalonimiz Kamoliddin Behzodning miniatyura asarlarini, Alisher Navoiy, Amir Temur kabi tarixiy shaxslar siymolarini pannolarda aks ettirishni oldilariga maqsad qilib qoyishgan.
Andijonlik Abdumalik Abduraimovni tom ma’noda «qo’li gul usta» deyish mumkin. Ustaning mo’’jizakor qo’llaridan chiqqan dutor, g’ijjak kabi milliy cholg’u asboblarining noyob namunalarini bugungi kunda AQSH, Italiya, Koreya, Hindiston, Xitoy va boshqa qator davlatlarning yirik muzeylaridan topish mumkin. Abdumalik aka o’zining 44 yillik faoliyati davomida qariyb o’n asrlik ma’naviy-madaniy merosimiz tarixini qunt bilan o’rgandi, ayniqsa Kamoliddin Behzod miniatyuralarida aks ettirilgan cholg’u asboblari usta e’tiborini o’ziga jalb etdi. Ana shu uzoq yillik izlanishlari mevasi sifatida o’zining «G’ijjaki Boburiy», «Dilrabo», «Dilnavo», «Meros», «Xushnavo», «Qo’shtor» deb nomlangan ajoyib sozlarini kashf etdi. U 2006 yilda Tojikiston Respublikasida o’tkazilgan «Shashmaqom» musiqa festivalida ishtirok etib, Tojikiston va YUNESKO tashkilotining maxsus diplomini qo’lga kiritgan. 2009 yilgi «Navro’z sadolari» II Respublika ko’p ovozli milliy cholg’u ansambllari festivaliga ham homiy, ham tashkilotchilik qilgan. Ayni paytda Abdumalik Abduraimov milliy musiqa sozlari ishlab chiqaruvchi korxona ochib, unga texnologik asbob-uskunalar jalb qilgan. Hozir bu yerda 120 nafardan ortiq yosh ustalar (ularning 20 nafari musiqa kollejining bitiruvchilaridir) «ustoz-shogird» usulida ushbu hunarning sir-asrorlarini o’rganishmoqda. Diqqatga sazovor jihati shundaki, Abdumalik Abduraimov va uning shogirdlari yaratayotgan milliy cholg’u asboblari dunyoning ko’plab mamlakatlariga eksport qilinmoqda. Korxonaning 2012 yilda mahsulot sotishdan tushgan sof tushumi 102,7 mln so’mni, yalpi foydasi esa 30,9 mln so’mni tashkil etdi. Uning mehnatlari ham «Tashabbus–2013» ko’rik-tanlovida alohida e’tirof etilgan va maxsus sovrin bilan taqdirlangan.
Respublika «Hunarmand» xalq hunarmandlari uyushmasining viloyatlarda 13 ta boshqarmasi, tumanlarda 154 ta bo’limi bo’lib, bugungi kunda u 21 ming nafardan ziyod hunarmandni o’zida birlashtirgan. Uyushma o’z a’zolarining ijtimoiy himoyasi, erkin mehnat qilishi va faoliyat ko’lamini kengaytirishiga yaqindan ko’maklashib keladi. Yurtimizda yaratilgan keng imkoniyatlar tufayli ko’plab hunarmandlarimiz xorijiy davlatlarda o’tkaziladigan xalqaro ko’rgazmalarda faol ishtirok etmoqdalar. Harakatda – barakat deganlaridek, hunarmandchilikda shogird yetishtirish maktabining yo’lga qoyilishi yoshlar uchun ayni muddao bo’lmoqda, farzandlarimiz hunarli bo’lish bilan birga daromad manbaiga ham ega bo’layotirlar.
Boshqa jihatdan buning ma’naviy-tarbiyaviy ahamiyati ham bor: avvalo, hunarmandchilik yoshlarni mehnat bilan uyda, ya’ni oila davrasida shug’ullanish, ularni ijtimoiy foydali mehnatga jalb qilish imkonini beradi. Bunda ota-onalar «bolam qayerda, nima qilayotgan ekan?» degan xavotirdan xoli bo’lishadi. Shu yo’l bilan oilaning kichik a’zosi ham hunarmandchilik sirlarini o’zlashtirib oladi. Bunday oilada o’z-o’zidan ishsizlik, moddiy yetishmovchilik yoki huquqbuzarliklar bo’lmaydi. Fikrimizni respublikamizning turli hududlarida turli hunarlar bilan mashg’ul oilalarning tajribasi yaqqol tasdiqlaydi.
Oradan davrlar o’tdi, zamonlar o’zgardi. Yirik sanoat korxonalari, zavod va fabrikalarda ishlab chiqarilgan mahsulotlar ko’payib, hunarmandchilik buyumlariga ehtiyoj biroz kamaygandek bo’ldi. Hatto to’quv dastgohlari, bosqonu sandonlar keraksiz matohga aylangandek tuyuldi. Biroq o’tmishidan quvvat oladigan, bobokalonlarimiz shijoatidan ruhlanadigan xalqimiz qalb qo’ri, ko’z nuridan bunyod etiladigan hunarmandchilik buyumlari «moda»dan tushmaydigan asl mahsulotlar ekanligi yana o’z isbotini topmoqda. Tarixiy manbalarda qayd etilishicha, mamlakatimiz hududida neolit davridayoq sopol buyumlar ishlab chiqarish va to’qimachilik vujudga kelgan. Xorazm vohasidagi Kaltaminor madaniyati, Surxondaryodagi Sopollitepadan topilgan noyob yodgorliklar buning yorqin dalilidir. Miloddan avvalgi II asrdan boshlab, Buyuk ipak yo’li orqali yurtimiz hunarmandlari tomonidan tayyorlangan mahsulotlar Yevropa bozorlariga kirib borgan. Yuqori sifatli, nozik did va yuksak mahorat bilan tayyorlangan shoyi gazlamalar, mis va temirdan tayyorlangan ro’zg’or buyumlari, betakror naqshli gilamlar o’sha kezlarda g’arbliklarni lol qoldirgani ayni haqiqat.
Mustaqillik yillarida milliy hunarmandchilik, kasanachilik qaytadan ravnaq topdi. Soha vakillari huquqlarini davlat tomonidan kafolatlovchi bir qator meyoriy hujjatlar dunyo yuzini ko’rdi.
Vazirlar Mahkamasining 24 avgust 2001 yildagi «Yuridik shaxs bo’lmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi jismoniy shaxslar va dehqon xo’jaliklari a’zolarini davlat tomonidan ijtimoiy sug’urtalash to’g’risida»gi qaroriga (351-son) asosan yuridik shaxs tashkil etmasdan tadbirkorlik faoliyati bilan shug’ullanuvchi shaxslar, jumladan hunarmandlar, kasanachilarga mehnat daftarchasi, pensiya va sug’urta daftarchalari ochiladi hamda faoliyati davrida muntazam yuritib boriladi.
Huquqiy, ijtimoiy va iqtisodiy jihatdan rag’batlantirilayotgan hunarmandlarimiz bugun nafaqat ichki bozor, balki eksport uchun ham mahsulotlar ishlab chiqara boshladilar. O’z navbatida, ularning fidokorona mehnatlari davlatimiz tomonidan munosib baholanmoqda. Masalan, rishtonlik usta-kulol Tohirjon Haydarov «Do’stlik» ordeni bilan, namanganlik to’quvchi hunarmand Latipjon Ahmadjonov va Qashqadaryolik milliy gilamdo’z Saltanat Qo’ldosheva «Shuhrat» medali bilan taqdirlanib, davlatimizning hurmat va e’tirofiga sazovor bo’lmoqdalar.
O’zbekiston Respublikasi Prezidenti sovrini uchun har yili o’tkaziladigan «Tashabbus» ko’rik-tanlovida alohida «Yilning eng yaxshi hunarmandi» nominasiyasining borligi ham yurtimiz hunarmandlari o’z mahsulotlarini namoyish etishlari uchun ulkan imkoniyatdir.
Agar tashabbus qo’llab-quvvatlansa, iste’dodlarga o’z vaqtida e’tibor qaratilib e’tirof etilsa, munosib taqdirlansa, yangi-yangi g’oyalar va tashabbuslar tug’ilaveradi.
Mamlakatimiz Prezidentining 2013 yil 18 yanvarda Vazirlar Mahkamasida bo’lib o’tgan majlisdagi “Bosh maqsadimiz — keng ko’lamli islohotlar va modernizasiya yo’lini qat’iyat bilan davom ettirish” nomli ma’ruzasida bu borada joriy yildagi vazifalarga alohida to’xtalib o’tilgan. Ma’ruzada “Band bo’lmagan aholini ish bilan ta’minlashda kasanachilikning turli shakllarini, birinchi navbatda, kasanachilar bilan korxonalar o’rtasidagi kooperasiyani mehnat shartnomalari asosida kengaytirish, oilaviy biznesni rivojlantirish katta rezerv hisoblanadi. Mazkur sohalar hisobidan 280 mingdan ortiq kishini ishga jalb qilish ko’zda tutilgan”, deya alohida ta’kidlangan.
Mustahkamlash uchun savollar:
O’zbek hunarmandchiligining dovrug’i qanday yo’llar bilan ortib bormoqda?
«Tashabbus» ko’rik-tanlovi «yulduz»larini faoliyatlari haqida ma’lumot bering.
Mustaqillik yillarida milliy hunarmandchilik, kasanachilik ravnaq topishida hukumatimiz tomonidan qanday meyoriy hujjatlar qabul qilindi?
Kiyimda kompozitsion yechim
K o m p o z i t s i ya - lotincha so’zdan olingan bo’lib, to’qish, bir-biriga ma’lum tartibda joylashtirish, solishtirish, ya’ni badiiy asar shaklining barcha elementlarini mazkur asarning obrazli g’oyaviy-badiiy mazmunini ifoda etuvchi uzviy bir butunlikka birlashtirish.
Xalq hunarmandchilig asosida yaratilgan buyum kompozitsiyasi – buyum shakli barcha elementlarini( uning mazmunini ifoda etadigan birlikni barpo etish vositalari yordamida tuzib chiqish. Xalq hunarmandchiligi asosida yaratilgan kiyimning mazmuni uning nimaga mo’ljallanganiga qarab belgilanadi. Kiyim shaklining kompozitsiyasi uning mazmunini ochib berishga olib kelishi kerak.
Har qanday badiiy asarda uni tashkil etgan barcha elementlar o’rinli bo’lishi kerak. Ortiqcha yoki muallif fikrini yetarlicha yaxshi ifoda etmaydigan nimaiki bo’lsa( hammasi olib tashlanishi kerak. Kompozitsiya maxsus badiiy tildan iborat bo’lib( uning yordamida san’atkor borliqni aks ettiruvchi g’oya va tuyg’ularni tasvirlab beradi. Xalq hunarmandchiligi asosida yaratilgan kiyimning badiiy obrazi bu kiyimning konkret vazifasini va borliqni aks ettiruvchi asosiy g’oyani ifodalovchi modelning umumiy qiyofasidir. San’atkor yaratgan har bir modelning obrazi insonga ta’sir etishga qodir emosional va ta’sirchan bo’lishi kerak. Xalq hunarmandchiligi asosida yaratilgan kiyim har yerda va hamma vaqt odam bilan birga bo’lib( unga ishonch( qadr-qimmat( milliy qadriyat tuyg’ularini baxsh etishi yoki aksincha( uni tushkunlik va xafalik holatiga duchor qilishi mumkin.
Shunday qilib( kiyimning obrazli ifodaviyligiga kompozitsiya san’ati vositasida( ya’ni kiyimni tashkil etuvchi hajmlar( ranglar( chiziqlar( detallar va bezak elementlarini yagona uzviy bir butun qilib birlashtirish vositasida erishiladi.
Kompozitsiya san’ati san’atkorning qiziq va muhim jihatlarni ko’ra bilish va alohida tarqoq komponentlarni bir butunlikka uyushtira bilish mahoratidan iborat.
Modelyer-rassom o’z ishida uning tasavvuri va fantaziyasini ozuqa berib boyitadigan turli ijodiy manbalarga murojaat etadi. Xalqning tarixiy o’tmishi va hozirgi jamiyat hayoti( atrof-tabiatning xilma-xilligi( tarixiy kiyimlar va xalq kiyimlarining boyligi( badiiy adabiyot( musiqa( kino( teatr va hokazolar hozirgi zamon rassomi ijodining manbalari bo’lib xizmat qiladi. Rassom oylarini yetishtirishga va aniqlashtirishga yordam beradigan ayrim motivlardan foydalanib( ana shu manbalardan o’z g’oyalari va obrazlarini to’plab boradi.
Kiyimning kompozitsiyasi ustida ishlovchi mutaxassisning asosiy vazifasi kompozitsiya elementlarini kompozitsion vositalar yordamida uyg’unlashtirib( kiyimning aniq vazifasi va maqsadini ifodalaydigan birikma hosil qilishdir.
Demak, kiyim kompozitsiyasi – kiyimning tuzilishi hamda bichimni hosil qiluvchi detallarning birlashmasi bo’lib( uning mazmunini ifodalaydi. Kompozitsiyadan maqsad - funksional( texnik va texnologik jihatdan takomillashtirilgan zamonaviy forma hosil qilish bilan birga( chiroyli( uyg’un( hamma qismlari o’zaro mutanosib( majoziy( atrof-muhitga uslubiy jihatdan bog’liq bichim hosil qilishdir.
Kiyim kompozitsiyasining asosiy belgilari: mutanosiblik( siluet( chiziqlar( ritm( material va bezak( rang( illyuziya( simmetriya va asimmetriY.
Mutanosiblik – bu kiyim qismlarining o’lchamlariga binoan bir-biriga va odam gavdasiga taqqoslangan nisbatlari. Kiyimning boyi( eni ko’krak qismi bilan yubkasining( yenglarining( yoqasining( bosh kiyimining( detallarining hajmi( uzunligi( kiyim kiyilgan qad-qomatni ko’rib idrok etishga( uning o’lchamlari monandligini fikran baholashga ta’sir ko’rsatadi.
Kiyim shaklining tekislikka tushirilgan eng ifodali proyeksiyasi kiyimning silueti deb ataladi. Bu fransuzcha so’z bo’lib( har qanday predmetning tashqi chiziqlari( uning soyasi shunday ataladi. Aniqroq tasavvur etish uchun siluetni geometrik shakllarga (to’g’ri to’rtburchak, trapesiya, ovalga) nisbatan berib qaraladi.
Kiyimning konturlarini, kiyim alohida qismlarining va detallarining konturlarini chiziqlar deb olsa bo’ladi. Kiyim kompozitsiyasi to’g’ri, egri va siniq chiziqlardan tuziladi. Kiyimda quyidagi asosiy chiziq guruhlari bo’ladi:
siluet chiziqlari – shaklning tashqi konturlarini chegaralovchi chiziqlar;
konstruktiv chiziqlar – kiyim shaklini hosil qilishdagina qatnashadigan chiziqlar: yelka choklari, yon choklar, vitochkalar, yeng o’tkazish choklari va hokazo;
konstruktiv-dekorativ chiziqlar – ham shakl hosil qiluvchi, ham dekorativ vazifalarni bajaruvchi chiziqlar: bo’rtmalar, koketkalarni ulash choklari, qirqmalar, mayda taxlamalar, taxlamalar, bo’rtma burmalar, drapirovkalar, burmalar va hokazo.
dekorativ chiziqlar – dekorativ vazifalarnigina bajaruvchi chiziqlar: qoyma burmalar, ikki tomonlama qoyma burmalar, tasmalar, to’rlar, bezak detallar, furnitura, kashtalar, bantlar va hokazo.
Ritm tushunchasi umumiy ko’rinishda bu shakl elementlarining navbatma-navbat qonuniy almashinib turishi. Kostyum kompozitsiyasidagi ritm kostyumini tashkil etgan shaklning hamma qismlarini bir-biriga bog’lovchi vositalardan biri hisoblanadi. Ritm har qanday asarga musiqiylik baxsh etadi( uni harakatga soladi. Ritm sababli bosh kompozitsion g’oyaning jarangdorligi ortadi( muayyan tartib va ravonlik kiritiladi.
Kiyim gazlamasi. Kiyimga hajmiy forma deb qarab( uni qanday materialdan (gazlama( trikotaj( charm( sun’iy va tabiiy moyna( to’qilmay tayyorlangan material va hokazolardan) tikish maqsadga muvofiqliligini bilish kerak. Har bir materialning faqat o’ziga xos xususiyatlari bo’ladi: gigiyenik xususiyatlar (nam havo o’tkazuvchanlik( gigroskopiklik( issiqdan himoyalash va boshqalar) va fizik-mexanik xususiyatlar (dag’allik( qoliplanuvchanlik( g’ijimlanish( elastiklik( kirishish( cho’ziluvchanlik va boshqalar) shular jumlasidandir. Bu xususiyatlar mazkur materialdan qanday maqsadlarga mo’ljallangan va qanday formadagi kiyimlar tikish mumkinligini aniqlab beradi.
Kiyimni modellash tajribasida ishlatiladigan bezak turlari xilma-xil bo’lib( ular kompozitsiyadagi asosiy g’oya bo’lishi yoki kostyumdagi mo’ljallangan badiiy-obrazli niyatni kuchaytiradigan va boyitadigan bo’lishi mumkin. Bezakdan kiyim shaklini yoki uning bir qismini bo’rttirib( shaklni bo’laklarga ajratib ko’rsatish uchun foydalaniladi. Dekorativ bezakning dekorativ va konstruktiv ahamiyati (drapirovka( bo’rtma burma( mayda taxlama( gofre( plisse va hokazo)( dekorativ va utilitar ahamiyati (belbog’lar( qoplama cho’ntaklar( tugmalar( furnitura va shu kabilar) va faqat dekorativ ahamiyati (kashtalar( qoyma burmalar( applikasiya va boshqalar) bo’lishi mumkin.
Rang kompozitsiyaning eng jonli( ifodali elementlaridan biridir. Ranglar yoshdagi farqni bildiradigan vosita bo’lib ham hisoblanadi. Ranglar his-tuyg’uga juda katta va har xil ta’sir ko’rsatadi. Ba’zi ranglar kishiga taskin beradi (tinchlantiradi)( ko’ngilni ko’taradi( ko’zni quvontiradi; boshqalari - hayajonlantiradi( mayuslantiradi va tashvishlantiradi. Jami ranglar xromatik (boyalgan) va noxromatik (boyalmagan( ya’ni tussiz) ranglarga ajratiladi (oq( kul rang va qora rang noxromatik rang hisoblanadi). Kiyimni loyihalashda ikki-uch (kamdan-kam hollarda to’rt) rangga murojaat qilinadi( chunki ranglar ko’payib ketsa( ularning uyg’unligi va birligi buziladi. Ranglar birligiga boyoqlar tusining xilma-xilligi( yorqinligi va toyinganligi xosdir.
Kostyum kompozitsiyasida simmetriya masalalari muhim rol oynaydi. Kostyumlarda kiyimning alohida qismlari, uning detallari, rangi, bezagi, furniturasi va shu kabilarni simmetrik joylashtirilishi mumkin.
Asimmetrik kompozitsiya ham simmetrik kompozitsiya singari funksional vazifani hal etishning obyektiv natijasi bo’ladi. Lekin asimmetrik shakl ustida ishlash murakkabroq, u kompozitsion muvozanatni nozik his etishni, badiiy butunlikni ta’minlash darjasida taraqqiy topgan intuisiyani talab qiladi.
Ko’zning aldanishi (illyuziya) deganda( buyumni ko’rishdan hosil bo’lgan taassurot tushuniladi; lekin bu taassurot buyumning boshqa sezgi organlari orqali idrok qilinishidan boshqacha bo’ladi va mazkur buyum to’g’risidagi bilimimizga mos kelmaydi.
Gavdaning tuzilishidagi nuqsonlarni niqoblash (ko’zga chalinmaydigan qilish): boyi pastroq yoki balandroq( jussasi semizroq yoki ozg’inroq( tananing ayrim qismlarini yo’g’onroq yoki ingichkaroq qilib ko’rsatish maqsadida kiyimda ayni ko’zning aldanish xususiyatidan foydalaniladi.
Demak( odam gavdasidagi ayrim nuqsonlarni: to’lalikni( ozg’inlikni( novcha boylilikni( past boylilikni va hokazolarni kiyimni ko’rish illyuziyalari orqali chalg’itish mumkin( ya’ni kiyimdagi mutanosiblik( chiziqlar( gazlama rangi( fakturasi( gullari orqali gavda ko’rinishini o’zgartirib ko’rsatish mumkin.
Mustahkamlash uchun savollar:
Kompozitsiya deb nimaga aytiladi?
Kompozitsiya san’ati san’atkorning qanday mahoratini o’zida namoyon etadi?
Kiyimning kompozitsiyasi ustida ishlovchi mutaxassisning asosiy vazifasi nimalardan iborat?
Kiyim kompozitsiyasining qanday asosiy belgilari bor?
Mutanosiblik deb nimaga aytiladi?
Siluet va ritm deb nimaga aytiladi?
Kiyimda chiziqlarning vazifasini aytib bering.
Simmertriya va asimmetriya deb nimaga aytiladi?
Kiyimda gazlama va bezaklar qanday rol oynaydi?
Rang va illyuziya to’g’risida ma’lumot bering.
Zardo’zlik hunari
Har qanday kasb-hunar – o’ziga xos bo’lgan faoliyatdir. Ana shu kasb-hunarni egallash uning faoliyat usullarini o’zlashtirish demakdir. Zardo’z faoliyati zar iplar va choklar yordamida hosil qilingan zardo’zi naqshlar orqali reallikni tasvirlashning o’ziga xos usullari va ularning o’zaro kombinasiyalaridan iborat bo’ladi. Zardo’zlik – qiziqarli va ijodiy ish bo’lib, u insonga ko’p quvonch keltirishi, bo’sh vaqtida ermak bo’lishi, insonni nafosat olamiga olib kirishi mumkin. Zar tikish usullarini o’zlashtirayotganda hamma narsa birdaniga yaxshi chiqmasligi mumkin, chunki zardo’zlik sabr-toqatli, e’tiborli, tartibli bo’lishni talab etadi. Chidamli bo’lish lozim. Kerakli malakalar egallagan sayin ish asta-sekin osonlasha boradi.
Zardo’z faoliyati asosini tashkil etuvchi zardo’zi usullarini texnologik jarayonida bajaradigan vazifasi hamda qo’llanilish o’rniga ko’ra ikki turga ajratish mumkin:
Tikish usullari.
Bezatish usullari.
Bu usullar zardo’zlik buyumlari tayyorlash texnologiyasida o’ziga xos o’ringa, usullar yig’indisiga va bajarish uslubiyatiga egadir.
Mohir zardo’z bo’lishni xohlagan har bir hunarmand quyidagi uch hunarni bilishi zarur bo’lgan:
Rasm solish va naqsh chizish;
Naqshlarni tushirish va qirqish;
Qirqilgan naqshlarni zar ip bilan tikish va bezatish.
Uy-ro’zg’orda ishlatiladigan zardo’zi buyumlar inson atrofidagi narsalar uchun mo’ljallangan bo’lib, insonga estetik zavq bag’ishlash va uning ijtimoiy mavqeini ko’rsatishga xizmat qilgan. Uy-ro’zg’orda ishlatiladigan zardo’zi buyumlarning quyidagi turlari mavjud: choy xaltai zardo’zi, muxr xaltai zardo’zi, pul xaltai zardo’zi, jildi soat, g’ilofi zardo’zi, tumorchai zardo’zi, so’zanai zardo’zi, chimildiki zardo’zi, joynomozi zardo’zi, choynakpo’shaki zardo’zi va hokazo.
Uy-ro’zg’orda ishlatiladigan zardo’zi buyumlarni bichish usullari hamda bichimining tuzilishiga qarab uch turga ajratish mumkin:
Bichimi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan kichik xajmli zardo’zi uy-ro’zg’or buyumlari;
Bichimi ma’lum shaklga ega bo’lgan kichik xajmli uy-ro’zg’or buyumlari;
Bichimi to’g’ri chiziqdan iborat bo’lgan katta xajmli uy-ro’zg’or buyumlari.
Xalq amaliy bezak san’atida, jumladan, zardo’zlikda ham naqshlar muhim o’rin tutadi. Chunki, zardo’zlik xalq amaliy san’atining qo’l choklari orqali hosil qilingan naqshlar asosida badiiy ishlov berish turidir.
«Naqsh» arabcha so’z bo’lib, «gul», «tasvir» degan ma’nolarni anglatadi. Naqsh – qush, hayvon, o’simlik, novda va boshqa elementlarning ma’lum tartibda takrorlanishidan hosil qilingan bezakdir. Naqsh elementlari tabiatdan to’g’ridan-to’g’ri olinmasdan, qayta ishlash asosida hosil qilinadi. Qayta ishlash – o’simlik va hayvonot dunyosidagi tabiiy shakllarni ramziy shakllarga aylantirishdir. O’zbek xalq amaliy bezak san’atida ishlatiladigan naqshlar tuzilishiga ko’ra quyidagi to’rt guruxga ajratiladi:
Islimi (o’simliksimon) naqshlar – egri chiziqli o’simlik elementlaridan iborat.
Geometrik (girix) naqshlar – to’g’ri chiziqli elementlaridan tashkil topgan.
Murakkab (gulli girix) naqshlar - islimi va girix elementlarining chatishmasidan iborat.
4. Ramziy naqshlar (xayvonot va odamzot olamidagi shakllarni qayta ishlab hosil qilingan naqshlar)
Zardo’zlikda naqshlar tikish usullari va ularning tasnifi. Zardo’zlar naqshlar o’sti va tagini tikish usullarida to’ldirib tikishgan bo’lsa-da, baribir zardo’zi buyum naqshlarning ayrim o’rinlari bo’sh qolgan. Shunda ular naqshlarni bezatish usullarini kashf etishgan. Bu usullar o’ziga hos ko’rinishlarga ega bo’lib, ular tabiatdagi o’simliksimon elementlarni qayta ishlash orqali hosil qilingan.
Naqshlarni bezatish usullarining vazifasi bir xil, lekin vositalari har xil bo’lgan ikkita turga ajratish mumkin:
Tofta ip yordamida bezatish turi. Bunda tofta ip tikiladigan bezatish usullining ko’rinishini hosil qiluvchi chiziq ustidan tikib boriladi. Ularni tikishda halqasimon choklar qo’llaniladi. Halqasimon choklar o’zak qism mavjud bo’lib, chok ana shu o’zakni kerakli o’rniga Mustahkamlab turadi. Bu yerda o’zak qism - tofta ip hisoblanadi. Bunda igna tofta ipning bir tomonidan chiqarib ikkinchi tomonga sanchiladi. Chok uzunligi o’zak qismining qalinligiga bog’liq bo’ladi.
Bezaklar bilan bezatish turi. Bu bezatish turi zardo’zligimizga XX asr boshlarida kirib kelgan bo’lib, hozirda juda tez rivojlanmoqda. Bezaklar bilan bezatish usullar ham bezaklarning turiga qarab bo’linadi. Bu usullarning ham o’ziga xos o’rni va tikishning o’ziga xos yo’llari mavjud bo’lib, bu zardo’zlar fantaziyasining maxsulidir.
Bezaklar kerakli o’rinlarga joylashtirishda to’g’ri choklardan foydalaniladi. Chok uzunligi va ular soni hosil qilinadigan bezak naqshning tuzilishiga bog’liq bo’ladi.
Zardo’zlikda 30 xil klassik tikish usullari mavjud. Bu usullar o’ziga xos tomonlarining nomlari bilan bir–biridan farq qiladi. Zardo’zlik umuman ikkiga bo’linadi: birinchisi –zamindo’zi, ikkinchisi – guldo’zi.
Zamindo’zi tikish turi. «Zamindo’zi» forscha «zamin» - yer osti, tagi, «do’zi» - «tikmoq» degan ma’nolarni anglatadi. So’zning ma’nosidan ko’rinib turibdiki, zardo’zi tikish usullari naqshlar tagini yoppasiga zar iplar bilan to’ldirib tikish, ya’ni bunda zar tikilayotgan buyum gulnaqshining zamini yoppasiga zar bilan tikiladi va turli naqshlar hosil qilish vazifasini bajaradi (6-rasm). Bu usulda tikkanda buyumning hamma joyi zar ip bilan naqshlar hosil qilib tikib chiqiladi.
Zamindo’zi qadimda qimmatbaho to’nlarda ishlatilgan bo’lib, hozir zardo’zi do’ppilarning jiyagidagina qo’llanib kelinadi.
|
|
|
| a – tikish usuli | b – buyumda ko’rinishi |
| 6-rasm. Zamindo`zi usulida tikish | |
Guldo’zi –bunda tikilayotgan naqshning tagi ochiq qolib faqat gul naqshlarning o’zi zar bilan tikiladi. Guldo’zi tikish usuli o’ziga xos bo’lib bu quyidagi bosqichda bajariladi. Naqqosh tomonidan naqsh chiziladi. Naqsh nusxasi qalin qog’oz karton yoki teridan qirqib andazasi tayyorlanadi. Sidirg’a baxmal matoga qadab chiqiladi, ya’ni omonat tikib chiqiladi yoki yelimlanadi. Karton nusxani zar ip bilan qoplab tikib chiqiladi. Biroz bo’rtma naqsh gul hosil bo’ladi (7-rasm). Bu usulda tikkanda naqshlarning tagi tikilmasdan qoladi.
|
|
|
| a – tikish usuli | b – buyumda ko’rinishi |
| 7-rasm. Guldo`zi usulida tikish | |
Zardo’zlik maxsulotlari ishlab chiqarishning yakuniy bosqichi. Zardo’zlik maxsulotlari ishlab chiqarishning yakuniy bosqichi yarim tayyor mahsulotlarini pardozlash va tayyor holga keltirish texnologiyalarini o’z ichiga oladi.
Yarim tayyor mahsulotlarini pardozlash jarayonini ikki bosqichga ajratish mumkin:
Abraning yuza qismini pardozlash.
Abraning teskari qismini pardozlash.
Abrani yuza qismida naqshlar tikish ishlari tugagach, butun yuzani ko’zdan kechirish, tikish va bezatish jarayonida yo’l qoyilgan kamchiliklarni aniqlash va ularni tuzatish.
Abraning teskari tomonidagi oddiy iplarni, ya’ni zar iplarni Mustahkamlab turgan pechak iplarni ko’zdan kechirish, ulardagi kamchiliklarni tuzatish, uzunligicha qolib ketgan iplarni 2-3 sm qoldirib kesib tashash. Zar iplarni mustahkamlab turgan oddiy iplarni yelimlash.
Yarim tayyor zardo’zlik mahsulotlarini tayyor holga keltirish texnologiyasi ham muhim o’rin tutadi. Zardo’zlik buyumlarini tayyorlash texnologiyasi buyumlarni bo’laklarga, ya’ni andozalarga ajratib amalga oshirilar ekan, jarayon oxirida, albatta, ularni birlashtirish zarur bo’ladi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Mohir zardo’z bo’lishni xohlagan har bir hunarmand qanday hunarni bilishi zarur bo’lgan?
Uy-ro’zg’orda ishlatiladigan zardo’zi buyumlarni bichish usullari hamda bichimining tuzilishiga qarab qanday turlarga ajratish mumkin?
“Naqsh” so’zining ma’nosini tushuntirib bering.
O’zbek xalq amaliy bezak san’atida ishlatiladigan naqshlar tuzilishiga ko’ra qanday guruxlarga ajratiladi?
Zamindo’zi tikish usuli qanday bajariladi?
Guldo’zi tikish usuli qanday bajariladi?
AMALIY MASHG’ULOT. Zamonaviy kiyim modellari eskizlarini yaratish
Kerakli o’quv-jihoz va ashyolar: stol, stul, A-11 formatli oq qog’oz, rangli va qora qalamlar, akvarel boyoqlari, moda jurnallari.
Zamonaviy koylak modellarini yaratish jarayonini o’rganishda eng avvalo yuksak didli, kiyinish madaniyatini barcha qonun-qoidalarini qalban his qila bilish lozim. Chunki kiyimlarni modellashtirish murakkab, mashaqqatli jarayon bo’lib, maxsus bilimlarni, ijodiy fantaziya va yuksak badiiy didni talab etadi. Kiyimlarning rivojlanish tarixi, ularning sinflanishi, buyumning nimaga mo’ljallanganligi, kiyiladigan fasli va gavda tuzilishining o’ziga xos tomonlarini hisobga olgan holda modellar yaratish zarur. Shu bilan birga kiyimlarga qoyiladigan talablarni bilishlari kerak.
Kiyimlar modellarini yaratishda uch asosiy tamoyilga rioya etiladi:
Kiyim insonning tashqi ko’rinishi va ichki dunyosiga mos bo’lishi;
Kiyimning mo’ljallanishi, kiyilish o’rniga mos bo’lishi;
Ishlatilayotgan materialning kiyim shakliga mos kelishi.
Kiyimlarni yangi modelini yaratish ijodiy xarakterga ega va tasviriy san’at bilan chambarchas bog’liqdir. Masalan, yaratilayotgan model uchun maqsadga muvofiq bo’lgan badiiy bezak vositalarini tanlash kiyimning alohida qismlarining o’zaro mutanosib nisbatlarini aniqlash kabi masalalarni hal qilish kerak.
Kiyimlarni yangi modelini yaratish jarayonida ko’plab masalalar hal qilib boriladi, ya’ni eskizlarni bajarishning turli usul va vositalari (boyoqlar, qalam, tush, flomaster, gazlama va qog’ozlardan applikasiyalar)dan to’g’ri foydalanishga e’tibor qaratiladi. Shuningdek, ko’z aldanishlar - illyuziyalar qonuniyatlaridan kiyimda foydalanish orqali inson gavdasini o’zgacha idrok etishga erishish mumkinligini, ya’ni illyuziya effektlari orqali gavdaning kamchiliklarini sezdirmay va yaxshi sifatlariga esa diqqatni tortish mumkinligini bilish va bundan foydalana olish kerak.
Kiyimlarni yangi modelini yaratishda bilim, texnik ko’nikma va malakadan tashqari badiiy obrazli fikrlash qobiliyatiga ega bo’lish kerak. Shuning uchun insonda kuzatuvchanlik, hayolan faraz qilish va badiiy obrazli fikrlashni rivojlantiradigan ma’lum ko’nikma va malakalarni tarbiyalash nihoyatda muhimdir. Chunki yangi modellar yaratish uchun insonga tasavvuridagi, hayolidagi obrazni, fantaziyani real tarzda amalga oshirish, ko’zi bilan ko’rmagan narsani alohida qismlardan, sifatlardan, xususiyatlardan bir butun yaxlit buyum shaklida tasvirlab bera olish qobiliyati kerak bo’ladi. Biror bir g’oyaning tug’ilishi uchun insonda kuzatuvchanlik va real mavjud bo’lgan narsalarni baholay olish qobiliyatlari bo’lishi kerak. Ko’rgan ma’lum bir narsalar, taassurotlar, turli kechinmalar asosida badiiy asarlar yaratiladi.
Biror bir g’oyani amalga oshirish uchun modelyer-dizayner o’z oldiga bir necha vazifalarni qoyishi va ularni hal etishi lozim.
Kostyum g’oyasining mazmuni qanday va u nimani ifodalaydi?
Kostyum kim uchun mo’ljallanadi?
Mo’ljallanishi va kiyilish o’rni, ya’ni qachon va qayerga kiyiladi?
Kiyim o’z vazifasiga mos bo’lishi uchun uning shakllari qanday bo’lishi kerak?
G’oyani amalga oshirish uchun qanday kompozitsion yechimlarni tanlash kerak (hajmi, rangi, fakturasi va hokazo)?
Qanday materiallar va vositalar qo’llanilishi kerak?
Qoyilgan vazifani bajarishda turli manbalardan foydalanish mumkin. Masalan:
tabiat timsollari (rang, shakl, harakat, insonning o’zi);
mumtoz (klassik) amaliy san’at tushunchalaridan;
xalq ijodiyoti, milliy kiyimlar, gazlamalar namunalari;
roy berayotgan voqea va hodisalar;
chet mamlakatlar xalqlari ijodi va madaniyati namunalari;
ishlab chiqarilayotgan yangi xom ashyo turlari;
insonning o’z shaxsiy kechinmalari va his tuyg’ulari;
shaxsiy taassurotlar va insonning o’ziga xos xususiyatlari va hokazo.
Kiyim modellarini yaratish uchun dastlabki materialga, ya’ni asosiy fondga ega bo’lishdan tashqari insonda xotira mustahkam bo’lishi zarur. Ko’rgan kechirganlarni eslab qolish va bular asosida yangi fikrlar, g’oyalar va obazlarni yaratish uchun xotira, tasavvur, ijodiy fantaziya kabi sifatlarni rivojlantirib borish zarur.
Shunday qilib, kiyim inson uchun faqatgina tabiiy ehtiyoj bo’libgina qolmay, uning o’ziga xos xususiyatlarini, ichki dunyosini ifodalovchi vosita hamdir. Shuning uchun kiyim modellarini yaratishda odamning gavda tuzilishini bilishdan tashqari inson psixologiyasini yaxshi bilish, estetik didga va ichki sezgiga ega bo’lish ham zarur, shunchaki zamonaviy kiyimlarni yaratuvchi mutaxassis bo’lib qolmasdan, ijodkor sifatida faoliyat olib borish talab qilinadi.
Ijodiy fantaziya bilim, ichki sezgi (intuisiya), ijodiy moyilliksiz bo’lmaydi. Ijodiy fikrlash va tasavvur qilishni, fantaziyani tarbiyalash uchun esa, eng avvalo bilim va ichki his, sezgidan iborat bo’lgan moyillik hissini tarbiyalash zarur (8-rasm).
Mustahkamlash uchun savollar:
Zamonaviy koylak modellarini yaratish jarayonini aytib bering.
Kiyimlar modellarini yaratishda qanday tamoyillarga rioya etiladi?
Yangi g’oyani amalga oshirish uchun modelyer-dizayner o’z oldiga qanday vazifalarni qoyadi?
Kiyim modellarini yaratishda insonda qanday sifatlar bo’lishi lozim?
|
|
|
|
| 8-rasm. Zamonaviy kiyim modellari | ||
AMALIY MASHG’ULOT. Zamonaviy kiyimni modellashtirish va bichish
Zamonaviy kiyim sifatida olingan xalat uy kiyimi turlaridan biri bo’lib, bichimi, hajmi, uzunligi jihatdan turlicha bo’lishi mumkin. Taqilmasi bir bortli yoki ikki bortli, tugma chatilgan yoki belbog’ bilan bog’lanadigan bo’lishi mumkin. Xalatlar turli shakldagi yoqali yoki yoqasiz, cho’ntaklari chokda yoki qoplama bo’lishi mumkin. Ular shakli, qo’shimchalari va bezaklari hisobiga o’ng’aylik, bemalollik tuyg’usi hosil qiladigan bo’lishi kerak. Bezaklari shakliga va gazlamasiga mos ravishda turli qoyma burmalar, beykalar, mag’izlar, to’rlar va tasmalardan, kashta va applikasiyalardan iborat bo’lishi mumkin. Xalat uchun ishlatiladigan gazlamalar gigiyenik talablarga javob beradigan, yumshoq, yuvilishi va dazmollanishi oson, ranglari ochiq, mayda va sipo gulli bo’lishi maqsadga muvofiq bo’ladi.
Model tavsifi (9-rasm): Bahor-kuz mavsumiga mo’ljallangan tantanalarda kiyiladigan klassik uslubdagi xalat, yopishib turadigan bichimli, uchma-uch taqilmali, boldirgacha uzunlikda, yelkadan tushgan relyef chokli, yoqasi old bo’lagi bilan yaxlit bichilgan. Yenglari to’g’ri bichimli va uzun, pastki qismiga bezak sifatida to’rdan burma bilan ishlov berilgan. Atlas, adras, velvet kabi ip gazlamalardan yoki velyurdan tikilishi mumkin.
Kerakli o’quv-jihoz va ashyolar: stol, stul, andoza tayyorlash uchun qog’oz, rangli va qora qalamlar, moda jurnallari, turli o’lchamdagi chizg’ichlar va lekalolar, santimetr lentasi va o’tkir qaychi..
Xalatni modellashtirish (10-rasm): Modellashtirish – bu turli shakl va bichimdagi kiyim modelining konstruksiyasini ishlab chiqaradigan murakkab ijodiy jarayondir. Bu jarayon amaliy modellash yoki texnik modellash deb ataladi. Texnik modellash konstruksiya asosini yangi model konstruksiyasiga aylantirishdan iborat.
Xalatning yangi modelini ishlab chiqishda asosiy e’tibor ko’krak vitochkasini ko’chirishga( old va orqa bo’lakda ko’krak va yelka vitochkalari yeng o’mizi chizig’iga o’tkaziladi. Vitochkalar berkitilib bo’ksa chizig’igacha relyef chizig’i o’tkaziladi. Uchma-uch taqilmali bo’lgani uchun 1 sm qo’shiladi, old va orqa bo’laklarga yaxlit tik yoqani modellashtiriladi. Orqa bo’lakda bel chizig’idagi torayish va old bo’lak boyin oyindisi 11–rasmda ko’rsatilganidek bajariladi.
9-rasm. Ayollar xalati
Andazani gazlamaga joylashtirish va bichish (12-rasm). Eni 40, 50, 65 santimetr bo’lgan milliy gazlamalardan bichilganda, xalat uzunligini to’rtga ko’paytirib, 25-30 santimetr chok haqi qo’shilganligi miqdorida gazlama sarf bo’ladi. Gazlama uzunasiga ikki buklab to’shaladi va andazalar bir chetdan, tartib bilan joylashtiriladi: avval katta bichiq detallari, so’ngra orasiga kichik detallar gazlama boy ipining yo’nalishini hisobga olgan holda joylashtiriladi. Andazalar orasida chok haqlari uchun yetarli joylar qoldirilishi kerak. Andazalarning konturlari boyicha kerakli chok haqlari qoyib, bo’rlab chiqiladi va detallar bichib olinadi. Bichilayotgan paytda belgilangan joylarga kertimlar berib ketiladi.Bichiq detallari: 01 - orqa bo’lak – 2 dona, 02 - old bo’lak – 2 dona, 03 – yeng – 2 dona, 04 - yoqa va bort adipi (yaxlit) – 2 dona, 05 – orqa boyin o’mizi adipi – 2 dona.
Mustahkamlash uchun savollar:
Zamonaviy kiyim modellariga tavsif bering.
Xalatga tavsif qanday beriladi?
Modellashtirish jarayoni qanday bajariladi?
Xalat andozalari qanday tayyorlanadi?
Xalatni milliy gazlamadan bichish jarayoni qanday amalga oshiriladi?
AMALIY MASHG’ULOT. Zamonaviy kiyimni tikish
Kerakli asbob va moslamalar: Tikuv mashinasi, ish qutichasi, qo’l ignalari, qaychi, to’g’nog’ichlar, turli rangdagi iplar, bichiq detallari, dazmol, dazmol stoli, xalatni tikish boyicha bajarilgan texnologik xarita va zamonaviy kiyim namunalari.
Xalatga ishlov berish ketma-ketligi. Bichiqni ishga tayyorlash uchun detallarning konturlarini, ulardagi nazorat kertimlarini salqi qaviqlar bilan tikib chiqiladi. Old va orqa bo’laklarning o’rta chiziqlari, relef chiziqlari sirma qaviq bilan belgilab tikiladi. Xalatga ishlov berish uning relef choklarini va yon choklarini ko’klashdan boshlanadi, bunda detallardagi
|
|
|
| 10-rasm. Xalatni modellashtirish | 11-rasm. Xalat andozalari |
12-rasm. Andozani gazlamaga joylashtirish va bichiq detallarini hosil qilish
kertimlarning bir-biriga to’g’ri kelishiga e’tibor berish kerak. Keyin yelka choklar va old bo’lak bilan yaxlit bichilgan ostki yoqaning o’rta qirqimlari ko’klanadi. Ostki yoqaning burchaklari belgilangan chizig’iga 0,2 – 0,3 santimetr yetkazmasdan 45 daraja burchak ostida qirqib qoyiladi va pastki qirqimi orqa bo’lakning boyin o’mizi bilan biriktiriladi. Bunda ostki yoqaning o’rta choki orqa bo’lakning o’rta chizig’idagi kertimiga mos kelishi kerak. Yengning yon qirqimlari ko’klab biriktiriladi va yengboshi chizig’i boylab baxyaqator yuritilib, salgina burma hosil qilinadi. Shundan so’ng xalat gavdaga kiydirib ko’riladi va yelka, yon va relef choklari, bel chizig’i, yaxlit yoqasi, uzunligi to’g’riligi aniqlanadi. Xalatning yengi to’g’nog’ichlar yordamida, kertimlari mos ravishda yelka chokiga va yeng o’mizidagi kertimlarga to’g’rilanib, qadab qoyiladi, yengning to’g’ri o’rnatilganligi tekshiriladi. Kiydirib ko’rilganda aniqlangan kamchiliklar tuzatilib, sirma qaviqlar bilan xalatda belgilanadi, shundan keyin mashinada tikishga o’tiladi. Relef choklar, yon va yelka choklar, ustki va ostki yoqaning o’rta choklari, yenglarning yon choklari biriktirib tikiladi, yo’rmaladi va dazmollanadi. Ostki yoqaning qirqimi orqa bo’lakning boyin o’miziga ulanadi va choki yorib dazmollanadi. Bort adiplari bilan yaxlit bichilgan ustki yoqa old bo’lak ustiga o’ngini o’ngiga qaratib qoyiladi va ko’klanadi, bunda ostki va ustki yoqalarning o’rta choklari hamda yoqa va adip qismlaridagi kertimlar bir-biriga mos bo’lishi kerak. Ko’klash yoqaning o’rta choklaridan boshlanib adip tarafga, keyin etak tarafga qarab bajariladi. Undan so’ng mashinada adip tomonidan baxyaqator yuritib tikiladi. Adip xalatning ichkari tomoniga qaratib ag’dariladi va yoqa qaytarmasining buklanish chizig’igacha bort adipi tomondan, shu chiziqdan etakkacha old bo’lak tomondan 0,2 santimetr kant hosil qilib ko’klab chiqiladi. Yoqa ostki tomonidan dazmollanadi. Bort adipining ichki qirqimini 0,8 santimetrga bukib, mashinada baxyaqator yuritiladi, dazmollanadi va sirma qaviqlar bilan xalatga biriktiriladi. So’ngra bort adipining ichki qirqimlari old bo’lak boyin o’mizi qismida zichroq qaviqlar bilan, boshqa qismlarida siyrak qaviqlar bilan yashirin chok solib, xalatga biriktirib chiqiladi.
Yengning yon qirqimlari biriktirib tikiladi, yo’rmaladi va yotqizib dazmollanadi. Yengning etak qismiga to’rni bir oz burma qilib biriktiriladi, choklar yo’rmalanadi va yeng tomonga qaratib dazmollanadi. Yengni yeng o’miziga o’tqaziladi, choklari yo’rmaladi va yeng tomonga qaratib dazmollanadi.
Xalatning etak qismi belgilangan chok haqi boyicha bukib, yashirin chok bilan qo’lda tikiladi. Xalatga uzil-kesil ishlov beriladi: havoyi petlyalar yo’rmalanadi, tugmalari qadaladi hamda vaqtinchalik qaviq iplaridan tozalanadi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Xalatni birinchi kiydirib ko’rishga qanday tayyorlanadi?
Xalatga ishlov berish ketma-ketligini izohlab bering.
Xalat yengiga qanday ishlov beriladi?
Xalatga uzil-kesil ishlov berish jarayonini aytib bering.
AMALIY MASHG’ULOT. Turli mavzuga oid panolar tayyorlash
D
ekorativ pannoni tayyorlash uchun kerakli xomashyo va asbob-uskunalar: gazetalar, kantselyariya qaychisi, turli o’lchamdagi chizg’ichlar, PVA yelimi, ranli akril boyoqlari, mustahkam iplar.
13-rasm. Dekorativ panno
Biror xonamizni bezash uchun o’z qo’limiz bilan gazeta bo’laklaridan dekorativ pannoni (13-rasm) tayyorlashimiz mumkin. Buning uchun avval gazeta bo’laklaridan ehtiyotkorlik bilan sifatli qilib trubochka shaklida yumalatishni mashq qilish kerak.Intererni bezash uchun bunday trubochkalardan bir nechta tayyorlab olib, keyin ularni ranglar uyg’unligida boyab pannoni tayyorlash mumkin.
Ishni bajarish tartibi quyida berilgan.
|
|
|
| |
| a | b | v | |
|
|
| ||
| g | d | ||
| 14-rasm. Dekorativ pannoni tayyorlash jarayoni | |||
1. Gazetani tilim, tasma ko’rinishida kesib olinadi (14-rasm, a).
2. Kesib olingan tasma bo’laklarini trubochka shaklida yumalatib olinadi (14-rasm,b).
3. Tayyorlangan trubochkalarning bir qismini akril boyoqlariga boyab olinadi, boshqalariga tegilmay o’z holicha qoldiriladi (14-rasm, v).
4. Endi tayyorlangan trubochkalarni 14-rasm, g da ko’rsatilgandek spiral shaklida o’rashni boshlash kerak. Bu jarayonda trubochkalar o’ramdan ochilib ketmasligi uchun PVA yelimidan quyuq surtib foydalanish kerak. Shuni ham eslatib o’tish kerak-ki, panno uchun tayyorlanayotgan bo’laklarda boyalgan trubochkalarni almashtirib ishlatilgani ma’qul, boyalgan va boyalmagan trubochkalarni takrorlanib turishini e’tiborga olish kerak.
5. Turli kattaliklarda tayyorlangan aylana bo’laklarini avval o’zaro bir-biriga moslashtirib joylashtirib olib, so’ngra ularni ip bilan o’zaro biriktirib olish kerak. Tayyor bo’lgan dekorativ pannoga ilgan qismini o’tkazib kerakli joyga osib qoyish mumkin.
Ipli dekorativ pannoni (15-rasm) tayyorlash uchun kam miqdorda ashyolar va ish qurollari (16-rasm) kerak bo’lib, insondan uni tayyorlash uchun alohida ko’nikmalarni bo’lishi talab etilmaydi. 17-rasmdan foydalanib bu pannoni tayyorlash jarayonini ketma-ketlikda bajarish mumkin.
|
|
|
| 15-rasm. Ipli dekorativ panno | 16-rasm. Ish qurollar va xom-ashyo |
Mustahkamlash uchun savollar:
Nima uchun turli pannolarni tayyorlash tavsiya qilinadi?
Dekorativ panno uchun qanday ish qurollari va xom-ashyo kerak bo’ladi?
Dekorativ pannoni tayyorlash jarayonini aytib bering.
Ipli dekorativ panno uchun qanday ish qurollari va xom-ashyo kerak bo’ladi?
Ipli dekorativ pannoni tayyorlash jarayonini aytib bering.
|
|
|
|
|
|
|
|
| 17-rasm. Ipli dekorativ pannoni tayyorlash jarayoni | ||
2. ISHLAB CHIQARISH ASOSLARI
Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi
Bozor iqtisodiyotiga o’tish, ichki va tashqi savdo sharoitining muttasil o’zgarib borishi bozor munosabatlariga o’tish shart sharoitini, uning o’ziga xos xususiyatlarini atroflicha o’rganishni taqozo etmoqda. Shu sababli olim va mutaxassislarning marketing nazariyasi xamda amaliyotiga, ishlab chiqarishni tashkil etish va takomillashtirishning yangi shakl xamda usullariga qiziqishi tobora ortmoqda.
Pirovard maqsadda bozorni, tayin bir iste’molchini ko’zlash, raqiblar va raqobat usullarini puxta o’rganish yutuq va barqarorlik garovi bo’lib bormoqda. Bozor talabini yaxshi bilish korxonaga maxsulotni rejalashtirish, loyihalash, yaratish va ishlab chikarishni xaridor talabiga muvofik ravishda anik amalga oshirish imkonini beradi.
Bozor sharoiti korxonalarni samarali ishlashga majbur qiladi. Shu talabga javob bera olmagan korxonalar biznes sohasidan chiqib ketishga majbur bo’ladilar. Bozor sharoitida korxonalarning asosiy maqsadi - foyda olishdir. Buning uchun eng kerakli tovarlar ishlab chiqarish va tegishli xizmatlarni taklif etish kerak bo’ladi.
Bozor iqtisodiyotida amalga oshirilayotgan ishlar biznes bilan shug’ullanuvchi tadbirkor, ishbilarmon, korxona rahbarlari va menejerlardan katta bilimlarni talab qiladi. Shuning uchun ham ishbilarmon, tadbirkor va korxona rahbarlari o’z ishini nimadan va qanday boshlash kerak, korxona va firmalarning faoliyat mexanizmlari qanaqa, raqobatning mohiyati, harakatga keltiruvchi kuchi nimadan iborat, tadbirkorlar bilan hamkorlar o’rtasidagi aloqalar nimalarga asoslanadi, tadbirkor mas’uliyati nimalardan iborat kabi muammolarni oqilona yechish uslublarini bilishlari kerak.
Bozor iqtisodiyotiga o’tish kishilarning ishbilarmonlik faoliyatiga keng yo’l ochib berdi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida o’zaro erkin raqobat tadbirkorlikni rivojlantirishning muhim omili sifatida maydonga chiqadi. Raqobat shunday omilki,u:
Ishlab chiqaruvchilarni innovatsiyaga, ishlab chiqarishga yangi texnika va texnologiyani joriy qilishga undaydi;
Ish bilan band bo’lgan har bir fuqaroning mas’uliyatini, ularning mehnat unumdorligini, ish sifatini oshiradi;
Qattiq mehnat intizomini o’rnatadi;
Iste’mol mahsulotlarini arzonlashtirishda katta rol oynaydi.
Tadbirkorlik faoliyatining o’ta muhim jihati – bu ishlab chiqarishdir. Bu jarayonda iqtisodiy resurslar ishlatiladi, mahsulotlar va xizmatlardan iborat hayotiy ne’matlar yaratiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida dehkon xo’jaligini tarkibidagi uy xo’jaligini rivojlanishiga ham alohida ahamiyat berilmokda. Xususan, hunarmandchilik, qandolatchilik, nonvoylik, uy – bog’cha va yaslilarni ko’paytirish shular jumlasidandir. Chunki, bu soha qo’shimcha inshootlar qurishni, qo’shimcha mablag’larni sarflashni talab qilmaydi. Shuning bilan bir qatorda, kishilar o’z vaqtlarining ko’p qismini uy xo’jaliklariga sarflaydilar, mablag’larni tejaydilar hamda qishloq xo’jalik mahsulotlarini, turli chiqindilarni qayta ishlab, axoliga xizmat ko’rsatadilar.
Bozor iqtisodiyoti erkin iqtisodiyot bo’lib, uning asosida tovar-pul munosabatlari mujassamlashgan, axolini ijtimoiy himoya qilishga mo’ljallangan, iqtisodiy tanho hukmronlikni inkor etuvchi va tartiblashtirib turuvchi iqtisodiyotdir. Bozor iqtisodiyoti tovar-pul munosabatlariga asoslangan iqtisodiy munosabatlar majmuasidir. Bozor iqtisodiyotini subyektlari mavjud va ularga quyidagilar kiradi:
Mulk egalari - ular yer egalari, ishlab chiqarish vositalari egalaridan tashkil topadi. Ular o’z mulkidan daromad topadi, tadbirkorlik bilan shug’ullanmaydi.
Tadbirkorlik, firma, korxona, xo’jaliklar kiradi. Ular tadbirkorlik bilan shug’ullanadilar, ishlab chiqarish omillarini ishga solib, foyda oladilar.
Davlat – ishlab chiqarish bilan hamda iste’mol bilan shug’ullanadilar. Ularga davlatning barcha tashkilotlari va muassasalari kiradi. Ular bozor va unda qatnashuvchilar faoliyati ustidan nazorat kiladilar.
Xo’jalik yuritishning turli shakllari.
Mulkchilikning turli shakllari.
Xususiy mulkni ustivorligi.
Erkin iqtisodiyotni mavjudligi.
Narxlarning erkinlashuvi.
Raqobat kurashining mavjudligi.
Davlatning iqtisodiyotga aralashuvini cheklanganligi.
Tadbirkorlik va tanlovning erkinligi.
Korxona va firmalarning ichki hamda tashki shart-sharoitlar o’zgarishlariga moslashuvchanligi.
Daromadlarning cheklanmaganligi.
Bozor iqtisodiyoti turli mulkchilikka asoslanganligi tufayli, xo’jalik yuritish shakllari ham turlicha bo’ladi, ya’ni yakka tartibda, jamoa-uyushmaga birikkan holda, sherikchilik yoki aktsionerlik asosida, o’z mablag’iga yoki qarzga olingan mablag’ga tayanib xo’jalik yuritish, yer va boshqa vositalarni ijaraga olish va boshqarlar.
Erkin iqtisodiyot – kishilarning mulk egasi bo’lishi, mulkdorlarni iqtisodiy faoliyatining mustaqil bo’lishidir.
Bozor iqtisodiyotida narx-navo erkinlashadi. Narxni davlat yuqoridan turib belgilab bermaydi, balki talab va taklifga qarab, sotuvchi bilan sotib oluvchining savdolashuviga binoan yuzaga keladi.
Raqobat bozor iqtisodiyotining harakatlanitiruvchi asosiy vositasi hisoblanadi. Raqobat – tovarlar ishlab chiqarishni ko’paytiradi, sifatini yaxshilaydi, jamiyat uchun kerak bo’lgan tovarlarni ishlab chiqaradi, resurslardan tejab foydalanadi, bozorni muvozanatga keltiruvchi kuch hisoblanadi.
Ma’lumki, bozor iqtisodiyotini shakllantirish davrida va undan keyin ham davlatning ijtimoiy siyosati faqat odamlarni ijtimoiy himoya qilish bilan chegaralanib qolmasdan, ularni ish bilan ta’minlashni ham o’z tarkibiga oladi. Respublikada bu sohada bir qator ishlar amalga oshirilmoqda.
1) Yakka tartibdagi tadbirkorlikni rivojlantirish. Qishloq xo’jaligidagi xom-ashyoni qayta ishlash, xalq iste’mol mollarini, mahalliy xom-ashyodan qurilish materiallari tayyorlovchi xususiy kichik korxonalarning faol rivojlanishini rag’batlantirish.
2) Xizmat sohasini rivojlantirish, ya’ni ijtimoiy-maishiy xizmat ko’rsatish sohalarini yanada rivojlantirish, xususan qishloq joylariga alohida e’tibor qaratish.
3) Qishlokda keng tarmoqli ijtimoiy va ishlab chiqarish infra tuzilmasini yaratib, yangi ishlab chiqarish va yangi ish o’rinlarini yaratish.
4) Ishdan bo’shagan xodimlarni qayta tayyorlash va qayta o’qitishni tashkil etishni tubdan o’zgartirish.
5) Vaqtincha ishga joylashish imkoni bo’lmagan mehnatga yaroqli axolini davlat tomonidan ishonchli ravishda ijtimoiy himoyalash.
Demak, aytilgan fikrlardan ko’rinib turibdiki, bu muammoli vazifalar ko’p qirralidir, uning yechimi davlat va bozor mexanizmlarini vujudga keltirish, yangi sohalarni ochish, yangi ish o’rinlarini yaratish, talabni o’rganib taklif qilish, zarur bo’lganda iqtisodiyot tarmoqlarida va sohalarida ish kuchini qayta taqsimlashni talab qiladi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Bozor sharoitida korxonalarning asosiy maqsadi nimalardan iborat?
Tadbirkorlikni rivojlantirishda raqobatning omillari nimalardan iborat?
Bozor iqtisodiyotining subyektlarini nimalar tashkil etadi?
Bozorni va bozor iqtisodiyotining asosiy tub belgilarini aytib bering.
Gazlamaga ishlov berish yo`nalishlarida ishlab chiqarishi va uning mohiyati
Har qanday korxona - bu o’ziga qarashli ishlab chiqarish vositalaridan foydalangan holda ishlab chiqarish jarayonlarini bajaruvchi jamoadir. Keyingi vaqtlarda tikuvchilik korxonalarini «firma» terminida qo’llash uchrab turadi. Korxona va firma bir xil vazifani bajaradi. Korxona mahsulotni ishlab chiqarishda xuquqiy, texnikaviy, iqtisodiy xamda tashkiliy ishlarni bajaradi.
Tikuvchilik sanoati korxonalaridagi ishlab chiqarish asosiy va yordamchi ishlab chiqarish jarayonlariga bo’linadi. Asosiy ishlab chiqarishda xomashyo va materiallar ishlab chiqarish jarayonida tayyor mahsulotga aylanadi. Asosiy ishlab chiqarish tsexlarida tsexlarning ixtisoslanganligiga ko’ra xomashyodan tayyor mahsulot ishlab chiqarish texnologik jarayonining ma’lum bosqichi amalga oshiriladi. Asosiy ishlab chiqarish tsexlariga: tajriba, tayyorlov, bichish, tikish va pardozlash tsexlari kiradi.
Korxonaning asosiy ishlab chiqarish tsexlari uchun bug’, issiq suv, elektr energiya, extiyoj qism, asbob-uskuna va moslamalar bilan ta’minlash, mashinalarni uzluksiz ishlash uchun ta’mirlash ishlarini yordamchi ishlab chiqarish tsexlari amalga oshiradi.
Tikuvchilik ishlab chiqarish jarayonining har bir bosqichi tsexlarda ma’lum bir vazifani bajaradi. Korxonaning tayyorlov tsexida gazlamalar sifati va miqdori boyicha qabul qilinadi, ishni beto’xtov borishini ta’minlash uchun ularning zahirasi tashkil etiladi, gazlamalar bichishga tayyorlanadi, hujjatlar rasmiylashtiriladi. Bichish tsexida buyum detallari bichiladi, ularni tikishga tayyorlanadi, komplektlanadi va bichiqlarni tikuv tsexiga uzatiladi. Tikuv tsexlarida detallarga ishlov beriladi, buyum bo’laklari tayyorlanadi va tayyor maxsulotlar yig’iladi. Tayyor mahsulotning sifatiga ta’sir etuvchi pardozlash ishlari pardozlash tsexida yoki tikuv tsexining pardozlash bo’limida amalga oshiriladi.
Tajriba tsexining asosiy vazifasi ishlab chiqarish uchun zamonaviy va sifatli modellarni tayyorlab berish, ya’ni modellarni konstruktiv va texnologik tayyorlash: andozalar tayyorlash va joylashmalarni bajarish, gazlama sarf meyorini aniqlash, buyum tikishning texnologik tartibini tuzish, model namunasini tikish, yangi modelga texnik hujjatlarini tuzish va ishlab chiqarishga tushirish hisoblanadi.
Hozirgi vaqtda ko’pgina tikuvchilik korxonalarida texnologik jarayonlarni loyihalashning avtomatlashtirilgan tizimlari qo’llanilmoqda. Bunday tizimlardan foydalanish mehnat sharoitlarini yaxshilash, qo’l mehnatini qisqartirish, bir qator ishlarni avtomatlashtirish, mahsulot sifatini yaxshilash, mehnat unumdorligini oshirish va ish kuchiga bo’lgan extiyojni kamaytirishga imkoniyat yaratadi. Loyihalashning avtomatlashtirilgan tizimlari kiyimni konstruktsiyalash, kiyimni modellashtirish, andozalar komplektini qurish, buyum andozalarini ko’paytirish, andozalarni gazlamaga joylashtirish, konstruktorlik hujjatini ishlab chiqish, shuningdek, texnologik ma’lumotlarni tayyorlash, ya’ni tikuvchilik buyumlarini tayyorlash boyicha texnologik operatsiyalar ma’lumotnomasini ishlab chiqish, elektron meyoriy ma’lumotnomadan foydalanib sarf vaqti meyori va furnitura sarfi boyicha hisoblarni avtomatik bajarish, kiyim ishlab chiqarish jarayonining tashkiliy-texnologik tizimini avtomatik shakllantirish, alohida ishchilarni va korxonani ishlab chiqarish boyicha amaldagi ma’lumotlarni hisobga olish vazifasini bajaradi.
Shuningdek, tikuvchilik sanoatida ishlab chiqarishning turli jarayonlarida operatsiyalarni bajaruvchi va xizmat qiluvchi robotlar va manipulyatorlar qo’llanilmoqda. Ular yordamida tayyorlov tsexida ko’tarish va tushirish operatsiyalari, bichish tsexida gazlama to’shamalaridan detallarni qirqib olish, tikuvchilik tsexida mehnat predmetlarini ish o’rinlariga tashish, berish va olish operatsiyalarini, belgilangan chiziq boyicha detallarni tikish va ularni taxlash operatsiyalari bajariladi. Bundan tashqari avtomatlashtirilgan boshqarish tizimlari ham qo’llanilmoqda.
O’zbekiston respublikasining poytaxti Toshkent mustaqillik yillarida dunyoga yirik sanoat markazlaridan biri sifatida tanildi. Qariyb 120 ta davlat bilan tashqi iqtisodiy aloqalar olib borilayotgani shunday deyishimizga asosdir. Ayni paytda bu yerda 110 ta yirik sanoat korxonasidan tashqari, 38 mingdan ortiq kichik biznes subyektlari samarali faoliyat ko’rsatayapti. Har yili ko’plab yangi zamonaviy ishlab chiqarish quvvatlari foydalanishga topshirilishi evaziga mahsulot tayyorlash hajmi muttasil oshmoqda.
Poytaxtimizdagi “Uztex Tashkent” mas’uliyati cheklangan jamiyati “Uztex” kompaniyalari guruhidagi taroqli va kardli dastgohlarda yigirilgan ip ishlab chiqarishga ixtisoslashtirilgan korxonadir. Bundan tashqari, tizimdagi “Uztex Chirchik” hamda “Eurotex Tashkent” korxonalari faoliyat yuritayotgan bo’lib, ularda yuqori sifatli trikotaj mato va kiyim-kechaklar tayyorlanadi. Bunday mahsulotlarga tashqi bozorda talab yuqori. Ularning asosiy qismi eksportga yo’naltiriladi. Bugungi kunda “O’zbekengilsanoat” davlat-aktsiyadorlik kompaniyasi tarkibida 270 dan ziyod korxonalar faoliyat ko’rsatayapti. Ular tomonidan iste’molchilarning talab va taklifi asosida ishlab chiqarilayotgan 600 xil rang, 20 dan ko’proq nomdagi kiyim-kechaklar dunyoning 40 dan ortiq mamlakatlarida o’z haridorlariga ega.
Mustahkamlash uchun savollar:
Gazlamaga ishlov berish yo`nalishlarida ishlab chiqarish korxonaliga tavsif bering.
Tikuvchilik sanoati korxonalaridagi ishlab chiqarish jarayonlari nechta turga bo’linadi?
Tajriba tsexining asosiy vazifasini sanab bering.
Respublikamizda tikuvchilik yo’nalishida qanday tikuvchilik korxonalari faoliyat ko’rsatmoqda?
Pazandachilik yo`nalishlarida ishlab chiqarishi va uning mohiyati
Respublika oziq-ovqat sanoatini boshqarish tizimini yanada takomillashtirish, tarmoq korxonalarini modernizatsiya qilish, texnik va texnologik jihatdan qayta jihozlash uchun investitsiyalarni, avvalam bor to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etish va shuning asosida qishloq xo’jalik xomashyosini chuqur qayta ishlashni ta’minlash, ichki va tashqi bozorlarda raqobatbardosh sifatli maxalliy oziq-ovqat mahsulotlari ishlab chiqarish hajmlari va turlarini oshirish maqsadida 2011 yil 31 oktabrda O’zbekiston Respublikasi Prezidentining PQ 1633-sonli «2012-2015 yillarda respublika oziq-ovqat sanoatini rivojlantirishni va boshqaruvini tashkillashtirishni yanada takomillashtirish chora-tadbirlari to’g’risida»gi muhim qarori qabul qilindi. Mazkur qarorga ko’ra, «Yog’-moy va oziq-ovqat sanoati» hamda «O’zgo’shtsutsanoat» uyushmalarning birlashishi natijasida Oziq-ovqat sanoati korxonalari uyushmasi tashkil etildi. Qoyidagilar Oziq-ovqat sanoati korxonalari uyushmasining asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlari etib belgilandi:
uyushma tarkibiga kiruvchi yog’-moy, go’sht-sut va oziq-ovqat sanoati korxonalari va tashkilotlari faoliyatini muvofiqlashtirish, ularning manfaatlari ifoda etilishi va huquqlari himoya qilinishini ta’minlash, qayta ishlash korxonalari, qishloq xo’jalik ishlab chiqaruvchilari, tayyorlov va savdo tashkilotlari o’rtasida zamonaviy bozor munosabatlarini tarmoqda keng joriy qilish chora-tadbirlarini amalga oshirish;
oziq-ovqat mahsulotlarining ichki va tashqi bozorlarini marketing jihatidan tadqiq etilishini tashkil qilish, tarmoqni rivojlantirishning o’rta va uzoq muddatli dasturlarini ishlab chiqish hamda amalga oshirishda qatnashish, xom ashyoni chuqurroq qayta ishlashda va sifatli raqobatbardosh mahsulotlar ishlab chiqarishni o’zlashtirishda tarmoq korxonalariga ko’maklashish, ular bilan ichki bozorni yanada ko’proq to’ldirish hamda eksportga yetkazib berishni oshirish;
oziq-ovqat mahsulotlarini ishlab chiqarishda ilg’or xalqaro tajribani har tomonlama o’rganish, ishlab chiqarishni modernizatsiyalash hamda texnik jihatdan qayta jihozlashda, yuqori unumli zamonaviy innovatsion texnologiyalarni joriy etishda, mazkur maqsadlar uchun investitsiyalarni, avvalambor, to’g’ridan-to’g’ri xorijiy investitsiyalarni keng jalb etishda yog’-moy, go’sht-sut va boshqa oziq-ovqat sanoati korxonalariga ko’maklashish;
tarmoq korxonalariga ishlab chiqarilayotgan mahsulotlarni standartlashtirish va sertifikatlashda, butun jahonda qabul qilingan uning sifatini baholashning zamonaviy tizimlarini joriy etishda ko’maklashish;
yog’-moy sanoati korxonalarining chigit yetishtiruvchilar bilan o’zaro munosabatlari mexanizmini yanada takomillashtirish, chigitni qabul qilish, qat’iy hisobga olish, shuningdek, uning sifatini ta’sirchan nazorat qilish masalalari ham shu jumlaga kiradi. Tarmoq korxonalari tomonidan paxta yog’i chiqishining belgilangan normalariga, shuningdek, ishlab chiqarilayotgan mahsulotni sotishda zarur tartibga rioya qilinishini ta’minlash;
tarmoq korxonalariga axborot xizmatlarini ko’rsatish, kadrlarni tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirishni tashkil etish.
Hozirgi kunda uyushma tarkibida 150 dan ortiq yog’-moy, go’sht-sut, meva-sabzavot mahsulotlarini qayta ishlash va boshqa oziq-ovqat sanoati korxonalari faoliyat yuritmoqda. Ularda mingdan ziyod turdagi mahsulotlar ishlab chiqarish yo’lga qoyilgan bo’lib, o’simlik yog’lari, margarin, shakar, mineral suvlar, qandolatchilik, sut, go’sht va meva-sabzavot konserva mahsulotlari tayyorlanmoqda.
Mustahkamlash uchun savollar:
Pazandachilik yo`nalishlarida ishlab chiqarish korxonaliga tavsif bering.
O’zbekiston Respublikasida oziq-ovqat sanoatini rivojlantirishni va boshqaruvini tashkillashtirishni yanada takomillashtirish to’g’risida qanday qaror qabul qilingan?
Oziq-ovqat sanoati korxonalari uyushmasining asosiy vazifalari va faoliyat yo’nalishlarini sanab bering.
Respublikamizda oziq-ovqat sanoati korxonalari uyushmasining yutuqlari nimalarda ko’rinmoqda?
Ishlab chiqarishni tayyorlashga oid texnologik hujjatlar ro`yxati va ularning mazmuni
Ishlab chiqarish korxonalarida tikuvchilik buyumlarini ishlab chiqaradigan texnologik jarayonni loyihalash quyidagi bosqichlarda olib boriladi:
I-bosqich. Dastlabki ma’lumotlarni yig’ish, tahlil qilish va texnik topshiriqlarni ishlab chiqish, ya’ni:
1. Model tanlash va asoslash.
2. Tanlangan buyum modellariga gazlama tanlash.
3. Tanlangan modeldagi buyumni tikish uchun asbob-uskuna tanlash va ular asosida tikish usulini belgilash.
4. Tikish usuli asosida tanlangan modeldagi buyumni tikish texnologik tartibini tuzish.
5. Tanlangan modeldagi buyumlarni ishlab chiqarish uchun ishlab chiqarish tikish texnologik xaritasi shaklini tanlash.
II-bosqich. Tikuvchilik tsexini loyihalash yuzasidan texnologik hisoblash ishlarini bajarish:
1. Ishlab chiqarish jarayonida qatnishayotgan texnik jihozlarning texnologik sxemasini tuzish, ya’ni tikuv mashinalari, namlik-issiqlik ishlov berish asbob-moslamalarining o’rnini to’g’ri ketma-ketlikda to’g’ri joylashtirish.
2. Texnologik sxemani taxlil qilish.
3. Tikuvchilik tsexining texnika iqtisodiy ko’rsatkichlarini hisoblash.
4. Tikuvchilik tsexida ishchi o’rinlarini joylashtirish va uni rejasini tuzish.
Bu ikkita bosqichni amalga oshirish korxonaning tajriba, tayyorlov, bichish va tikish uchastkalarida amalga oshiriladi.
Kiyimlarni ishlab chiqarish uchun tayyorlov ishlari tajriba uchastkasidan boshlanadi. Bu ishlar quyidagilardan iborat:
1. Loyihalash, modellashtirish, har bir model uchun hujjatlarni tayyorlash;
2. Andozalar tayyorlash;
3. Barcha materiallarning sarflash meyorini aniqlash;
4. Trafaretlar tayyorlash;
5. Yangi modellar namunalarini tayyorlash, tikuvchilarga o’rgatish;
6. Yangi ishlov berish usullarini ishlab chiqish;
7. Yangi jixozlarni sinash, tekshirish va qo’llash.
Tajriba uchastkasi uchun Frantsiyaning «Lektra», Ispaniyaning «Investronika» firmasining «Invesmark» va AQShning «Gerber» firmasining AM-50 avtomatik loyihalash tizimlari (SAPR) bor. Bu tizimlar yordamida kiyimning yangi modeli, andozalari yaratiladi, andozalar texnikaviy usulda ko’paytiriladi, andozalar joylashmasi tayyorlanadi.
Tayyorlov uchastkasida gazlamalarning fizik-mexanik xususiyatlarini sinab ko’riladi va gazlamaning sifati tekshirib chiqiladi hamda gazlamalarni bichishga tayyorlanadi. Tayyorlov uchastkasida quyidagi ishlar amalga oshiriladi:
1. Gazlamalarni qabul qilish, o’rovini ochish, vaqtincha saqlash;
2. Gazlamalar sifatini tekshirish, uzunligi va enini o’lchash, sifati tekshirilgan gazlamalarni saqlash;
3. Gazlama to’plarini hisoblash, to’shama uchun gazlamalarni saralash, bo’rlama tayyorlash;
4. Tayyorlangan to’plarni bichish uchastkasiga yuborish.
Tayyorlov uchastkasida gazlamalar quyosh nuridan, past haroratdan, namlikdan, kemiruvchilardan himoya qilinishi kerak.
Gazlamalar sifati boshqa shahardan keltirilgan bo’lsa, 20 kun muddatdan kechiktirmasdan, shu shahardan keltirilgan bo’lsa 10 kun muddatdan kechiktirmasdan tekshirilishi lozim. Gazlama nuqsonini topish “BPM-2”, “BPM-3”, “Edelman” mashinalari yoki 3 metrli o’lchov stollari ishlatiladi. O’lchash natijalari har qaysi to’pning pasportiga yoziladi. Yaponiyaning “Kominami” firmasining VK-50L mashinasi gazlamalarning uzunligi va enini o’lchaydi, sifatini tekshiradi va avtomatik tarzda to’pning pasportini yozib chiqaradi. Bu operatsiyalarni bajaruvchi Frantsiyada chiqarilgan «Alpis» mashinasi ham mavjud.
Sifati tekshirilayotgan gazlamalarda nuqson topilsa, gazlamaning yuz tomoniga bo’r bilan belgilanadi va milkiga rangli iplar yoki yopishqoq lenta bilan «signal» biriktirib qoyiladi. So’ngra tekshirilgan gazlamalar hisobchilarga yuboriladi. Hisobchilar esa gazlamalarni qoldiqsiz bichish uchun to’plarni hisoblaydilar.
Tayyorlov uchastkasida tanlab olingan avralik, astarlik, qotirmalik, bezak materiallar va bo’rlamalar birgalikda bichish uchastkasiga yuboriladi.
Bichish uchastkasida gazlamani bichish texnologik jarayoni quyidagi texnologik operatsiyalarni o’z ichiga oladi:
1. Bichish tsexida avra, astar va qotirma materiallarini to’liq to’plamda tayyorlov tsexidan qabul qilish;
2. Gazlamani to’shash;
3. To’shamani ustki birinchi qavatida bo’rlamani bajarish yoki tayyor bo’rlamani to’shama ustiga yozish;
6. To’shamani bo’laklarga bo’lish;
7. Buyum detallarini qirqib olish;
9. Bichiq detallarini sifatini tekshirish;
10. Buyum detallarini razmer va rostlar boyicha bog’lamga to’plab bog’lash;
11. Buyum detallarini nomerlash va bog’lamlash;
12. Buyumni yo’l varaqasini to’ldirish;
Avtomatik tarzda to’shamani tayyorlash uchun Frantsiyada chiqarilgan «Lektra» tizimining «LEKTRA YE-73» to’shash qurilmasi bor.
To’shama tayyor bo’lgandan keyin uning ustiga bo’rlama to’shaladi va o’chib ketgan noaniq chiziqlari bo’r bilan chiziladi. Tayyor bo’lgan to’shamadan buyum detallari bichiladi. Gazlamalarni bichishning ikki xil usuli: gazlamani universal asbobda va maxsus asbobda bichish usullari bor.
Gazlamani universal usulda bichishda xilma-xil qaychilar va arralar ishlatiladi. Bundan tashqari universal qishda EZM-2, EZDM-1, EZDM-2, OM-2, M-3, Vengriya «Pannoniya» firmasining CS-529, CS-530 markali vertikal va disk pichoqli ko’chma bichish mashinalari ishlatiladi. Bundan tashqari bichish uchastkasida AQSH «Gerber» firmasining S-91 avtomatik bichish tizimini qo’llash mumkin. Buyum detallarini razmer va rostlar boyicha bog’lamga to’plab tikish uchun tikish tsexiga yuboriladi.
Tikish tsexida buyum texnologik xarita asosida tikiladi va buyumga pardozlash ishlari berilib tekshiruvdan o’tkaziladi va qadoqlanadi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Ishlab chiqarish korxonalarida tikuvchilik buyumlarini ishlab chiqaradigan texnologik jarayonni loyihalash qanday bosqichlarda olib boriladi?
Tikuvchilik buyumlarini ishlab chiqaradigan texnologik jarayon korxonaning qaysi uchastkalarida amalga oshiriladi?
Tajriba, tayyorlov, bichish uchastkalarining ish faoliyatlarini aytib bering.
Texnologik hujjatlarning yagona tizimi va uning davlat standartlari
Tikuvchilik korxonalarida istalgan turdagi modelni yaratishda texnologik hujjatlarning yagona tizimi ishlab chiqilgan. Bu tizimga asosan texnologik jarayonda foydalaniladigan har qanday normativ-texnik hujjatlar barcha tikuvchilik korxonalarida bir xil ko’rinishda bo’lib, bu hujjatlardan korxonalar bir-birining modellarini ishlab chiqarishda foydalani olishlari mumkin. Bu hujjatlar davlat standartlari talablari asosida ishlab chiqilib, har bir korxona bunga amal qiladi.
Tikuvchilik korxonalarida yangi modellarni yaratish bilan yuqori malakali rassom-modelchilar, ya’ni dizaynerlar shug’ullanadilar. Dizaynerlar model eskizini zamonaviy moda yo’nalishida chizadilar. Konstruktorlar esa baza asoslarini ko’rib, rasmga asoslanib modelning birlamchi andozalarini tayyorlaydilar. Modelning baza asosiga asoslanib o’rtacha razmer – rost uchun ishchi andozalar, yordamchi andozalar, model uchun hujjatlar tayyorlaydilar.
Normativ-texnik hujjatlar. Ma’lum bir seriyada ishlab chiqariladigan har bir model uchun buyumning o’rtacha razmer, rost, to’lalikdagi namunasi tikiladi, shu model uchun etalon andozalar tayyorlanadi. Konstruktsiya aniq bo’lgandan keyin andozalar texnik kupaytirishga yuboriladi. Andozalarni texnik ko’paytirish kartondan andozalarni kesish bilan birga AQShning “Multigreyder” asbobida va Germaniyaning “TSUZE” qurilmasida elektron-hisoblash texnikasi yordamida bajariladi. Bunda 7 xil razmerdagi andozalar tayyorlanadi.
Andozalar 3 xil bo’ladi: etalon andozalar, ishchi andozalar va yordamchi andozalar. Etalon andozalar model namunasini tayyorlash uchun ishlatiladi. Ish andozalar 5 ta to’la komplektda tayyorlanadi, undan 2 tasi tajriba uchastkasiga gazlama sarfini aniqlash uchun, 1 tasi tayyorlov uchastkasiga bo’rlama tayyorlash uchun, 2 tasi bichish uchastkasiga beriladi. Yordamchi andozalar tikuvchilik tsexida kiyim detallaridagi bort burchaklari, cho’ntak o’rinlari, vitachkalar va izmalar o’rnini belgilash uchun ishlatiladi. Hamma andozalarga modelning nomeri, razmeri, rosti yoziladi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Texnologik hujjatlarning yagona tizimi deb nimaga aytiladi?
Tikuvchilik korxonalarida yangi modellarni yaratishda ishlatiladigan normativ-texnik hujjatlarni aytib bering.
Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o`lchash va taqqoslash texnologiyasi
Respublikadagi ishlab chiqarish korxonalarida iqtisodiyotni tartibga solish uchun: qonunchilik, ijro etish va nazorat kilish usullaridan izchillik bilan foydalaniladi. Bu esa mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilishni nazarda tutadi.
Ishlab chiqarishni nazorat qilishning asosiy maksadi iqtisodiy va ijtimoiy barkarorlikni ta’minlash, mamlakat ichida va xalqaro maydonda mavjud tizimni Mustahkamlashdan iborat. Buning uchun: iqtisodiy tsiklni barqarorlashtirish, milliy xo’jaliklarning tarmoq va mintaqaviy tuzilishini takomillashtirish; atrof-muhit holatini yaxshilamoq zarur.
Buning uchun quyidagi vazifalarni amalga oshirmoq lozim:
1. Ishlab chiqarishning bozor tizimini samarali amal kilishiga imkoniyat tug’diruvchi huquqiy asos va ijtimoiy muhitni ta’minlash;
2. Raqobatni himoya qilish.
Iqtisodiyotni tartibga solish yuzasidan quyidagi vazifalarni ham bajaradi:
Daromad va boylikni qayta taqsimlash;
Resurslarni qayta taksimlash;
Iqtisodiyotni barqarorlashtirish, ya’ni iqtisodiy tebranishlar vujudga keltiradigan inflyatsiya va bandlik darajasi o’sishidan nazorat qilish hamda iqtisodiy o’sishni rag’batlantirib borish.
Raqobat bozor iqtisodiyotida asosiy tartibga soluvchi mexanizm sifatida xizmat qiladi. Raqobat sharoitida xaridor - bu xujayin, bozor ularning gumashtasi, korxona esa ularning xizmatkori hisoblanadi.
Davlat bir kator yullar bilan resurslarning nomutanosib taqsimlanishini keltirib chiqaradigan oqibatlarni yumshatib boradi.
Birinchidan, iste’molchilarning aniq tovar va xizmatlarni xarid qilish qobiliyatini oshirish yo’li bilan ularning talabi kengaytiriladi. Masalan, Respublikamizda islohotlarning dastlabki davrida oziq-ovqat mahsulotlariga talon tizimi joriy etildi. Bu esa past daromadli oilalarning oziq-ovqat maqsulotlariga bo’lgan talabni oshiradi va shu orqali resurslarning nomutanosib taqsimlanishini bartaraf qiladi.
Ikkinchidan, davlat taklifni oshirish maqsadida ishlab chiqarishni subsidiyalashi (mablag’ bilan yordam berishi) mumkin.
Uchinchidan, davlat ayrim tovarlar va ijtimoiy ne’matlarni ishlab chiqaruvchi sifatida chiqadi. Bunday tarmoqlar davlat mulkchiligiga asoslanadi va davlat tomonidan bevosita boshqariladi yoki ularni moliyalashtirishni davlat o’z zimmasiga oladi. Bular fan, ta’lim, sog’likni saqlash, milliy mudofaa, favqulotda roy beradigan tabiiy hodisalarga qarshi kurash, ichki tartibni saqlash va boshqalar.
Davlat, mamlakat, milliy mahsulot tarkibida muhim o’zgarishlarni amalga oshirish maksadida resurslarni qayta taqsimlaydi. Iqtisodiyotni barqarorlashtiradi. Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda quyidagi usullardan foydalaniladi:
Bevosita ta’sir qilish usullari;
Bilvosita ta’sir qilish usullari;
Tashqi iqtisodiy usullar.
Davlat iqtisodiyotni bevosita tartibga solishda ma’muriy vositalardan foydalanadi. Ma’muriy vositalar davlat hokimiyati kuchiga tayanadi va taqiqlash, ruxsat berish va majbur qilish kabi tadbirlarni o’z ichiga oladi.
Davlat o’zining byudjet siyosati orqali iqtisodiyotni tartibga solib boradi. Byudjetning daromadlar va harajatlar qismini o’zgartirib boradi. Davlat harajatlarini qoplash uchun moliyaviy mablag’larning jalb qilishning eng asosiy galdagi soliqlardan foydalanadi. Soliqlar yordamida davlat tomonidan tartibga solish tanlangan soliq tizimiga, soliq stavkasi darajasiga hamda soliq turlari va soliq to’lashda beriladigan imtiyozlarga bog’liq bo’ladi.
Milliy iqtisodiyotni tartibga solish tashqi iqtisodiy usullar yordamida ham amalga oshiriladi. Bunda maxsus vosita va dastaklar orqali mamlakatning tashqi dunyo bilan amalga oshiriladigan xo’jalik aloqalariga bevosita ta’sir ko’rsatadi.
Xullas, respublikadagi ishlab chiqarish korxonalarida mahsulot ishlab chiqarish davlat tomonidan o’z vaqtida nazorat qilib turiladi. Bu esa aholini tovar buyumlarga bo’lgan ehtiyojini qondirish bilan birga o’z ishiga bo’lgan munosabatini ham nazoratga olishini ko’rsatadi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Respublikadagi ishlab chiqarish korxonalarida iqtisodiyotni tartibga solish uchun nimalarni nazarda tutadi?
Ishlab chiqarishni nazorat qilishning asosiy maqsadini aytib bering.
Ishlab chiqarishni nazorat qilishda qanday vazifalar amalga oshiriladi?
Davlat milliy iqtisodiyotni tartibga solishda qanday usullardan foydalaniladi?
Olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalari
Ma’lumki har qanday korxona (firma) tovar yaratadi, xizmat ko’rsatadi. Maqsad o’z faoliyatidan yuqori daromad, foyda olishga intilishdir. Bunga erishishi natijasida resurslar sotib oladi. Demak, ma’lum miqdorda sarf harajat qiladi.
Korxonaning faoliyati doiraviy aylanishda bo’ladi, ishlab chiqarish uchun sotib oladi, keyin sotadi, yana sotib oladi. Korxonaning iqtisodiy resurslar sotib olish uchun qilgan sarfi ishlab chiqarish harajatlari deb ataladi. Demak, tovarni ishlab chiqarish va uni sotish uchun sarf harajatlar bo’ladi.
Ishlab chiqarish sarf-harajatlari – bu tovar va xizmatlarni ishlab chiqarish va ularni iste’molchilarga yetkazib berishga qilinadigan barcha sarflar yig’indisi tushuniladi. Harajatlar tarkibiga xomashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yonilg’i, energiya, asosiy ishlab chiqarish qurollari amortizatsiyasi, ish haqi, ijtimoiy sug’urtaga ajratmalar, foiz to’lovlari va hokazolar.
Ishlab chiqarishga qilingan barcha sarf harajatlarning puldagi ifodasi mahsulot tannarxini tashkil etadi. Ishlab chiqarish harajatlari ikkiga bo’linadi:
Bevosita ishlab chiqarish harajatlari, ya’ni xomashyo harajati, yoqilgi va moylash materiallariga harajatlar, amortizatsiya harajati, ish haqi harajati.
Muomala harajatlari, ya’ni qo’shimcha muomola harajatlari, sof muomala harajatlari.
Tovarlarni o’rash, qadoqlash, saqlash, transportga ortish, tashish, saqlash harajatlari qo’shimcha muomala harajatlarini tashkil etadi. Iste’molchilarning talabini o’rganish (marketing), reklamalar, sotuvchilarga haq to’lash – sof muomala harajatlarini tashkil etadi.
Korxona o’z qo’lidagi mablag’larini ishlab chiqarishga sarflamay 1136anka qoyishi, unga aktsiya sotib olishi, o’z ixtiyoridagi bino, inshoat, stanoklarini sotish yoki ijaraga berishi mumkin. Lekin korxona o’z faoliyatini davom ettirishi va daromad olishi uchun pul doimo harakatda bo’ladi. korxonaning harajatlari tashqi va ichki bo’ladi. Tashqi harajatlarga – ishchi kuchi, xomashyo, transport, aloqa xizmati, energiya haqi, bank tijorat xizmatlari uchun qilingan harajatlar kiradi. Ichki harajatlarga korxona ixtiyoridagi bino-inshoat amortizatsiyalari, mashina uskuna amortizatsiyasi, ijara haqi, qarz pul mablag’lari, meyoridagi foyda va boshqalar kiradi.
Korxonada ishlab chiqarilgan, yaratilgan ichki milliy mahsulotni, shuni yaratishda ishtirok etgan xodimlarning sarf qilgan mehnatning miqdori va sifatiga qarab hamda mehnat unumdorligining o’sishiga qarab harajatlarning taqsimlanadigan qismi ish haqi hisoblanadi. Ish haqi – ishchi va xizmatchilar mehnatining miqdori, sifati va unumdorligiga qarab, milliy mahsulotdan beriladigan ulushining puldagi ifodasidir.
Ishbay va vaqtbay ish haqi turlari bor. Ishbay ish haqi ishchining ishlab chiqargan mahsulot miqdori va sifati yoki bajargan ishining hajmiga qarab beriladigan ish haqidir. Vaqtbay ish haqi – bu xodimlarning malakasi, mehnatining sifati va ishlagan vaqtiga qarab to‘lanadigan ish haqidir.
Mustahkamlash uchun savollar:
Nima maqsadda ishlab chiqarish korxonasining tovarlar yaratadi?
Korxonaning ishlab chiqarish sarf-harajatlariga nimalar kiradi?
Ishlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari
Bozor iqtisodiyoti sharoitida korxonalarni boshqarish va mehnatni unumli tashkil etish asosiy masalalardan biri hisoblanadi. Ishlab chiqarish korxonasini boshqarish deganda, rahbarni boshqaruv jarayonida kelib chiqadigan muammolarni hal qilish usullari majmui tushuniladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida rahbarlikning quyidagi boshqaruv uslublaridan foydalaniladi:
Xo’jalik ishlaridagi kamchiliklarga murosasiz bo’lish.
Jamoa va uning har bir xodimi to’g’risida oylash, qayg’urish.
Yuqori madaniyatli boshqaruvni tashkil qilish.
Rahbarning yangilikni his etish qobiliyati.
Ilg’or texnika va texnologiya asosida mehnatni to’g’ri tashkil etish.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish uchun korxona ishlab chiqarishni rejalashtirishning bir qator qoidalari va tamoyillariga rioya qilishi kerak, ya’ni:
Bozordagi real sharoitni hisobga olish. Bunda korxona o’z ishini bozordagi narx-navoning o’zgarishi ehtimolini hisobga olib rejalashtiradi.
Raqobatchilar imkoniyatlarini inobatga olish. Bunda qanday raqiblar bo’lishi, ularning say-harakatlari ehtimollari e’tiborga olinadi.
Rejalarni yuqoridan quyiga yoki quyidan yuqoriga qarab ishlab chiqish. Bunda reja yuqorida korxona darajasida va quyida uning bo’g’inlari doirasida tuziladi.
Rejalashtirishning uzluksizligi. Bu tamoyilga binoan qisqa yoki uzoq muddatga mo’ljallangan say-harakatlarga kerakli tuzatishlar kiritish talab qilinadi, chunki bozor sharoitida hamma narsani oldindan bilish qiyin va vaziyatga qarab rejalarga o’zgarishlar kiritish talab qilinadi.
Turli rejalarni muvofiqlashtirish. Korxonaning turli bo’g’inlaridagi rejalar bir-biriga moslashtiriladi va pirovard natijada yaxlit, hamma rejalarni birlashtirgan umumiy reja yuzaga keladi.
Bu qoida va tamoyillarga rioya qilib ishlab chiqilgan rejalar nechog’li aniq va sharoitga mos bo’lsa korxonada mehnatni unumli tashkil etish, ishchi-xodimlar mehnatini qadrlash va rag’batlantirish, daromad olishda korxonaning bor imkoniyatlaridan to’liq foydalanish uchun sharoit yaratilgan bo’ladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitlarida korxonalar faoliyati ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligini oshirish yo’llarini doimo izlanuvchanlikni talab qiladi. Ishbilarmonlik – tadbirkorlik deganda moddiy va pul mablag’larini foyda topish yo’lida sarflab, bozorga kerakli tovarlar va xizmatlarni yetkazib berib, kishilarga naf keltiruvchi, ularning hojatini chiqaruvchi iqtisodiy faoliyat tushuniladi. Tadbirkorlik maxsus tayyorgarlik va iste’dod talab etadi. Tadbirkor o’z faoliyatining samaradorligiga erishishning turli-tuman yo’llaridan foydalanishi zarur. Bular quyidagilardir:
Mahsulot tannarxini kamaytirish yo’llari;
Ishlab chiqarish hajmini ko’paytirish;
Fan-texnika taraqqiyoti asosida mehnat unumdorligini o’stirish;
Tejamkorlik rejimiga ( xom ashyo, asosiy va yordamchi materiallar, yoqilgi, energiya sarfini qisqartirish) qattiq amal qilish;
Asosiy fondlardan yaxshiroq foydalanish;
Mahsulot sifatini oshirish;
Ilg’or texnologiya va zamonaviy uskunalardan foydalanish;
Boshqaruv apparatini takomillashtirish, boshqaruv harajatlarni qisqartirish.
Yuqorida sanab chiqilgan omillarni tadbirkorlar tomonidan to’g’ri tashkil etilishi ishlab chiqarish korxonasining daromadini oshirishga xizmat qiladi, chunki korxonalarda ortiqcha so’mlar qanchalik kam sarflansa, mahsulot shunchalik arzon bo’ladi. Bu esa korxonada faoliyat ko’rsatayotgan ishchi – xodimlarning mehnat qilishdan manfaatdorligi, eng avvalo, moddiy rag’batlantirilishi uchun imkoniyat yaratadi,chunki u mehnati evaziga o’zining va oila a’zolarning yashashini, ya’ni yetarli darajada moddiy ne’matlar bilan ta’minlaydi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Ishlab chiqarishda mehnatni tashkil etishda boshqaruvning qanday ahamiyati bor?
Bozor iqtisodiyoti sharoitida rahbarlikning qanday boshqaruv uslublaridan foydalaniladi?
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etishda qanday qoidalar va tamoyillarga rioya qilishi kerak?
Ishbilarmonlik – tadbirkorlik deganda nimani tushunasiz?
Tadbirkor o’z faoliyatining samaradorligiga erishishda qanday yo’llardan foydalanadi?
Mehnatni ilmiy tashkil etish. Tabiat muhofaza qilish va ishlab chiqarish
Kishilik jamiyati va uning taraqqiyoti hozirgacha bir qancha bosqichlarni bosib o’tdi. Uning bosib o’tgan yo’li bir qancha o’zgarishlar va iqtisodiy jarayonlar bilan bog’liq bo’lib kelgan. Bu jarayonlarni o’rganishga turlicha qarashlar mavjud bo’lib, ular insonlar faoliyati, texnika va texnologik o’zgarishlar bilan chambarchas bog’liqdir.
Insonlar hayotining moddiy asosi bu ishlab chiqarishdir. Ishlab chiqarishning ikki turi mavjud. Ya’ni qo’l mehnatiga va mashina mehnatiga asoslangan ishlab chiqarish. Ishlab chiqarish tufayli yaratilgan mahsulot iqtisodiy shakli jihatidan ikki xil ko’rinishda bo’ladi, ya’ni natural (buyum, narsa) va tovar shaklida. Shunga ko’ra xo’jalik aloqalari to’g’ridan-to’g’ri mahsulot yetkazib berish va bozor-pul muomalasi orqali amalga oshiriladi. Hayot uchun, taraqqiyot uchun ishlab chiqarish moddiy va ma’naviy asos yaratib beradi. Demak, ish kuchi bilan mehnat ashyolari va mehnat qurollarini birikishi ishlab chiqarishni tashkil etadi yoki uni ishlab chiqaruvchi kuchlar deb atash mumkin. Ishlab chiqaruvchi kuchlar bilan ishlab chiqarish munosabatlarining birligi ishlab chiqarish usuli deb ataladi. Ishlab chiqarish usulida hal qiluvchi omillar ish kuchi va mehnat vositalari muhim rol oynaydi. Ish kuchi (shaxsiy omil), mehnat vositalari (moddiy omil) hisoblanadi. Bu ikkalasi birikishi natijasida iqtisodiy jarayonlar sodir bo’ladi, tabiatga ta’sir qiladi, yashash uchun sharoitlar yaratiladi.
Ishlab chiqaruvchi kuchlarning rivojlanishi va erishgan darajasi ijtimoiy taraqqiyotning me’zoni va umumiy ko’rsatkichi hisoblanadi.
Kishilar ishlab chiqarish jarayonida, tabiat ashyolari, moddiy ashyolar bilan bog’lanib qolmasdan, balki bu jarayonda ular o’rtasida ham o’zaro munosabatlar vujudga keladi. Bu munosabatlar ijtimoiy-iqtisodiy munosabatlar, u moddiy ne’matlar ishlab chiqarishda, taqsimlashda, ayirboshlashda va iste’mol qilishda vujudga keladi. Ishlab chiqaruvchi kuchlar jamiyatning iqtisodiy bazisini yaratsa, munosabatlar esa uni ustqurmasini yaratadi.
Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, potok avtomat liniyalar, raqamli dasturlar bilan boshqariladigan stanoklar, robot texnikasi komplekslarining joriy etilishi hozirgi kunda juda taraqqiy etib bormoqda. Ilmiy texnikani ishlab chiqarishga tatbiq etilishi natijasida tabiiy qazilma boyliklardan foydalanish ancha ilgarilab ketdi. Shu bilan birgalikda ilmiy texnik taraqqiyot tabiatni ifloslantirish va buzish masalalaridan ham holi emas. Ba’zi bir ma’lumotlarga qaraganda rivojlangan mamlakatlarda mahsulot ishlab chiqarish hajmi har 15 yilda ikki marotaba ko’payib bormoqda. Shu bilan bir qatorda insonning ish foliyati natijasida hosil bo’layotgan chiqindilarning miqdori ham ko’payib bormoqda. Bu chiqindilar tabiiy muhitni ifloslab bormoqda. Moddalar va energiyaning tabiatdan olinishi va qaytimi jarayoni muvoffiqlashgan bo’lishi kerak. Aks holda tabiatdagi ekologik muvoznatning buzilishiga olib keladi. Ilmiy texnik taraqqiyot natijasida yuzaga kelayotgan bu muhim, globallashayotgan muammolarni hal etishning yo’llaridan biri – bu ekologik zararsiz ishlab chiqarishni tashkil etishdan iboratdir. Buning uchun iloji boricha tabiiy resurslardan kamroq foydalanish, amaliy jihatdan mumkin bo’lmagan ishlab chiqarishlarda esa iqtisodiy jihatdan unumli va ekologik samara beradigan ishlab chiqarishlarni ko’paytirish zarur. Bundan shu xulosaga kelish mumkinki, hozirgi zamon ishlab chiqarishini va tabiatni birgalikda, ya’ni ekologik-iqtisodiy tizim sifatida qaralishi kerak.
Ishlab chiqarishning atrof muhitga salbiy ta’siri ishlab chiqarish hajmini oshirishda emas, balki texnologiyalarning takomillashtirilmaganligidadir. Bu masalani hal etilishining asosiy yo’llaridan biri korxonalardan chiqayotgan zararli chiqindilarni tozalashning kam chiqitli va chiqitsiz texnologiyalarini ishlab chiqarishga joriy etishdir. Shu yo’llar bilan atrof-muhitga chiqariladigan zararli qo’shimchalarning miqdorini kamaytirishga, xom ashyolardan kompleks foydalanishga va natijada ishlab chiqarish harajatlarini anchaga kamaytirishga erishish mumkin.
Mustahkamlash uchun savollar:
Mehnatni unumli tashkil etish deganda nimani tushunasiz?
Kishilar ishlab chiqarish jarayonida mehnatni yengillashtirishda qanday texnika va texnologiyalardan foydalanadilar?
Ishlab chiqarishning atrof muhitga salbiy ta’sirini kamaytirish uchun qanday vazifalarni amalga oshirish kerak?
Sayohat mashg’uloti: Maktab atrofidagi ishlab chiqarish korxonalarida qo`llanilayotgan ishlab chiqarish texnologiyalari, ularda shakllangan tejamkorlik tizimi, mehnat unumdorligini hisoblash va oshirish yo`llarini o`rganish
Umumta’lim maktabi o’quvchilarning mehnat tarbiyasi, kasbiy bilim va ko’nikmalarini dars jarayonida shakllantirishga e’tibor qaratilayotgan bir davrda, maktab atrofidagi ishlab chiqarish korxonalarida qo`llanilayotgan yangi texnika va ilg’or texnologiyalarni amalda qo’llanilishini ko’rish, texnologik jarayonlarni kuzatish, mehnat unumdorligini oshirish yo`llarini o`rganish maqsadida shu korxonalarga sayohat uyushtirish yaxshi samara beradi.
Mehnat ta’limi boyicha o’quv dasturida ko’rsatilganidek, ishlab chiqarishga bir marta sayohat o’tkazish nazarda tutiladi. Sayohatlar o’tkazishdan maqsad avvalo o’quvchilarda hozirgi zamon ishlab chiqarishi haqida tasavvur hosil qilishdir. Zero, o’quv ustaxonalari sharoitida o’quvchilar odatda materiallarga ishlov berishning sanoatdagi eng yangi yutuqlarini aks ettiradigan usullari bilan tanishish imkoniyatiga ega bo’lmaydilar. Shunga ko’ra aytish mumkinki, sayohat – o’quvchilarni zamonaviy texnika, texnologiya va bevosita korxonada ishlab chiqarishni tashkil qilish bilan tanishtirishning yagona yo’lidir. Sayohat anchagina muhim tushunchalarni, jumladan, «mehnat unumdorligi» tushunchasini shakllantirishda katta ahamiyatga ega. Bu tushunchani bayon qilish va ko’rsatmali qo’llanmalardan foydalanish orqali ham shakllantirish mumkin, albatta. Lekin bunda mazkur tushuncha o’quvchilarning amaliy faoliyatidagi, jumladan, ishlab chiqarishga uyushtirilgan sayohatdagi kabi mustahkam o’zlashtirilmaydi. Ular rejalashni to’g’ri bajarish va birikadigan detallarni aniq moslash qanchalik qiyinligini biladilar. Mehnat unumdorligini oshirishda texnika va texnologiyaning rolini ko’rishlari o’quvchilarda katta taassurot qoldiradi va ularning esida yaxshi qoladi. Shu tariqa tikuvchilik korxonasiga o’tkazilgan sayohat davomida, o’quvchilar har xil tikuv mashinalarining ishlashini, gazlamalarni to’shama qilib maxsus mashinalarda qirqilishini ko’rayotganlarida ularning mehnat unumdorligi haqidagi bilimlarini mustahkamlash va kengaytirish mumkin. Ular ilgari o’rgangan materiallarni: qo’l va elektr yuritmali tikuv mashinalari bilan tikish, qo’lda va mashinalarda yo’rmash, qo’l va mexanik qaychilarda qirqish va hokazolarni eslasalar mazkur topshiriqni bajaradilar.
Sayohatlarni tashkil etish va o’tkazishda quyidagi asosiy masalalarni alohida ajratib ko’rsatish mumkin: sayohatga tayyorlanish, sayohatni o’tkazish va uni yakunlash.
Sayohatga tayyorlanish. Bu ish sayohat obyektini tanlashdan boshlanadi. Obyektni tanlash sayohat jarayonida qoyiladigan vazifalar bilan belgilanadi. O’qituvchi sayohat uchun obyekt tanlagach, korxona rahbarlari bilan kelishib oladi va sayohatni kim o’tkazishi masalasini hal qiladi. Sayohatni o’qituvchining o’zi o’tkazsa, eng ko’p ta’limiy samaraga erishiladi. Chunki o’qituvchi mana shu tadbirning ta’limiy vazifalarini, o’quvchilarning tayyorligi va fan asoslariga doir bilimlarini yaqqol tasavvur etadi. Bularning xammasi unga ishni aniq olib borish, o’quvchilarning diqqat – e’tiborini ular uchun eng muhim hisoblangan asosiy narsalarga qaratish imkonini beradi.
O’qituvchi sayohat vaqtida o’quvchilarning aktivligini oshirish uchun ularga yakka tartibda topshiriqlar beradi. Bu topshiriqlar turli xarakterda bo’lishi, masalan: muayyan detalga ishlov berish tartibini yozishdan(marshrutli texnologik karta tuzishdan), qator operatsiyalar boyicha detal qirqimlarining eskizini tayyorlashdan, qo’l mehnati bilan mashinada ishlashning unumdorligini taqqoslashdan iborat bo’lishi mumkin.
Sayohatni o’tkazish. Odatda sayohat qisqacha kirish so’zi bilan boshlanib, unda o’quvchilarga korxonaning mazkur iqtisodiy rayon va umuman xalq xo’jaligi uchun ahamiyati yoritiladi. O’quvchilar korxonaning mahsulotlari bilan ham tanishadilar, suhbatni texnika kabinetida yoki korxonaning tarixi, yutuq va an’analarini ifodalovchi stendlar bilan jihozlangan qizil burchakda o’tkazish eng qulaydir. O’qituvchi suhbat oxirida o’quvchilarga korxona territoriyasidagi hatti - harakat qoidalarini tushuntiradi va yakka tartibda topshiriqlar berib, ularning qanday bajarilganini tekshirilishini aytadi.
Sayohat ta’limiy vazifalarga bog’liq holda o’tadi. Masalan, o’quvchilar korxonaga texnologik jarayon bilan tanishish uchun kelgan bo’lsalar, tayyorlov tsexidan boshlab to pardozlash tsexigacha, ya’ni biror buyumni xomashyodan buyumga aylanishining hamma jarayonini kuzatadilar. Shu tariqa ular asta sekin bir tsexdan ikkinchi tsexga o’tib, umuman korxonaning ishini bilib oladilar. Bunda o’qituvchi har xil texnologik jarayonlarning o’ziga xos tomonlarini alohida ta’kidlaydi. Natijada o’quvchilar faqat mazkur korxonaga xos texnologik jarayon haqida emas, balki boshqa korxonalardagi shunga o’xshash jarayonlar haqidagi tushunchaga ega bo’ladilar.
Sayohat natijalarini yakunlash. Sayohat uning natijalarini yakunlash bilan tugaydi. Ko’pincha mehnat o’qituvchisi sayohat tugagach o’quvchilar bilan birga texnika kabineti yoki qizil burchakka qaytadi va ular topshiriqni qay tarzda bajara olganini, buning uchun kerakli material to’plagan – to’plamaganini aniqlaydi. Shundan so’ng yozma hisobotlarni topshirish yoki ustaxonalardagi mashg’ulotlarda yakunlovchi suhbat o’tkazish vaqtini belgilaydi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Mehnat ta’limi darslarida sayohat darslarini tashkil etishning ahamiyati nimalarda ko’rinadi?
Sayohatlarni tashkil etish qanday bosqichlarda amalga oshiriladi?
Sayohatga tayyorlanish bosqichida qanday ishlar amalga oshiriladi?
Sayohatni o’tkazish bosqichini aytib bering.
Sayohat natijalarini qanday usullarda yakunlash mumkin?
Yumshoq o`yinchoq tikish yo’llari
Oyinchoq tikishda ishlatiladigan chok turlari. Oyinchoqning tashqi ko’rinishi asosan tikiladigan chok sifatiga bog’liq. Yumshoq oyinchoq tayyorlashda gazlama turiga qarab qo’l va mashina choklaridan foydalanish mumkin. Oyinchoqlar tikishda to’g’ri chok, igna oldinlatilgan chok, yo’rma chok, qaviq chok, bosma chok, sirtmoqsimon choklardan foydalaniladi.
Bichiq detallarining ichki choklarni birlashtirish uchun igna oldinlatilgan chok turidan foydalaniladi (18-rasm, a). Chokni tortib, pishiq va mayda qaviq bilan tikiladi. Tikilgan bo’laklar chokning pishiqligini tekshirish uchun, ularni har tomonga tortib ko’riladi; ular orasida teshiklar bo’lmasligi kerak.
ﾵ
ﾧ
Sitiluvchan gazlamalarni birlashtirishda, bezak choklari sifatida yo’rma qaviqdan foydalanish mumkin (18-rasm, b). Moynali bo’laklarni birlashtirishda chekkalaridan aylantirib tikiladi (18-rasm, v).
Tikib tayyorlangan, o’ngiga ag’darilgan, ichi to’ldirilgan oyinchoq bo’laklarini birlashtirishda ko’rinmas chok turidan foydalaniladi (19-rasm).
O
yinchoqlar ichini to’ldirish. Oyinchoqlar ichini to’ldirish uchun paxta, porolon, sintepon, sintepux kabi hajmli materiallardan foydalanish mumkin. Ushbu materiallarning ayrimlarida kamchiliklar bor. Porolon bir qancha vaqt o’tgach, bo’laklarga bo’linib ketib, zaharli moddalar chiqaradi. Paxta o’zining ekologik tozaligiga qaramay, vaqt o’tishi bilan yopishib qoladi va oyinchoq tashqi ko’rnishini buzadi. Sintepux juda qulay-ku, ammo topilishi qiyinroq. Shuning uchun oyinchoqlar ichini sintepon bilan to’ldirish tavsiya etiladi, ular qancha uzun va ingichka bo’lsa shuncha yaxshi bo’ladi.
Oyinchoq ichiga don-dun, plastmassa qirqimlari qoldiqlari kabi sochiluvchan materiallardan foydalanib to’ldirilsa quvnoq va kulguli oyinchoqlar hosil bo’ladi.
Tayyor bo’lgan detalni o’ngiga ag’darib, qalam yoki tayoqcha yordamida, juda ham zichlamasdan, ammo bir tekis va domboqlarsiz, to’ldiruvchi material bilan to’ldiriladi. Agar qo’l, oyoq kabi detallar ichida simlar bo’lsa, to’ldiruvchi material bilan to’ldirish vaqtida ular o’rtada qolib ketishi va detal yuziga chiqib qolmasligi kerak.
Mustahkamlash uchun savollar:
Nima uchun o’quvchi-yoshlarga yumshoq oyinchoqlar tikish tavsiya etiladi?
Yumshoq oyinchoqni tikish uchun qanday chok turlaridan foydalaniladi?
AMALIY MASHG’ULOT: Ayiqchani tikish (20-rasm)
K
arakli o’quv-jihoz, asbob-uskuna va ashyolar: jigarrang duxoba - bosh, quloq, tana, qorin, qo’l va oyoqlar uchun, mallarang (och jigarrang) duxoba – burun va quloqlar uchun, o’rtacha razmerdagi qora munchoqlar – burun va ko’zlar uchun, so’lakcha uchun yorqin rangli chit, yorqin rangli lenta – bog’lash uchun, paxta yoki sintepon – oyinchoq ichini to’ldirish uchun, igna va rangli ip, qaychi, bo’r, to’g’nog’ichlar.
Ishni bajarish tartibi:
21-rasmda ko’rsatilgan ayiqcha oyinchog’ining detallari quyidagicha bichib olinadi (andoza detallarini kattalashtirishda quyida berilgan):
Jigarrang duxobadan quyidagi detallarni bichib olinadi:
1 detal - bosh – 2 dona;
4 detal - peshona – 1 dona;
2 detal - tana - 2 dona;
3 detal- qorin - 2 dona;
8 detal - qo’l - 4 dona;
5 detal - quloq - 2 dona;
7 detal - oyoq - 2 dona.
Mallarang duxobadan:
10 detal - burun -2 dona;
9 detal - oyoq va qo’llar uchlariga yostiqcha - 4 dona;
5 detal - quloq - 2 dona;
Chitdan: 6 detal - so’lakcha - 1 dona;
Boshning pastki burun qismi a nuqtadan boshlab b, d nuqtalaridan o’tib, boyin chizig’igacha tikiladi.
21-rasm. Ayiqcha oyinchog’ining detallari
Peshonani boshga biriktirib tikiladi. Boshni ag’darib, ichi to’ldiriladi.
Qorin detallari ulanadi, yuqori va pastki oyoqlar uch qismlari ochiq qoldirilib, tikib chiqiladi.
Oyoq va qo’llar uchlari orasiga yostiqchasi qoyib tikiladi.
Tana qismlari biriktirilib tikiladi, ag’darilib ichi to’ldiriladi.
Quloqlar tikilib, boshga biriktiriladi. Bosh tanaga biriktirib tikiladi.
Burun va ko’zlar biriktirib tikiladi.
So’lakchaga bog’lash uchun lenta tikiladi va ayiqcha boyniga bog’lanadi.
Andozaning o’lchamini o’zgartirish. Buning uchun tanlangan andoza ustiga ixtiyoriy kattalikdagi o’zaro teng kvadratlardan chiziladi. Bunda kvadratlar qancha mayda bo’lsa, andozaning nuqtalari shunchalik aniq ko’chiriladi va konturlarining nusxasi ham oson chiziladi. Millimetrli qog’oz yoki toza qog’ozga buyum kattaligiga to’g’ri keladigan to’g’ri to’rtburchak chizib, uni andozadagi kvadratlar soni qancha bo’lsa, shuncha kvadratlarga bo’linadi (22rasm).
A
gar andoza kattalashayotgan bo’lsa, bu kataklar asl nusxadagi kataklardan katta bo’lib, andoza kichiklashayotgan bo’lsa, bu kataklar asl nusxadagidan kichik bo’lib chiqadi. Shundan keyin kataklar boyicha asl nusxadagi andozaning asosiy nuqtalari toza to’rga ko’chiriladi. Bu nuqtalarni ravon chiziq bilan ehtiyotlab birlashtirib andozani kattalashtirilgan yoki kichiklashtirilgan nusxasi hosil qilinadi. Rasm nuqtalarini oson topish uchun chizilgan to’rning ikki tomoniga raqamlar qoyiladi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Ayiqchani tikish uchun qanday o’quv-jihoz, asbob-uskuna va ashyolar kerak bo’ladi?
Ayiqchani tikish tartibini izohlab bering.
Andozaning o’lchamini qanday o’zgartirish mumkin?
3. KASB TANLASHGA YO`LLASH
Kasb tanlashga doir reja tuzish. Kasb tanlashdagi xatolar va qiyinchiliklar
8 sinf darsligida siz kasblarning sinflanishini bilib oldingiz, o’z qiziqishlaringiz, mayllaringiz, qobiliyatingiz qandayligini bilib olish, bu fazilatlar siz tanlaydigan kasb qoyadigan talablarga qanchalik muvofiq kelishini taqqoslab ko’rish to’g’risida tasavvur hosil qildingiz. Amaliy mashg’ulotlarda, ijtimoiy foydali, ishlab chiqarish mehnati bilan shug’ullangan vaqtingizda siz konkret mehnat faoliyatida o’z kuchingizni sinab ko’rish imkoniga ega bo’ldingiz. Xullas, siz endi biror to’plagan tajribangizni kasb tanlash masalasini hal qilish vaqtida ishga solib, undan foydalanishingiz mumkin.
Endi siz o’z mehnat faoliyatingizni yaqin kelajakda va uzoq istiqbolda qanday tasavvur etishingizni qog’ozga tushirishga, ya`ni shaxsiy kasbga doir rejangizni tuzib chiqishga harakat qiling.
Albatta kasbga doir rejaning yagona bir shaklini tavsiya etish qiyin. Uning mazmuni ham, tuzilish yo’li ham kishining aql idrokiga, uning umumiy bilim saviyasiga, e`tiqodi va boshqa ko’p narsalarga bog’liq bo’ladi. Shuning uchun biz mana shu aytilgan omillarning faqat eng asosiysi ustida to’xtalib o’tamiz.
Ko’zda tutilgan asosiy maqsad rejaning negizini tashkil etishi kerak, ya`ni unda nima ish bilan shug’ullanish, kim bo’lib etishish, umumxalq ishiga qanday hissa qo’shish, bu ishda kimlarga tenglashish o’z aksini topmog’i kerak. Shundan keyin mazkur maqsadga erishmoq uchun har bir kishi o’z imkoniyatlariga: qiziqishlari, mayllari va qobiliyatlariga, salomatligiga, irodaviy sifatlariga real baho berishga harakat qilib ko’rishi zarur.
Kasbga doir reja tuzish vaqtida maqsadga erishish yo’llari va vositalarini: o’z kuchini qaerda va qanday qilib sinab ko’rish mumkinligini, kerakli ma`lumotni qaysi ta`lim muassasaridan olish mumkinligini, kasb mahoratini qanday qilib oshirish mumkinligi va hokazolarni belgilab olish kerak.
O’z maqsadingizga etishish yo’lida uchrashi mumkin bo’lgan qiyinchiliklarni ham oldindan ko’ra bilish kerak, bu behuda iztirob chekishning oldini olish va mabodo zarur bo’lib qolsa, tanlangan kasbni boshqasi bilan almashtirish imkonini beradi.
Kasbga doir rejada kishining o’z-o’zini tarbiya qilish dasturi: kasbiy jihatdan muhim bo’lgan qanday fazilatlarni shakllantirish va rivojlantirish, o’z sog’lig’ini qanday qilib mustahkamlash mumkinligi va boshqa shu singari tadbirlar ham o’z ifodasini topishi kerak. O’z bilimini mustaqil oshirib borish o’z ustida ishlash masalalariga ham: qanday adabiyotni o’qish, qanday to’garaklarda yoki qiziqish boyicha tuzilgan guruhlarda shug’ullanish, qanday ko’rgazmalarni borib ko’rish singari masalalarga ham alohida e`tibor berish lozim.
Shunday qilib, o’zingiz ko’rib turganingizdek, shaxsiy kasbga doir rejalar yaxshi va har tomonlama oylangan bo’lishi kerak, ularni tuzish vaqtida har bir kishi mustaqillik ko’rsatishi va mas`uliyatni his etib turishi lozim.
Tuzilgan kasbga doir rejaga vaqt-vaqti bilan murojaat qilib turish kerak bo’ladi. Qiziqishlar chuqurlashib, kasb to’g’risidagi bilimlar ortib, amaliy faoliyat sohasida muayyan tajriba to’plab reja ham o’zgarib borishi, u ancha real rejaga aylantirilishi mumkin.
Quyida misol tariqasida kasbga doir rejaning fragmenti qanday o’zgarib borishi mumkinligini keltirib o’tamiz:
- rassom-modelerlik, dizaynerlik va tikuvchilikka oid adabiyotlarni o’qib-o’rganish;
- rassom-modelerlik, dizaynerlik va tikuvchilikka doir qiziqarli kitoblar, modalar jurnali va maqolalar nomini to’plab kartoteka tuzish, mazkur masalaga doir kitoblarni yig’ib kutubxonacha tashkil etish;
- turli xil liboslar tanlovlarini o’tkaziladigan tadbirlarda ishtirok etishga harakat qilish;
- rassom-modelerlik, dizaynerlik va tikuvchilikka oid ko’rsatuvlarni tamosha qilish va videolavhalarni to’plash;
- dizaynerlik sohasida ishlaydigan mutaxassislar ish tajribalari yuzasidan ma’lumotlar to’plash, ilmiy muassasalarning xodimlari va olimlaridan topshiriqlar olish uchun ular bilan aloka o’rnatish;
- dizaynerlik sohasiga qiziquvchi boshqa maktablarning o’quvchilari bilan suhbatlashish va tajriba almishish.
Kasb tanlashda uchraydigan xatoliklar va qiyinchiliklar. To’g’ri kasb tanlash bu oson ishlardan emasligini endi o’zingiz ham bilasiz. Demak, kasbni shunday tanlash kerakki, kelgusida bajaradigan ishingiz o’zingizda qoniqish hosil qilsin va jamiyatga foyda keltirsin.
Birdaniga yuksak yoki oliy malakali kasbni nazarida tutib ish ko’rish kerak. Har qanday faoliyat sohasida mahoratning dastlabki bosqichlaridan muvaffaqiyatli o’tgan kishilar mehnatda yuksak natijalarga erishadilar. Masalan, kimki dastlab kichik mutaxassis bo’lib ishlagan bo’lsa, u yaxshi muxandis bo’lib etishishi mumkin, kimki o’z vaqtida tirishqoq bo’lgan bo’lsa va ishining barcha nozik tomonlarini bilsa, o’sha kishi yaxshi rahbar bo’lishi mumkin.
Kasblar nufuzli va nufuzsiz bo’ladi degan xato tushuncha. Bir qator kasblar xususida ayrim odamlar noto’g’ri tasavvurda bo’ladilar. Ularning fikricha, mehnat faoliyatining ba`zi bir muhim turlari e`tiborga sazovor bo’lmagan nufuzsiz kasb hisoblanarmish, bu soxta, asossiz tushunchadir. Sizning o’zingiz ham yaxshi bilasizki, bizning mustaqil davlatimizda har qanday mehnat muhim va hurmatga sazovordir.
«Sheriklardan orqada qolmaslik uchun» shiori boyicha kasb tanlash. To’qqizinchi sinfni bitirgan bolalarning ko’pchilik qismi o’rtoqlik yoki do’stlik printsipi boyicha kasb tanlaydilar, faqat birga bo’lishni maqsad qilib o’qishga, ishga kiradilar. Xo’sh, bu yaxshimi yoki yomonmi?
Agar do’stlarning qiziqishlari, mayllari, qobiliyatlari bir xil kasb sohasidagi faoliyatga mos kelib qolgan hollarda bu yaxshi, albatta. Lekin ularning birortasi «sheriklari shu kasbni tanlagani uchun» bunday qilgan bo’lsa, u holda yomon, albatta. Bunday hollarda odatda kishi afsuslanib qoladi va oradan uzoq vaqt o’tgach, ba`zan esa mashaqqatli sarsongarchilikdan keyin dastlabki tanlagan kasbini o’zgartirishga majbur bo’ladi. Albatta, biror joyda o’rtog’ing bilan yonma-yon ishlashga nima etsin. Lekin har bir kishi o’z mehnat yo’lini tanlar ekan, eng avvalo, shu kasb men ishlay oladigan sohamikan?, bu ishni eplay olarmikanman?, shu kasb menga mos kelarmikan?, shu sohada ishlasam qanday natijalarni qo’lga kiritarkanman? degan savollar to’g’risida oylab ko’rmog’i kerak.
Biror kasb egasi bo’lgan kishiga qaratilgan munosabatni kasbning o’ziga ko’chirish. Ko’pincha shaxsan bir kishiga izzat-hurmatda bo’lish yoshlarda shu kishining kasbini egallash istagini paydo qiladi. Xo’sh, shunday qilish to’g’rimi? Yo’q, har doim ham shunday qilish o’zini oqlayvermaydi. Masalan, sizga o’rtog’ingizning katta opasi juda yoqadi. U aqlli, zukko, quvnoq va epchil, qiziquvchan, ijodkor. Qizning kasbi o’qituvchilik va siz ham har bir ishda unga o’xshashga harakat qilasiz va o’zingiz ham o’qituvchi bo’lmoqchisiz. Ehtimol, bunday qilish, ya`ni o’qituvchi bo’lish yomon emasdir. Biroq, bir odamga taqlid qilib, o’shanga o’xshagan kishi bo’lish orzusini kasb tanlash uchun etarli darajadagi asos deb hisoblab bo’lmaydi. Bu erda eng avvalo o’qituvchi mehnatining o’ziga xos-xususiyatlarini hisobga olmoq kerak. Bu esa ancha qiyin ishdir. O’qituvchi bolalarni sevishi, o’z ustida tinmay ishlashi, yangiliklardan doimo boxabar bo’lishi, darslarni yuqori saviyada olib borish uchun texnika va texnologiyalarni yaxshi bilishi, ijodkor bo’lishi kerak. Xuddi mana shu ish sharoitini unutmaslik, kasb tanlayotganda u yoki bu kasb vakiliga bo’lgan shaxsiy hurmat-ehtiromgagina asoslanmasdan, eng avvalo, o’sha kasbning yuqorida aytilgan o’ziga xos xususiyatlariga asoslanish kerak.
O’quv predmetining kasbga tenglashtirilishi. Har bir o’quv predmeti zaminida juda katta va ko’p miqdordagi konkret ishlar yotadi va kasb tanlayotganda buni unutmaslik kerak. Masalan, agar siz adabiyot faniga qiziqsangiz va o’zingizning butun hayotingizni shunga bag’ishlashni istasangiz, u holda siz mazkur predmet zaminida qanday real kasblar, mashg’ulotlar turishini bilib olmog’ingiz kerak. Umuman “adabiyotchi” degan tushuncha bo’lmaydi, balki adabiyot o’qituvchisi, gazetaning adabiy xodimi, nashriyot redaktori, tadqiqotchi-adabiyotshunos, kutubxona kitob fondining xodimi, kutubxonachi, bibliograf va boshqa shunga o’xshash kasblar mazjud. Siz mazkur kasb vakillarining mehnati bilan mufassal tanishib chiqqaningizdan keyin, ehtimol, adabiyotga bo’lgan muhabbatingiz - bu faqat shunchaki kitobxon qiziqishi ekan, degan xulosaga kelishingiz mumkin. Bu qiziqish yuqorida sanab o’tilgan kasblardan birortasini real tarzda egallab olish bilan mutlaqo bog’lik bo’lmasligi mumkin. Har qanday kasbdagi kishi ham kitobni sevishi, o’zining bo’sh vaqtlarida kitob o’qishi mumkin.
Moddiy ishlab chiqarish sohasidagi mehnatning xarakteri to’g’risidagi eski tushunchalar. Fan-texnika taraqqiyotini jadallashtirish davrida ko’pgina kasblar boyicha mehnatning mazmuni tez o’zgarib bormoqda. Kasblar, ayniqsa, ishchi kasblar moddiy jihatdan murakkab texnika bilan qurollanmoqda. Bu esa mehnat unumdorligini va mehnat madaniyatini ancha yuksak darajaga ko’taradi. Ishchilar mehnati qo’l mehnatidan, jismoniy mehnatdan, kuch ishlatiladigan mehnatdan tobora ko’proq ozod bo’lib bormoq-da. Shuning uchun kichik mutaxassis fan asoslarini, texnika, texnologiya, iqtisodiyotva ishlab chiqarishni tashkil etish boyicha yuqori bilimga ega bo’lishi kerak.
Mana, faqat birgina misol. Ishlab chiqarishni mexanizatsiyalash va avtomatlashtirish, potok avtomat liniyalar, raqamli dasturlar bilan boshqariladigan stanoklar, robot texnikasi komplekslarining joriy etilishi remontchi-slesar mehnatining xarakterini sezilarli darajada o’zgartirib yubordi. Avtomat liniyalar va agregat stanoklarining sozlovchilari endilikda ayrim stanoklarni emas, balki xilma-xil mashinalardan iborat murakkab kompleksni sozlab ishga tushirishlari kerak. Bu ular mehnatini injener mehnatiga yaqinlashtiradi (albatta, ishchi o’z ustida doimiy ravishda ishlab, o’z malakasini muttasil oshirib borgan taqdirdagina bunga erishish mumkin).
Amaliy jihatdan olganda, vaqti kelib barcha kasblar ham o’z qiyofasini o’zgartiradi. Goho shunday ham bo’ladiki, kasbning nomi eskicha qolgani bilan uning mazmuni mutlaqo yangi kasbiy mehnat xarakteriga ega bo’ladi. Mana shuning uchun ham kasbning ayni hozirgi zamon qiyofasi to’g’risida imkoni boricha ko’proq bilimga ega bo’lishga harakat qilish lozim.
Kasb tanlash vaqtida o’zining jismoniy xususiyatlarini, muhim kamchiliklarini bilmaslik yoki ularga etarli baho bermaslik. Siz bilasizki, organizmning u yoki bu xususiyatlari tufayli, sog’liqning uncha yaxshi bo’lmasligi sababli kishiga bir qator kasblar to’g’ri kelmasligi mumkin. Bunda o’sha odam kasbni egallab olishga qodir bo’lmaganligi uchun emas, balki o’sha kasbda ishlash uning sog’lig’iga yomon ta`sir qilishi mumkinligi uchun ham unga bu kasb to’g’ri kelmaydi.
O’z qobiliyatlarini va kasb tanlash sabablarini yaxshi bilmaslik. O’z-o’zini, o’z shaxsiy xususiyatlarini bilish, o’z qobiliyatlariga real baho bera olish murakkab vazifadir. Uni qanday qilib yaxshiroq amalga oshirish mumkin? Birinchidan, kishi o’z qobiliyatlarini o’rganishga urinib ko’rishi kerak. Ikkinchidan, mana shu qobiliyatlarini o’zining bo’lajak kasbi talablari bilan taqqoslab ko’rishi kerak. O’z qobiliyatlarini o’rganish bilan cheklanib qolmay, ularni turli yo’nalishdagi faoliyatda sinab ko’rmog’i lozim. Bunda xulosa chiqarishga shoshilmaslik kerak. Shuni esda tutish kerakki, mehnatsiz, iroda kuchini sarf kilmasdan turib, hech qanday natijaga erishib bo’lmaydi. Hatto o’zingiz sevgan ish ham sabrtoqatni, zo’r berib ishlashni, murakkab, kutilmagan vaziyatlardan yo’l topib chiqib ketish uchun harakat qilishni, urinishni talab qiladi.
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Kasbga doir reja deganda siz nimani tushunasiz?
2. Kasbga doir rejani tuzish vaqtida qanday talablarga amal qilish zarur?
3. Kasbga doir o’z shaxsiy rejangizni tuzib chiqing, uni ota-onangiz, o’kituvchilaringiz, o’rtoqlaringiz bilan birga muhokama kiling.
4. Kasb tanlashda qanday sabablar xatolarga olib keladi?
5. Siz o’z mehnat yo’lingizni belgilab olish vaqtida qanday qiyinchiliklarga duch kelmoqdasiz?
6. Kasb tanlash vaqtida boshdan kechirgan xato va qiyinchiliklaringizni o’z o’rtoqlaringiz bilan muhokama qiling.
Kasbni to`g`ri tanlashning mohiyati va istiqboli. Kasb tanlashda shaxs, kasbiy qiziqish, moyillik va qobiliyatlarini e`tiborga olish
Qiziqish va mayllar. Qiziqish deganda odamning u yoki bu predmetga qaratilgan aktiv bilish faoliyati tushuniladi. Kasb tanlashga nisbatan olganda qiziqishlar bu odamning muayyan mehnat sohasiga ijobiy munosabati, uning bilishga va faoliyat ko’rsatishga bo’lgan intilishidir.
Qiziqishlar o’zining mazmuni, ko’lami, uzoq davom etishi va teranligiga qarab bir-biridan farq qiladi. Qiziqishlarning mazmuni va ko’lami odamning bilim darajasini hamda har narsaga qiziquvchanligini aks ettiradi. Qiziqishlarning teranligi va uzoq vaqt davom etishi ularning barqarorligini ko’rsatadi. Qiziqishlar o’z taraqqiyoti mobaynida bir nechta bosqichdan o’tadi. Dastlab ular vaqtincha, epizodik xarakterda bo’ladi hamda muayyan bir predmetga nisbatan ijobiy munosabatda namoyon bo’ladi. Bunday qiziqishlar rivojlantirib borilmasa, ular tez orada susayib ketadi yoki mutlaqo so’nadi. U yoki bu predmetning chuqur va muntazam ravishda o’rganib borilishiga, mehnat faoliyatining qiziqqan sohasiga sinchkovlik bilan kirishib ketilishiga qarab qiziqishlar mustahkamlanib, kuchayib borishi va asta-sekin barqaror qiziqishga aylanib qolishi mumkin. Bunday qiziqishlar ko’pincha o’sib, ulg’aya borib, maylga — kishining muayan faoliyat bilan shug’ullanishga bo’lgan intilishiga hamda mazkur faoliyat turiga muvofiq keladigan mahorat va malakalarni takomillashtirib, doimiy ravishda o’z bilimini oshirib borish uchun intilishiga aylanadi.
Agar qiziqishlar «bilishni istayman» degan formula bilan ifodalanadigan bo’lsa, mayllar «bajarishni istayman» degan formula bilan ifodalanadi. Hayvonlar to’g’risidagi kitoblarni o’qishga bo’lgan qiziqish hayvonot bog’iga borib turishni yaxshi ko’rish, «Hayvonot olamida» deb ataladigan televizion ko’rsatuvning birortasini qoymay ko’rib borish boshqa-yu, hakiqiy jonivorlarni har kuni parvarish qilish natijasida xosil qilinadigan bir olam quvonch Faoliyat ko’rsatish mobaynida kishining mayllari faqat namoyon bo’libgina qolmasdan, shu bilan birga uning mayllari shakllanib ham boradi. Shuning uchun mehnatning har xil turi tasodifan duch kelishini kutib o’tirmay, u ishlarga ongli ravishda kirishib ketaverish kerak. Faqat turli yo’nalishda olib borilgan aktiv faoliyatgina sizga o’z mayllaringizni bilib olish va sinab ko’rish imkonini beradi. Shunday qilib, kasbni barqaror qiziqish, maylga muvofiq tanlash kerak ekan.
Qobiliyatlar. Bular qiziqish va mayllar bilan mahkam bog’liq bo’ladi hamda odamning kasbga layoqatini ko’rsatuvchi belgilarning ajralmas qismi hisoblanadi.
Xo’sh, qobiliyatning o’zi nima? Odamning biror faoliyat sohasida muvaffaqiyat qozonishiga yordam beradigan har qanday individual psixologik xususiyatni qobiliyat deb hisoblash mumkin. Qobiliyatni faqat bilim va malakalardan iborat deb hisoblab bo’lmaydi. Masalan, agar odam hidlarning bir-biridan farqini yaxshi bilsa va ularni esda saqlab qola olsa, u holda bunday fazilat ximik uchun, degustator uchun, oshpaz va boshqa shunga o’xshash kasbdagi kishilar uchun juda zarur bo’lgan qobiliyat hisoblanadi. Basharti, kishining xotirasida juda ko’p raqamlar, harflar, so’zlar yoki tashqi alomatlar yaxshi (mustahkam) saqlanib qoladigan bo’lsa, u kishi mana shu o’z xotirasidagi ma`lumotlarni kerak paytda ishlata olsa, u holda bu ham juda zarur fazilat, matematika, dasturchiga, konstruktorga va boshqa shunga o’xshash kasbdagi kishilar uchun zarur bo’lgan qobiliyat hisoblanadi.
Hamma uchun zarur bo’lgan umumiy qobiliyatlar (masalan, ijodkorlikka bo’lgan qobiliyat) yoki juda ko’p kasblar va faoliyat turlari uchun zarur bo’lgan qobiliyatlar (tashkilotchilik qobiliyatlari) ayrim kasblar yoki nisbatan tor doiradagi kasblar uchun muhim hisoblangan maxsus qobiliyatlar bo’ladi. Har qanday kasbda ham umumiy va maxsus qobiliyatlar birga qo’shilib kelgan taqdirdagina ishning muvaffaqiyati ta`minlanishi mumkin.
Xo’sh, agar kishida tanlangan kasb uchun zarur qobiliyatlarning hammasi bo’lmasachi? Bunday holda ikki yo’l bo’lishi mumkin: yo tanlangan kasbni o’zgartirish yoxud yetishmayotgan yoki kam namoyon bo’lgan qobiliyatlar o’rnini qoplash yo’llarini qidirib ko’rish kerak bo’ladi. Masalan, xotirada kamchilik bo’lsa, muntazam ravishda har xil yozuvlar olib borish, kartoteka tuzish va boshqa shunga o’xshash tadbirlar bilan o’sha yetishmovchilik o’rnini qoplash mumkin. Jismning fazodagi tasvirini tasavvur etishdagi kamchiliklarni to’ldirish uchun hajmli modellardan foydalaniladi va hokazo. Qobiliyatning bo’sh rivojlangan o’rnini qoplash — bu odatdagi va zarur hodisa bo’lib, agar kishi o’z ishi sohasida chindan ham yuksak mahoratni egallashi kerak bo’lsa, qo’shimcha mashg’ulotlar uning hayotida katta o’rinni egallashi kerak.
Maktabda olib boriladigan aktiv o’quv faoliyati sizning har biringizga o’z aqliy qobiliyatingizni va eng avvalo tafakkur tiniqligini, mantiqan to’g’ri fikrlashni, tafakkurning mustaqil va original bo’lishini, topqirlikni, chuqur mulohaza qilishni, aqliy teranlik va o’ziga tanqidiy munosabatda bo’lishni rivojlantirish imkonini beradi.
Irodaviy sifatlarni, ya`ni: dadillik, qat`iyat, intizomlilik, o’ziga va o’z kuchiga ishonish, o’zini idora qila bilish, og’irvazmin bo’lish singari fazilatlarni rivojlantirishga ham harakat qilish kerak. Mana shu sifatlarning hammasi birga qo’shilib mehnatga bo’lgan qobiliyatni ta`minlaydi.
Quyida ayrim kasb kishilarining qobiliyatlari keltirilgan.
Texnik qobiliyat - texnikani egallashga va texnika fanlarini o’zlashtirishga bo’lgan qobiliyat. Texnikaga, texnika ijodiyotiga bo’lgan qiziqish, mashina va stanoklarda asboblar bilan ishlashga intilish, fizika, ximiya, matematika, chizmachilik va shu kabi fanlarni muvaffaqiyat bilan o’zlashtirish.
Matematik qobiliyat - fikrlashning matematik metod-larini egallash qobiliyati. Matematikaga bo’lgan qiziqish, mantiqiy fikrlash, analiz qilish va umumlashtirish qobiliyati, matematik bilimlarni muvaffaqiyatli egallash va shu kabilar.
Pedogogik qobiliyat - o’qitish va ta`lim-tarbiya berish maqsadida boshqa bir kishiga ta`sir ko’rsatadi. Pedagogik faoliyatga qiziqish, bolalarni sevish, bolalar jamoasini uyushtira bilish mahorati, nutqning ravon va ishontira oladigan bo’lishi, talabchanlik, xushmuomalalik, adolatlilik, xolis niyatli bo’lish va shu kabilar.
Tashkilotchilik qobiliyati qandaydir bir ishni qila olish va odamlarni uyushtira olish mahorati. Odamlar bilan tezda til topib ketish, odam psixologiyasini tushunish, odamlar o’rtasida mehnatni to’g’ri taqsimlay olish, o’z vazifasini halol bajarish, tirishqoq bo’lish, o’z xatti harakatlariga tanqidiy qarash va shu kabilar.
San`atga bo’lgan qobiliyat – ijodiy tasavvurga ega bo’lish, obrazli fikrlash qobiliyati. Rassom uchun ko’rib tasavvur qilishning yorqinligi, rang va shaklni his qilish, aktyor uchun – diktsiya (talaffuz), mimika (imo-ishora), boshqalar qiyofasiga kira olish qobiliyati, nutqning ifodali bo’lishi, tabiatdagi va tevarak-atrofdagi hayotda go’zal narsalarni ko’ra bilish.
Shunday qilib, har bir kishi konkret faoliyat sohasida o’z qiziqishlari, mayllari va qobiliyatlarini shakllantirib hamda rivojlantirib, tanlanadigan kasbga yaxshi tayyorgarlik ko’rib bormog’i kerak.
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Kasb tanlashda qiziqishlar, mayllar, qobiliyatlar qanday rol oynaydi?
2. Qobiliyatlar umumiy va maxsus turlarga bo’linadi, shularning farqini tushuntirib bering va misollar keltiring.
3. Qobiliyat o’rnini qoplash deganda siz nimani tushunasiz?
Kasb tanlashdagi onglilik va mustaqillik
Mehnat faoliyatini boshlash uchun kasb tanlashda bu ishga ongli ravishda yondashmoq va uni mustaqil ravishda hal qilmoq kerak. Muayyan iqtisodiy tumanning xodimlarga bo’lgan ehtiyoji, tanlanadigan kasb talablariga kishining qiziqishi, mayllari, qobiliyati, sog’lig’i muvofiq kelishi, konkret mehnat sohasida orttirilgan amaliy faoliyat tajribasi, mehnat sharoiti kabi muhim omillar hisobga olinsagina kasbni ongli ravishda tanlangan deb hisoblash mumkin. Masalan, moddiy shart sharoitlar, ya’ni ish haqi, dam olishga yo’llanmalar, uy-joy bilan ta’minlash va boshqalar; sanitariya gigiyena sharoitlari, ya’ni haroratning keskin o’zgarishi, namlik, shovqin, tebranish, jismoniy zo’riqish, ko’zning, quloqning toliqib charchashi va boshqalar; psixologik sharoitlar, ya’ni xotiraning samarali ishlashi, tafakkurning mustaqil va moslashuvchan bo’lishi kerakligi, irodaviy sifatlarning rivojlangan bo’lishi (dadillik, sabr-toqat, qat’iyat, o’zini tuta bilish) zarurligi va shu kabilar; ijtimoiy sharoitlar, ya’ni kasbiy va ijtimoiy jihatdan o’sishga erishish istiqbollari (razryadlar oshirilishi, ilmiy daraja yoki unvon olish, yuqori lavozimga ko’tarilish), jamoaga moslashib ketish; geografik sharoitlar, ya’ni kasbning qay darajada keng tarqalganligi, hamma yerda mavjudligi yoki cheklanganligi.
Kasb tanlashdagi mustaqillik deganda kishining bu sohadagi maksimal dahlsizligi, o’zining tashabbuskorligi to’la namoyon bo’lishi tushuniladi. Lekin bu, siz ishni yaxshi biladigan, tajribali kishilarning nasihatlariga quloq solmasligingiz kerak, degan ma`noni anglatmaydi, albatta.Bunda eng avvalo oiladagi katta yoshli kishilarning fikrlari nazarda tutiladi. Basharti, kasb tanlash to’g’risidagi masalada sizning va ota-onalaringizning fikri bir joydan chiqsa, bu yaxshi, albatta. Mabodo bunday hamfikrlik bo’lmasa, o’z imkoniyatlaringizni chamalab, sizdan kattaroq yoshdagi kishilarning fikr mulohazalarini tahlil qilib ko’ring. Shundan keyin o’z tanlagan kasbingiz foydasiga ishonchli dalillar keltirib fikringizni o’zgartirmaysiz yoki sizga bildirilgan etirozlar o’rinli bo’lsa, o’z qaroringizni o’zgartirasiz — bu masalani hal qilishda, albatta, o’zingiz mustaqil bir fikrga kelishingiz kerak.
Mustaqillikni o’jarlik bilan aralashtirib yubormaslik kerak. Mustaqil odam, o’jar kishidan farqli o’laroq, kimningdir unga beradigan maslahatlari o’zini to’g’ri yo’ldan adashtirib qoyadi, deb qo’rqmaydi, u o’sha maslahatlarning foydasini tushunadi, dono fikrlarni o’ziga qabul qiladi, shosha-pisha bir xulosaga kelishni oylamaydi.
Kasb tanlashda onglilik va mustaqillik odamning o’z qiziqishi, qobiliyatlari, irodaviy sifatlariga o’zi realistik baho berishini taqozo etadi. Bunday o’z-o’ziga baho berish har kimning ham qo’lidan kelavermaydi. Shuning uchun fan o’qituvchilarning, murabbiylarining fikrlariga quloq solish va amal qilish muhim ahamiyatga egadir. Chunki har bir pedagog sizning xulq-avtoringiz, ish faoliyatingizni kuzatib borib, qiziqishlaringiz, mayllaringiz xarakteringiz, qobiliyatingiz va mehnatga qay darajada tayyor ekaningiz to’g’risida hammadan ko’ra yaxshirok fikr bildirishi mumkin.
Ongli ravishda kasb tanlash degan gapning ma`nosi shuki, sizning har biringiz o’z imkoniyatlaringizni jamiyatimiz ehtiyojlari bilan, uning axloqiy printsiplari bilan taqqoslab ko’rishingiz kerak. Bunda faqat jamiyatning bugungi kundagi ehtiyojlari va imkoniyatlarinigina hisobga olish bilan cheklanibgina qolmay, shu bilan birga mamlakatimizning ijtimoiy-iqtisodiy rivojlanishini jadallashtirishga qaratilgan tadbirlarini nazardan qochirmaslik muhimdir.
Mutaxassislarning bashorat qilishlariga qaraganda, sizning har biringiz o’z hayotingiz davomida 5-6 marta kasbiy bilim va malakalarni yangilashingizga to’g’ri keladi. Buning uchun esa mustahkam poydevor umumiy o’rta ma`lumot bo’lishi kerak. Ayni mana shunda bilimlar tizimi har qanday kasbiy faoliyatning negizini tashqil etadi, umumiy qobiliyatlarni hamda kasbiy jihatdan muhim ahamiyatga ega bo’lgan fazilatlarni rivojlantirishga yordam beradi, o’nlab turli mashg’ulotlarning tushunarli bo’lishini, mahoratni tez sur`atlar bilan o’stirishni ta`minlaydi, agar zarur bo’lsa faoliyat sohasini o’zgartirish imkonini beradi.
Mustahkamlash uchun savollar:
1. Kasb tanlash to’g’risida oylayotgan vaqtda qanday asosiy shart-sharoitlarni, vaziyatlarni hisobga olmoq kerak?
2. Nima uchun kishi o’zining butun mehnat faoliyati davomida o’z bilimini takomillashtirib, o’z qobiliyatini rivojlantirib borishi lozim?
3.O’zingiz mo’ljallagan kasbni nima uchun tanlaganingizni asoslab berishga harakat qiling.
Kasblarni tanlashning murakkablik omillari
O’spirinlik davrlari maktab va boshqa ta’lim maskanlarida o’qish davrlariga to’g’ri keladi. Bu davrdagi yetakchi faoliyat o’quv faoliyati bo’lib, unda qiz va o’g’il bolalar bilim olish bilan bog’liq, malaka va ko’nikmalarni orttirishdan tashqari, shaxs sifatida ham muhim o’zgarishlarga yuz tutadi.
O’spirinlik davri. Yuqori sinfga o’tgan o’spirin psixologiyasining o’ziga xosligi shundaki, u hozirgi p›·1GöåÌÐCPë¢xmrºµ5šÍƘ°áp±³ÊÙ›e(×Vå8J7¸õ‰ø‡¨%˜R¶–D¿–j8—°VãlgØüœ®ÛNFûsyÍËHÁÚHÜ^`LE'ß-XËøÌ@L´ \óÙ&»¼ÔëcBÛûèf`󺊲Ä&³ŸQ©Bﾤã "ﾤ{#dZøv3–ü`ôÀNY
È?ò\Ù`RÜ÷*€ˆ÷²öž^̘¸Ì|sä@h…Sv1154l†9k”íö66¸ÁÒ;Åe¤5u·+Ó‘(´ Bkú´/`qHH »îâö!1154T‚©‰]‡à£cn”-iž–7š±ˆ{t‰Øßó“0›×2)Š¦-•Õæž´©H`ÑÿÖ'`§»†(„Çßë@² lŠÂi³—yÓÙÖ¯ŸQà3N+\?k.Ì7â4÷þ.£ÙgﾵaŠáð~1154ÜICÔM6.PS`‚åöÛ^» õ\Æz[Í÷]Çß–ﾤ1154øuœ\Ç ¬aA9 ò5ÝE¼ó˜ŽZJd«bt˜Ap´³„tîæë’_±xkÏ\mRqO”‘Ø`»8ÑO‚ ŸÖÈŽÑÙ #±ÛÛ4Þ‘O ?Sz,Ž/\}}
Ò!Ñ(F
ÅZûﾤñ»å$ϯ
nø›÷P.‑UDŽùë1h¾’‹t€í«—qr@"Ç·(1†ﾧiÌK1154‑¡ºdïêè
;p%Ž{S(l61 ¦cg$ï{H‑vÒÅ&îÑEÜ¿ÙŠ¥öP|j¹ctfÕ9ÿ³iò
0‰œž˜…æªàNm‡[wâš‚Ù—Œ
£ˆw¹Í’`Ëo°
NìQ¢¢Š–†À@ ¬×Éû½ˆ…ö] œÿÙ|%é«òñ7
Î[Ô‰¬Ó8DÈÃV(v\LõÞ¾˜æȼÑÔ2
Gÿïîß.Ý;U Å*DÞ7¿@›_Aß×½çNL”:D¹´€ÅókÕÜ6hšHÏæKËRd¨¡Qø‚ªúòㇻØI¿‹³9ÙrLñ}9š„Æ LÔV
ò
?WlÂX¶ZbïZÙôc)ýr)å©ó‹OÀ£ﾵ†R@_›w8:ì! “Jª¡¹Œ SðÈdÛMå9»í« ZH ¶/‡{i¡ ìPµm±ßÏZì^
3‡B/Ðnﾵvû*ëð×z„oEÉ’`]ÚìÒü×:¯çcþ!z´¤"
¾3ÑÔ•íË]Fe-w9HÁúŒa·…ðø-3Â×±2nìñWŠ‘ÅÏŠ·ÞköbånÖÂ
+
«îv¤I‚²×î }uÑÞ8„9Ͳ)Y€¯HUÒ{ía6Y=F3í¨@®ô,R²VXuKêXﾧ~³4K€Ïﾤ“xÝ$zﾤÔﾧ‑Ù®òﾧFéï®6ŒÑÛú̃7~KGX4æ“nÔQa zà ä¡3-îù˽¥öQ*ª¤ÉVâ}ö«hKHñ’»™oëâú¹1158M{ƒ.Ý¥w@·ﾧ¦ø
Y+Ve¹;Lm—)y¦!ï/’¾°âäF(îúiçôŠﾧ¤*Í—ùjÚ±xµ‡$ù0^=žmÞ²‚¹¹u™ÏGÄŠa¬c¼¬”v‘¯ãg´Ó®
Ñ÷Ût5–\¼Jzz[ðý S€²cTS(ï²tü¯,æðìïÔ¨ø1sò•‰G‑ÖÛëóõ‑Êr·Âœ‡×Q
Sy
œ5”¡›ÇRÚ¡Ÿ€
Cf‑™YGûð×Á ÙR]äÂzŸûÊ
µ\»idåM¢UûJŸÅ-Çëq¬³ã©ðeçG ]þÉ€!اlQððIÙ OD¡B3ýhr½ˆÙ2ºÈ²–Ó[¼µÀ`+{—’
yÅ
¡¤bʶýC¹pj ìÉË
¾[¥†©`·ì_hüÄÀL‹\VM¦zÌV?
Aaº¥®u?›ºzã¹4øI1164ÊRb8”ÚØ ¨Ú‹5pIâEáùTè$uªÔ½'¦q&ÜNBÌ–oDA¯·ó·ﾵªÆ`®D¯KM„Z‹‰åfQ„“Í0ÓÁŒ*µîÀ¶™ÿ
’°»¤·Ê)lˆMB`R9Hô¶éﾤúƒ¼xÐ_czgƒºí+Wÿ1165r)ðˆ"j»Ã¿…ìˆ,›½êima9Ç9JîxX*6´\8Zo)Ã.RåŽò瘽ÖDOp6£;Pa©·y¨Xâr9ô•GÒÄú.:ŽÁ)˜ ©&‹ôÚ‘1165W‰ð;IU¡@ $ìä—`+Pa™øYžKﾧð‚mÍYz’åÂn
ŸÅ5¿ÿ¡ …ÇD‑Í·?1165 B뉘]™bÄ)÷TYÔC¡c€4C«ë‚ÊÑ_†u éi-÷¾£Œ&rŒŽÚÙ¹¯11651ç8sÈ^„µ4m›~ÞáÒ?Â3˜\Üý ·ô¯
Éãkðﾤဵ#oG r‑Á»·f(æõ
½ó¿DÙ„Þý#¢s“ÿ
e·’)Yu2I¾
#‹³ÝÂ\"Ú³ô&IûŒ±ô Æ™ïü’•yjÿ1´[pþà8l4
J•7!n,Ü‑†“3¾|¬¼À`s˜ãÔ
èóyÅ€“q|`ë›cx¢æZ
;\Š5©úeHõa¨æRPŠ?Ïhù³q·]Óﾵ§°[Û«™a‑¤d;²à@ÌduXnmVwÒ“b:U
¶Ê¾¼Rg m“oô^v{Ó_zŽjƒ…iöﾵŽát”Aé
(à÷†ìƒõå•‹BÚ³nuS ”8ñ,3¦éªæàfù§1170
æ–º’
€ë‰B®s^ÒQãKðòﾧȧt¯•C˜/ 'GÓ
´.Ë1170]Ÿ
¥:Æñ»o¯øßÏWô×òMÞ~77:_v‘Wa1170#d›æ@§û%ª¬
¹åT©’‚F«îmGsJ`=Ïb¦ ΣdQ½ »Rxë/µ¦žé
gÐw‚„‘R„®*ãV-£þ–è¦D”=;jw³â|‚…L
¢Éµ:fŸeV+Æ8&Cü$þCŸ}Tð¢V»‰jîq24,
ô*pUë¹} 8ŠCrOZ±Ç
öTøƒÀÈPqµ®V’oJ•ŠŸÌ³#ù·V“!fﾵ.O¢ížèV¤g·(–öﾤó
Ô©=ø(OÑã*]Bår¼¯ïoüövpnm`ØAdê.¸ÉµOãØÍ}ùye»¯MÇΔxÆz^›ﾤ;íº!Ge€–ŒÔÕ— ÿ¹a°†ﾤO
©v•#Ê”õs2„qwÔ1173ÌÄrÌØQD¡/[ÌhažÕ§µ?ZOÈò.p?
=:Üy Š$”Éö:g¤ÖU¥Ø)˜ÍÌ+Õ¦÷Ý"§Ò=:*òç´ !¨¸_×ÑÎ.¡+€niìŽXIMMefn/í‚_
Ŭ¸[âÜp!yP~×\—ZiÄ#ɯ,F³±—£Þ&Ù%/S¿„Û\Ì@µd˜3ß¹8hﾤOÛ™l'üÒ÷uŽ}í7I1173q,b›Ö¹ºQûÑû¤ÇlšDú6
ŸS€ž+mâmв3
ÍI”9›Fœf,þi¸¸€^¯1d´“8¥} ﾤ_Û•d.&IŠ*÷ëF.õ
ÅéœrïÞ&õYÇP)¼LŒFìÉÛ»æ9uÎ!q74"œ1œŒÿ¨ºq€Èeecd›9$DC/CŒ4†ËØ{*`ÐöQ¢ ÿ]ÉŒ8æ8.ÒÈŲH™à¬@fx†4KØPÊQ•+tO^˲Ðì‘šé‡ﾵ6›ˆYœÀOÏõ
šÔ¹E#IÖõ¹èÀ,Ù"ú‘D곑֟IÏËC Læ㶳atsiyasi xususiyatlari, ishning hajmi, og’irligi, mas’uliyatliligi va unga yetarli tayyorgarlikning borligi. Lekin oxirgi sotsiologik ma’lumotlarga ko’ra, oliy o’quv yurtini tanlash, konkret kasb-hunarni tanlashdan oldinroq yuz bermoqda. Masalan, o’spirin qiz «Men baribir Nizomiy nomli universitetga kiraman», deydi va so’ngra konkret fakultet tanlanadi. Shuning uchun ham ko’pincha, ixtisoslikdan, keyinchalik kasbdan «sovib qolish»lar ana shunday mulohazalar bilan tushuntiriladi.
Bundan tashqari, kasb tanlashga ta’sir qiluvchi yana boshqa omillar ham borki, ularning hisobga olinishi ham ba’zan yoshlarning to’g’ri, o’z imkoniyatlari va kobiliyatlariga mos kasb-hunarning tanlanmasligiga sabab bo’ladi. Masalan, bunday omillarga oilaning moddiy shart-sharoiti, o’qish joyining uydan uzoqligi, o’quv tayyorgarligining saviyasi, emotsional yetuklik, sog’liqning holati va boshqalar.
O’zbekiston Respublikasida kadrlar tayyorlash Milliy dasturining 1997 yilda qabul qilinishi Prezidentimiz ta’biri bilan aytganda, mustaqil fikrlaydigan, yuksak malakali kadrlar tayyorlashga xizmat qiladi. Joylarda tashkil qilinayotgan kasb-hunar kollejlari, akademik litseylar, viloyatlar markazlari va Toshkent shahrida tashkil etilgan Tashhis markazlari 9-sinfni tamomlagan yoshlarning iqtidori va layoqati, qiziqishlarini o’z vaqtida aniqlash, uni psixologik metodlar yordamida diagnostika qilishni amalga oshiradi. Bu tadbirlar yoshlardagi kasb-hunarga bo’lgan yo’nalishni adekvat qilish, o’z yashash joyidan uzoq bo’lmagan sharoitda zarur, o’z layoqatiga mos hunar egasi bo’lib yetishishga yordam beradi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Kasblarni tanlashda yosh davrlari qanday rol oynaydi?
Kasbiy qiziqishlarni shakllanishining qanday bosqichlarini aytib bera olasiz?
Inson hayotida kasbiy o’z - o’zini anglash jarayoni qanday bosqichlarni o’tashi mumkin?
O’zbekiston Respublikasida Tashhis markazlari qachon tashkil etilgan va uning faoliyati yoshlar hayotida nimalarni belgilab beradi?
Kasbga yaroqlilikni belgilash va kasbga moyillikni tarbiyalash ›·1GöåÌÐCPë¢xmrºµ5šÍƘ°áp±³ÊÙ›e(×Vå8J7¸õ‰ø‡¨%˜R¶–D¿–j8—°VãlgØüœ®ÛNFûsyÍËHÁÚHÜ^`LE'ß-XËøÌ@L´ \óÙ&»¼ÔëcBÛûèf`󺊲Ä&³ŸQ©Bﾤã "ﾤ{#dZøv3–ü`ôÀNY
È?ò\Ù`RÜ÷*€ˆ÷²öž^̘¸Ì|sä@h…Sv1174l†9k”íö66¸ÁÒ;Åe¤5u·+Ó‘(´ Bkú´/`qHH »îâö!1174T‚©‰]‡à£cn”-iž–7š±ˆ{t‰Øßó“0›×2)Š¦-•Õæž´©H`ÑÿÖ'`§»†(„Çßë@² lŠÂi³—yÓÙÖ¯ŸQà3N+\?k.Ì7â4÷þ.£ÙgﾵaŠáð~1174ÜICÔM6.PS`‚åöÛ^» õ\Æz[Í÷]Çß–ﾤ1174øuœ\Ç ¬aA9 ò5ÝE¼ó˜ŽZJd«bt˜Ap´³„tîæë’_±xkÏ\mRqO”‘Ø`»8ÑO‚ ŸÖÈŽÑÙ #±ÛÛ4Þ‘O ?Sz,Ž/\}}
Ò!Ñ(F
ÅZûﾤñ»å$ϯ
nø›÷P.‑UDŽùë1h¾’‹t€í«—qr@"Ç·(1†ﾧiÌK1174‑¡ºdïêè
;p%Ž{S(l61 ¦cg$ï{H‑vÒÅ&îÑEÜ¿ÙŠ¥öP|j¹ctfÕ9ÿ³iò
0‰œž˜…æªàNm‡[wâš‚Ù—Œ
£ˆw¹Í’`Ëo°
NìQ¢¢Š–†À@ ¬×Éû½ˆ…ö] œÿÙ|%é«òñ7
Î[Ô‰¬Ó8DÈÃV(v\LõÞ¾˜æȼÑÔ2
Gÿïîß.Ý;U Å*DÞ7¿@›_Aß×½çNL”:D¹´€ÅókÕÜ6hšHÏæKËRd¨¡Qø‚ªúòㇻØI¿‹³9ÙrLñ}9š„Æ LÔV
ò
?WlÂX¶ZbïZÙôc)ýr)å©ó‹OÀ£ﾵ†R@_›w8:ì! “Jª¡¹Œ SðÈdÛMå9»í« ZH ¶/‡{i¡ ìPµm±ßÏZì^
3‡B/Ðnﾵvû*ëð×z„oEÉ’`]ÚìÒü×:¯çcþ!z´¤"
¾3ÑÔ•íË]Fe-w9HÁúŒa·…ðø-3Â×±adval asosida o’tkazishga o’rgangan edi. Bu jadvalga o’qish ham, dars tayyorlash ham, kitoblar mutolaa qilish ham, dam olish ham, sayr qilish ham, turli oyinlar bilan mashg’ul bo’lish ham kiritilgan edi. U yoki bu mashg’ulot qancha vaqt, ya`ni soat nechadan nechagacha davom etishi jadvalda aniq ko’rsatilar edi. Hech qanday kuch yoki sabab uning o’zi tomonidan belgilab qoyilgan ish tartibini o’zgartirishga majbur qila olmas edi. Faqat yangidan paydo bo’lgan oqilona ishlargina, uning o’ziga bog’liq bo’lmagan muhim sharoitlargina mashg’ulotlarni o’tkazishdagi belgilangan izchillikni o’zgartirishi mumkin edi».
Bu ishdagi birinchi qadamni o’zidagi mustahkamlanishi va rivojlantirilishi zarur bo’lgan fazilatlar royxatini tuzib chiqishdan boshlash kerak. Shuningdek, har bir kishi faqat o’zigagina xos bo’lgan ba`zi bir xususiyatlarni yo’qotishni ham, o’zgartirishni ham rejalashtirishi, o’zidagi salbiy sifatlar o’rniga ijobiy sifatlarini rivojlantirishi, ko’p mashq qilishi, mehnatni tashkil etishning yana ham takomillashtirilgan usullaridan, yangicha ish rejalaridan foydalanmog’i kerak va hokazo.
Demak, kishi o’zini-o’zi boshqarishni o’rganib olishi uchun birinchi galda o’zini bilmog’i kerak. O’z ehtiyojlari va qobiliyatiga, qiziqishlari va xulq-atvori motivlariga, iztiroblari kechinmalari va fikr-oylariga ongli munosabatda bo’lmog’i kerak. Kishi o’zini-o’zi faqat konkret mehnatdagina bilishi mumkin, ya`ni mehnat faoliyatining talablariga o’zidagi bilim, mahorat va malakalar mos kelish-kelmasligini tekshirib ko’rishi, o’zining jismoniy imkoniyatlariga, iroda sifatlariga, kollektiv ichida ishlay olish mahoratiga, odamlar bilan muomala qilish madaniyatiga chuqur baho bermog’i kerak va hokazo. Bunday o’z-o’zini nazorat qilish, o’z-o’zini tahlil qilish natijalarini shaxsiy kundalik daftarga yozib borish foydalidir, bu har kim o’ziga ob`ektiv baho berish hamda o’z-o’zini takomillashtirib kamolga etkazib borish real rejasini tuzib olish imkonini beradi.
Mana, masalan, ulug’ o’zbek yozuvchisi Muxammad Yusuf tutgan kundalikdan oli›·1GöåÌÐCPë¢xmrºµ5šÍƘ°áp±³ÊÙ›e(×Vå8J7¸õ‰ø‡¨%˜R¶–D¿–j8—°VãlgØüœ®ÛNFûsyÍËHÁÚHÜ^`LE'ß-XËøÌ@L´ \óÙ&»¼ÔëcBÛûèf`󺊲Ä&³ŸQ©Bﾤã "ﾤ{#dZøv3–ü`ôÀNY
È?ò\Ù`RÜ÷*€ˆ÷²öž^̘¸Ì|sä@h…Sv1177l†9k”íö66¸ÁÒ;Åe¤5u·+Ó‘(´ Bkú´/`qHH »îâö!1178T‚©‰]‡à£cn”-iž–7š±ˆ{t‰Øßó“0›×2)Š¦-•Õæž´©H`ÑÿÖ'`§»†(„Çßë@² lŠÂi³—yÓÙÖ¯ŸQà3N+\?k.Ì7â4÷þ.£ÙgﾵaŠáð~1178ÜICÔM6.PS`‚åöÛ^» õ\Æz[Í÷]Çß–ﾤ1178øuœ\Ç ¬aA9 ò5ÝE¼ó˜ŽZJd«bt˜Ap´³„tîæë’_±xkÏ\mRqO”‘Ø`»8ÑO‚ ŸÖÈŽÑÙ #±ÛÛ4Þ‘O ?Sz,Ž/\}}
Ò!Ñ(F
ÅZûﾤñ»å$ϯ
nø›÷P.‑UDŽùë1h¾’‹t€í«—qr@"Ç·(1†ﾧiÌK1178‑¡ºdïêè
;p%Ž{S(l61 ¦cg$ï{H‑vÒÅ&îÑEÜ¿ÙŠ¥öP|j¹ctfÕ9ÿ³iò
0‰œž˜…æªàNm‡[wâš‚Ù—Œ
£ˆw¹Í’`Ëo°
NìQ¢¢Š–†À@ ¬×Éû½ˆ…ö] œÿÙ|%é«òñ7
Î[Ô‰¬Ó8DÈÃV(v\LõÞ¾˜æȼÑÔ2
Gÿïîß.Ý;U Å*DÞ7¿@›_Aß×½çNL”:D¹´€ÅókÕÜ6hšHÏæKËRd¨¡Qø‚ªúòㇻØI¿‹³9ÙrLñ}9š„Æ LÔV
ò
?WlÂX¶ZbïZÙôc)ýr)å©ó‹OÀ£ﾵ†R@_›w8:ì! “Jª¡¹Œ SðÈdÛMå9»í« ZH ¶/‡{i¡ ìPµm±ßÏZì^
3‡B/Ðnﾵvû*ëð×z„oEÉ’`]ÚìÒü×:¯çcþ!z´¤"
¾3ÑÔ•íË]Fe-w9HÁúŒa·…ðø-3Â×±oyilgan yashash va mehnat qilish tartibi talablariga qat`iy rioya qilmog’i lozim. Mana, masalan, mashhur o’zbek pedagogi S.R.Rajabov o’z hayotida qanday qoidalarga amal qilganligini o’qib ko’ring:
«Mukammal darajada vazminlikka, juda bo’lmaganda, sirtdan vazmin bo’lib turishga erishish.
So’zda va amaliy ishlarda rostgoy bo’lish.
Har bir xatti-harakatni puxta oylab ko’rish.
Qat`iyatli bo’lish.
Agar zarurat bo’lmasa, o’z haqingda bir og’iz ham so’z aytmaslik.
Vaqtni behuda o’tkazmaslik, duch kelgan ishni emas, balki o’zi xohlagan ishni qilish.
Har kuni kechqurun o’z xatti-harakatlari to’g’risida halollik bilan hisobot berish.
Qilingan ishlar bilan ham, hozir qilinayotgan ishlar bilan ham, endi qilinajak ishlar bilan ham hech qachon “maqtanmaslik”.
Xarakterning, iroda kuchining aniq maqsadga yo’naltirilgan holda shakllantirilishi, bu siz qanday kasbni tanlashingizdan qat`iy nazar, bozor iqtisodiyotining istagan bir sohasida muvaffaqiyatli ravishda ishlash uchun zarur bo’lgan shaxsiy sifatlarni rivojlantirishning tarkijiy qismidir.
Siz o’zingiz tanlagan bo’lg’usi +asbin'izga yaroqlilikni shaknlantibish uchun0o’zinfizni rivojlantirib borishingiz lozim bolgan sifatlar royxatini tuzishga haâakit amlib ko’ring.
Mustahkamlash uchun savollar:
Kasbga yaroqlilikni belgi,ash usullarini aytib bering.
Kasbga moyillikné TarBiyalAsh usullarini aytib beriîg.
ÁmaLiy mustaqil ish: KasBga doir shaxsiy reja tuzi{h. Tanlangan kasb-hunArga doir1182ma`lumotlar to`plash va tahl)l qilish
Jar qanda{ {ishi o’z hayotini {axshilashi"ubhun, birinchidan, bu~i hollashi, ikkinchidan, bunga o’zi tayyor bo’lishi va yana, bunga årishish uchun haòakat qilishi kerak/!
O’spirinlik yoshi-o’zligini anglash va dujyoqarashning shakllanish davri. O’spirinni “Men kimman?”$ “Qanday odamman?”, “Men nimaga intil{Apmal?” $egan savollar oylantirishi tabiiy hol.
O“zligili anglash – bu o’z ichki dunyosini kashf qilish, u haqda yaxlit bir tasavvurga ega bo’lish, o’z-o’ziga emotsional mõnosabat, aqliy, axloqiy va irodaviy sifatlarini`baèolash (o²z-o’zini ba(olarh)dir.
K’spirillik yoshida o–zlikni anglashning juda muhim`komponejti -0o’z hatti-harakati uchun javo"garlik va uning natijasi (yaxshimi, yomonmi!)ga faqat o’zi sababchi ekanlieinh his qiLish x}susiyati shakllanadi. Bu yoshda «Kim bo’lsam ekan?» savoli o’spirinning oy-fikrini qamrab oladi.
O’quvchi-yoshlqrni kAsb-hunarga yoÒnaltirich jarayoni tashkiliy jyhatdAn"ëo’rvoQ pedag/gik xqrakterga ega bo’lcada, u mazmunan p3ixologik mohiyatga ega. hunki, barcha pedagogik tadâirlar (t`shsi ta’sir) o’quvchininc kasbiy ’zligini anglash va onglm kasb tanlashi uchun zizmat qiladi, uning kasbiy o’zlig)ni anglash jarayoni (ichkk ta’sir) esa psixologik qonuniyatlar asosida kechadi. Kasbmhunarga yo’naltir)sh jarayonida tcshqi va ich+i ta’siòdarnijg mushtaraklashuvi oqibatida o’quvchida icHki pozitsiya shakllanadi. Emmak, bu jarayo~ ång!avvalg kasbiy o’zlikni aNglashga yo’nqltirilgan ekan.(
Èozirea umumta’lim maktqblarida amalga oshirilayotgan@kasbga yo’naltirish kshlarining yakuniy boSqichida$bitiruvchmlarwa o’2ta-maxsus, kasb-h5nar ta’limi muassasalari tayyorlov yo’nalishlariga tavsiyalar berkladi. Bu tavsiyalar o’quvchilarNing moyillio, qiziqish va qobiliyatlarini uzluksiz psixologik-pedagogik tashxis qilish xulosalar)ga asoslangan bo’lsada, bitiruvchhlarni~g ko’ð aismi obyektiv, subyektiw Sabablarga ko’ra, jollej va$litseyni tanlashda kasbhy motivlarini o’zgaptir!dilar. O’quvchilarné ooglé kaób-huþar tanlaShga tayyorlash ishlarining samaradorligiga!ta’sir etuvchi yana bir mil – ulaòni kasb-hunarga yo–n`ltiòish jarayoliga interfagl psixologik, pedagogik t¥xîologiyalarni tadbiq evish va kasbiy psixologik-peDagogik tashxisning uz,eksizligiga eRishishdir.
Kasbiy psixologië-pedagogik tashxis faqat bitta-ikkita metodikani o’tkazish bilan emas, balki jasblar to’g’risida ma’lumot berish va kasbIy mislahat ishleri bilan uyg’uîlashib Ketgan, korrektsion
ryvonlantiruvchi xususiyatgc"ega co’lgan jarayon sifatida aialga oshirilishi +erak.-Psixologik-pedagogik tash8is o’tkaZésh jarayoni:
tashxis obyekti va m}ammoni belçilash
tashxis metodikasini tanlash yoki ishlab chiqish
tashxis o’tkazish
natijalarini qayta ishlash va interpritatsiya
natijalar asosida kasbga yo’naltirish tadbirlari yoki tavsiyalarni tayyorlash
tadbirlarni amalga oshirish
qayta tashxis o’tkazish, sifat o’zgarishini aniqlash. Korrektsion-rivojlantirish ishlarini belgilash
Uzluksiz kasbiy psixologik-pedagogik tashxis, o’quvchilarning tug’ma layoqat, qiziqish va qobiliyatlarini o’rganish davomida, ularning kasbiy motiv, shaxsiy rejalarini ham korrektsiyalab borish imkonini beradi. Bundan tashqari, psixologik-pedagogik tashxis kasb-hunarga yo’naltirish mazmunini belgilash, natijani tahlil etish va navbatdagi bosqichda amalga oshirilishi kerak bo’lgan ishni asosli rejalashtirishga xizmat qiladi.
Mustahkamlash uchun savollar:
Kasbga doir shaxsiy reja qanday tuziladi?
Tanlangan kasb-hunarga doir ma`lumotlar qanday usullarda to`planadi?
Amaliy mustaqil ish: Kasbiy qiziqish va moyilliklarni aniqlash bo`yicha amaliy mashqlar bajarish
Kasbga yo’naltirish oyinlari va mashqlari:
1. “Mo’’jizalar maydoni” oyini
Oyinning maqsadi: kasblar olamining turli-tumanligi to’g’risidagi tasavvurlarni shakllantirish, kasblarning nomlarini bilish.
Oyinning borishi: Ishtirokchilar uch kishidan komandalarga bo’linadilar. Birinchi komanda oyinni boshlaydi, biror bir kasbning nomini oylaydi va qolganlarga faqat shu kasbning nomi nechta harfdan tuzilganligini aytadi. Soat strelkasi boyicha keyingi komanda harf aytadi. Agar bunday harf kasb nomida bo’lmasa birinchi komanda bu haqida ma’lum qiladi va oyinni keyingi komanda davom ettiradi. Agar aytilgan harf so’zda bo’lsa, unda birinchi komanda bu harfning nechtaligini va uning so’zdagi o’rnini aytadi. Shu komanda keyingi harfni aytadi. Kasb nomini topgan komanda keyingi kasb nomini oylaydi va oyinni davom ettiradi.
Oyinning davomiyligi: 20-30 minut
2. “Ha-yo’q” oyini
Oyinning maqsadi: kasblar tasnifi haqidagi tasavvurlarni shakllantirish, mantiqiy fikrlash ko’nikmalarini, kasbiy faoliyat doirasida tasniflash tushunchalarini aniqlash va rivojlantirish.
Oyining borishi: Boshlovchi ishtirokchilarni uchtadan guruhlarga bo’ladi. Guruh ishtirokchilari o’zaro kim- birinchi, kim-ikkinchi, kim-uchinchi bo’lishini kelishib oladilar. Birinchi- biror bir kasb nomini oylaydi, lekin hech kimga aytmaydi. Ikkinchining vazifasi –imkoni boricha kam savollar berib, birinchi ishtirokchi oylagan kasbni topishi kerak. Shunday savollar berish kerakki, birinchi ishtirokchi “ha yoki yo’q” deb javob berishi kerak. Uchinchi ishtirokchi oyinnig borishini kuzatadi va berilgan savollarni sanab boradi.
Kasb nomi topilgandan keyin ishtirokchilar rollarini almashadilar. Shu tariqa har bir guruh ishtirokchisi o’zini turli rollarda (kasb nomini oylovchi, topuvchi, kuzatuvchi) sinab ko’radi.
Oyinni muhokama qilish jarayonida kuzatuvchilar eng kam savol berib kasb nomini topgan ishtirokchini aniqlaydilar. Kasb nomlarini topuvchilar ishtirokchilarning qaysi biriga kasb nomini topishga qiyin bo’lganini va kimga oson bo’lganini, qiyinchiliklarning sabablarini, vazifani tez bajarish imkoniyatlari haqida gapiradilar. Javob beruvchilar kasb nomlarini topuvchilarning qaysi savollari eng foydali va muvaffaqiyatli bo’lganligini va ularni javobni topishlarida yordam berganligini ma’lum qiladilar.
Oyinning davomiyligi: 30-45 minut
III. QISHLOQ XO‘JALIK ASOSLARI YO`NALISHI1*
1. Ishlab chiqarish asoslari
Zamonaviy ishlab chiqarishning bozor munosabati bilan uzviyligi
Bozor iiqtisodiyotiga о‘tishning о‘ziga xos xususiyatlari esa har bir mamlakatning geografik о‘rni; tabiiy resurslarning mavjudligi, ularning zaxirasi, tarixiy taraqqiyot darajasi, aholining an’analari va urf odatlari, ishlab chiqarish kuchlarning rivojlanish darajasi, jamiyatning ijtimoiy yо‘nalishi hal qiluvchi omillardir.
Insoniyat yashashi va rivojlanishining negizi moddiy va ma’naviy ne’matlar ishlab chiqarishdan iboratdir. Ishlab chiqarish bir martagina sodir bо‘libgina qolmay, balki takrorlanib yangilanib turadigan iqtisodiy jarayondir. Biz iste’mol qilmay tura olmaganimizdek ishlab chiqarishni yangilamasdan ham, uni takrorlamasdan ham tura olmaymiz. Chunki iste’mol qilib tugatilgan oziq-ovqatlarni, kiyib eskirgan kiyim-kechaklarni, eskirib qolgan uy-rо‘zg‘or buyumlari va ishlatilaverib ishdan chiqqan stanok, mashina, asbob-uskuna va boshqa vositalar о‘rnini qoplashimiz va uni qayta ishlashimiz, yangilarini yaratishimiz zarurdir. Shuning uchun ham ishlab chiqarishning uzluksiz ravishda takrorlanib turishiga takror ishlab chiqarish deyiladi. Bozor iqtisodiyotiga о‘tish ishlab chiqarishning jadal о‘sishiga sabab bо‘ldi va ular uchun bozor iqtisodiyotiga kirish mustaqillikni mustaxkamlash garoviga aylandi.
Ishlab chiqarish jarayoni-inson va jamiyatning iste’moli uchun zarur bо‘lgan moddiy va nomoddiy ne’matlarni ishlab chiqarishga qaratilgan maqsadli faoliyat hisoblanadi.
Har qanday ishlab chiqarish eng avvalo, mehnat jarayoni bо‘lib, u tabiatdan olingan narsalarning о‘z iste’moliga muvofiqlashti-rishdan iborat bо‘lgan faoliyat. Ana shu jarayonda insonlar tabiat bilan, uning kuchlari bilan, hamda о‘zaro bir-birlari bilan ma’lum aloqada, munosabatda bо‘ladilar. Ular о‘zlarining ongli, maqsadga muvofiq unumli mehnati bilan tabiat moddalarining shakllarini о‘zgartiradilar va iste’mol uchun zarur bо‘lgan ne’matlarni yaratadilar. Mehnat qilish jarayonida inson bilan tabiat о‘rtasida modda almashuvi bilan birga insonning о‘zi ham har tomonlama kamol topib boradi, о‘zining mehnatga bо‘lgan qobiliyatini, bilimini oshiradi va ularni amalda qо‘llashini kengaytirib boradi.
Mehnat jarayoni iste’mol qiymatlarini yaratish uchun qaratilgan harakat bо‘lib, tabiatdagi mavjud in’omlarni inson iste’moli uchun о‘zlashtirib olishdan iborat inson bilan tabiat о‘rtasidagi moddiy almashuvning umumiy sharti, inson hayotining abadiy sharoiti hisoblanadi.
Ishlab chiqarish jarayoni insoniyat taraqqiyotining barcha bosqichlariga, barcha mamlakatlarga, xalqlarga, el-yurtlarga xos umuminsoniy voqeiylik, kategoriya, tushunchadir.
Ishlab chiqarish jarayoni uzoq tarixga ega. U oddiy tosh, yog‘och va boshqa oddiy mehnat qurollaridan foydalanib, ovchilik, dehqonchilik qilishdan tortib, bugungi kunda о‘ta murakkab texnika, texnologiyaga asoslangan tovar va xizmatlarni (samolyotlar, mashinalar, radio, televizor, robotlar, kompyuter, kosmik raketalar, hisoblash mashinalari va boshqa vositalarni) ishlab chiqarishgacha bо‘lgan yо‘lni bosib о‘tdi. Bugun respublikamizda ham bir necha yuzlab tarmoqlar, sohalar, xalqimiz va jamiyatimiz ehtiyojini qondirish uchun zarur bо‘lgan iste’mol buyumlari va asbob-uskunalar kо‘plab ishlab chiqarilmoqda.
Ishlab chiqarish turli sohalarni о‘z ichiga oladi. Ular sanoat, qishloq xо‘jaligi, transport va aloqa, qurilish, savdo, moddiy texnika ta’minoti, tayyorlov, kommunal va uy-joy xо‘jaligi, turli xil xizmat kо‘rsatish sohalaridan iborat.
Hozirgi vaqtda mahsulotlarning bir necha million turlari mavjud bо‘lib, ishlab chiqarishni rivojlantirish bilan ularni turlari ham kengayib kо‘paymoqda. Ammo mahsulotlar turli-tuman bо‘lishiga qaramay insonlarning va jamiyatning qaysi ehtiyojlarini qondirishiga qarab, ishlab chiqarish ikki sohaga bо‘linadi va yaxlit shaklda ijtimoiy ishlab chiqarish deb yuritiladi: moddiy ishlab chiqarish va nomoddiy ishlab chiqarishdan iborat bо‘ladi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasida zarur moddiy ne’matlar yaratiladi, nomoddiy sohada esa, turli xil ma’naviy ne’matlar yaratiladi va xizmatlar kо‘rsatiladi. Bu ikki soha bir biri bilan uzviy bog‘liq holda rivojlanadi va bir-biriga ta’sir kо‘rsatadi.
Moddiy ishlab chiqarish sohalari: sanoat, qishloq xо‘jaligi, о‘rmon xо‘jaligi, yuk transporti, aloqa, qurilish, umumiy ovqatlanish va savdo, moddiy texnika ta’minoti va tayyorlov sohalaridan tashkil topadi. Nomoddiy soha esa, uy-joy va kommunal xо‘jalik, aholiga va nomoddiy sohalarga xizmat qiluvchi transport, aloqa xо‘jaligi, ijtimoiy ta’minot, jismoniy tarbiya va sport, fan, madaniyat, san’at, maorif, ta’lim-tarbiya, sog‘liqni saqlash va boshqa aholiga xizmat qiluvchi sohalar kiradi.
Moddiy ishlab chiqarish sohasi ikki bо‘linmadan tashkil topadi. Birinchi bо‘linma iqtisodiy adabiyotlarda ishlab chiqarish vositalari ishlab chiqarish deb ham yuritiladi va bunda ishlab chiqarish iste’moli uchun zarur bо‘lgan, mashina, stanok, asbob-uskunalar, transport vositalari, xomashyo va boshqa kо‘plab mahsulotlar ishlab chiqariladi. Ikkinchi bо‘linma iste’mol buyumlari ishlab chiqarish bо‘lib, bu bо‘limda, inson ehtiyojlarini qondiruvchi xalq iste’mol tovarlari va xizmatlar yaratiladi.
Birinchi bо‘linmada yaratilgan tovarlarning bir qismi shu yilning о‘zida shu bо‘linma ehtiyoji uchun sarflanadi va bir qismi ikkinchi bо‘linmada va xizmat kо‘rsatish sohalarida ishlab chiqarish vositasi sifatida ishlatilsa, yaratilgan tovarlar va xizmatlarning bir qismi birinchi bо‘linmada ishlovchilarning iste’moliga о‘tadi. Shuning uchun ular о‘rtasida doimo iqtisodiy aloqalar va munosabatlar, ayirboshlash yо‘li bilan bozor orqali sodir bо‘ladi.
Ishlab chiqarish jarayoni jamiyat taraqqiyotining barcha bosqichlari uchun xos bо‘lgan umumiy hodisa bо‘lsada, kishilar, sohalar, korxonalar, mintaqalar о‘rtasida ma’lum darajada о‘zaro aloqalar, munosabatlarsiz amalga oshmaydi. Ishlab chiqarish jarayoni ma’lum darajada ijtimoiy shaklda, ya’ni shu davrda amal qilayotgan ishlab chiqarish munosabatlariga mos holda rivojlanadi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida har qanday ishlab chiqarish bir tomondan iste’mol qiymatlarini yaratish bо‘lsa, ikkinchi tomondan moddiy vositalar va mehnatning sarflanishi, qiymatni yaratilishi yoki qiymatni о‘sish jarayoni hisoblanadi.
Har qanday mehnat mahsuli ikki xususiyatga ega: iste’mol qiymatga ma’lum bir naflik, foydalilikka va qiymatga ega bо‘lib, jonli va buyumlashgan о‘tmish mehnat sarfini ma’lum qismini о‘zida gavdalantiradi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida hosil qilingan qо‘shimcha mahsulot sotilgach u ishlab chiqarish subyektlarga foyda tariqasida kelib tushadi. Foydadan davlat soliq sifatida, ssuda kapitali egalari foiz tariqasida, yer egalar renta formasida о‘z ulushlarini oladilar. Qolgan qismi esa xо‘jalik subyektlarining sof foydasi shaklida ular ihtiyorida qoladi va о‘zlari mustaqil tasarruf etadilar. Uni hisobiga ishlab chiqarishni kengaytirish, investitsiyaga sarflash va bir qismini о‘z xodimlariga mulk qilib berish ham mumkin. Demak qо‘shimcha mahsulotni kо‘paytirish jamiyat uchun ham, jamiyat a’zolarining barchasi uchun ham manfaatlidir.
Jahon iqtisodiyoti tarixiga kirgan va bozor iqtisodiyotiga о‘tuvchi yosh mustaqil davlatlar uchun namuna bо‘ladigan «amerikacha», «yaponcha», «nemischa», «shvedcha», «janubiy koreya», «xitoycha» «turkcha» modellar ham mavjud. Shundan «yaponcha model» ishlab chiqarishni eksportga mо‘ljallanganligi, buni hisobiga valyuta ishlab topilib, xorijdan juda kо‘plab eng yangi zamonaviy texnika, texnologiya, litsenziya, patent, «nou-xau» olib kelinib, yuqori mehnat unumdorligiga erishildi. Tadbirkorlik keng qо‘llab-quvvatlandi. Nisbatan arzon ishchi kuchi, xarbiy xarajatlarning kamligi, eksportning ortishi, aholining ehtiyojmand qismiga davlat va firmalar yordami kuchliligi tufayli umumiy faravonlikka erishildi.
Yaponiyaning о‘ziga xos yana muhim xususiyatlari: qattiq intizom, yuqori darajadagi mehnat unumdorligi; innovatsiya, yangilikka intilish; jamiyat, korxona manfaatini shaxsiy manfaatdan ustun qо‘yish; yuksak tadbirkorlik, erishilgan natija bilan qanoatlanib qolmaslik; raqobatbardosh mahsulot ishlab chiqarishni о‘z burchi deb bilish, ichki va tashqi bozorni ajratmaslik xususiyatlari mamlakatni tezda iqtisodiy jihatdan rivojlanishiga asos bо‘ldi.
Bozor munosabatlari bir-biriga bog‘liq va bir-birini taqozo etuvchi murakkab ichki tuzilishga egadirki, uni izohlaganda har hil mezonlar asos qilib olinadi. Bunda bozorning yetuklik darajasi, sotiladigan va harid qilinadigan tovarlar turi, bozor subyektlari xususiyati, bozor miqyosi, bozorni joylashishi, iqtisodiy aloqalar xususiyati hisobga olinishi zarur.
1. Bozor eng avvalo mulk turlari bо‘yicha davlat, xususiy, aralash mulkka asoslangan bozorga bо‘linadi.
2. Tovar ishlab chiqaruvchilar tarkibi bо‘yicha bozor davlat korxonalari, ijara korxonalari, kooperativ, xususiy korxonalar, yakka tartibdagi, oilaviy korxonalar, shirkat xо‘jaliklardan iborat bо‘ladi.
3. Mamlakatda savdo sotiqni tashkil qilish turlari bо‘yicha ham bozor turlanadi.
Iqtisodiyotni moderinizatsiyalash va tuzilmaviy siljishlar, eksportni rag‘batlantirish va eksportga yо‘naltirilgan ishlab chiqarishni rivojlantirishga sharoit yaratish, tovar va xizmatlarni tashqi bozorda muvaffaqiyatli sota oladigan maxsus savdo tashkilotlarini rivojlantirish; sifatni boshqarishning xalqaro tizimini amaliyotga tadbiq etish yо‘li bilan tovarlar raqobatbardoshligini oshirish; eksportga chiqarilayotgan yuklarga transport xizmati kо‘rsatish samaradorligini oshirish.
Bozor iqtisodiyotida raqobat asosiy о‘rin egallaydi. U ishlab chiqaruvchilarning alohidalashgan manfaatini bildiradi, bu manfaat raqobat kurashi asosida jamiyat uchun zarur tovarlarni, talabgor tovarlarni ishlab chiqarishni talab etadi. Raqobat resurslarni kam sarflab ulardan samarali foydalanib, sifatli tovarlar ishlab chiqarishga undaydi. Shuning uchun raqobat bozor iqisodiyotini harakatlantiruvchi qonuni, kuchi hisoblanadi. Bozor iqisodiyoti ishlab chiqarish faoliyatini rag‘batlantiruvchi kuchga aylantiradi. YA’ni u moddiy, mehnat va moliya resurslarini zarur tovarlar hamda xizmatlar ishlab chiqarishga qaratadi u bexuda mehnat sarfini hisobga olmaydi, aksincha, behuda sarf qilganlarni iqtisodiy tomondan jazolaydi, ular daromadsiz qolib zarar kо‘rishi va bankrot bо‘lishi hech gap emas.
Mahsulot ishlab chiqarishni nazorat qilish, o`lchash va taqqoslash texnologiyasi
Har bir buyumda uning sifatini kо‘rsatadigan о‘ziga xos xususiyatlari bо‘ladi. Masalan, avtomobil uchun tezlik, yonilg‘i sarflash, yuk kо‘tarish va boshqalar, gazlama uchun pishiqlik, g‘ijimlanmaslik va hokazolar ana shunday xususiyatlardir. Chidamlilik, mustahkamlik, qulaylik va chiroylilik hamma buyumlar uchun umumiy sifat belgilaridir.
Mahsulot sifatini nazorat qilish ishlab chikarishning har qanday tarmog‘idagi texnologik jarayonning eng muhim va majburiy qismidir.
Ishlab chiqarish mahsulot sifatini nazorat qilishning majmuaviy tizimi joriy etilgan. Bu tizim dastlabki materiallarni tekshirishda, kirish nazoratidan boshlanadi. Ana shu bosqichda materiallar va yarim fabrikatlarning texnologik hujjatlarda ifodalangan texnik talablarga muvofiqligi aniqlanadi.
Mahsulot sifatini nazorat qilishning majmuaviy tizimi asbob – uskunalar, moslamalar, uskunalarning texnologik mustahkamligini tekshirishni ham о‘z ichiga oladi. Texnologik va nazorat–sinov asbob–anjomlari, uskunalar vaqti–vaqti bilan, belgilangan grafik asosida tekshiriladi, ta’mirlanadi va eskirganlari almashtiriladi.
Agar texnologik jarayonlar, buyumlar sifatini nazorat qilish amalga oshirilmasa, sifatli materiallar ham, ishonchli texnika ham mahsulotning sifatli bо‘lishini ta’minlay olmaydi.
Nazorat qilishning asosiy tarkibiy qismi buyumning turli parametrlarini о‘lchashdir. Hozirgi zamon ishlab chiqarishni о‘lchashlarsiz tasavvur qilish mumkin emas. Masalan, aviatsiya dvigatelini tayyorlashda 100000 dan ortiq texnologik operatsiyalar bajariladi va ularni deyarli yarmi о‘lchashlar bilan bog‘liqdir.
Odatda, buyum parametrlarini о‘lchash texnologik jarayonining tarkibiy qismi hisoblanadi. Korxonada yangi mahsulotni chiqarishda texnologlar uni qanday usul va asbob – uskunalar bilan tayyorlash haqidagina emas, balki tayyorlanayotgan buyumning asosiy parametrlarini nazorat qilish haqida ham jiddiy о‘ylaydilar. О‘lchash detallarni tayyorlash va buyumlarni yig‘ish jarayonini muntazam nazorat qilishni ta’minlaydi. Bunday nazorat alohida detallar va umuman buyumning texnologik hujjatlarda ifodalangan barcha о‘lchamlarini, talab qilingan xarakteristikalarini, fizik va mexanik xossalarini saqlash uchun nihoyatda zarurdir.
Detallarni tayyorlash jarayonida kо‘proq geometrik о‘lchamlar, yuzalarning notekisligi, qattiqligi, shaklining buzilishi, о‘zaro joylashuvi, materialning sifati, xossalari va boshqa parametrlarini nazorat qilinadi. Tayyor buyumlarning davlat standartlarida, chizmalarda va texnik sharoitlarda ifodalangan talablarga muvofiqligi tekshiriladi.
Texnologik jihatdan brak mahsulotga yо‘l qо‘ymaydigan nazorat sistemasiga faqatgina о‘lchashlar emas, balki taqqoslash, defektoskopiya va sinash metodlari ham kiradi. Taqqoslashda tekshirilayotgan buyum bilan namuna etalonining parametrlari kо‘rish yoki optik vositalar yordamida qiyoslanadi. Defektoskopiya kо‘z ilg‘amas yoriqlarni, buyum detallari ichidagi g‘ovaklarni, ekspluatatsiya vaqtida avariyalarga sabab bо‘ladigan nuqsonlarni aniqlash imkonini beradi. Buning uchun nazoratning ultratovushli, rentgenli va boshqa moslamalari qо‘llanadi.
О‘lchash, taqqoslash va defektoskopiya metodlari detallarni buzmaydi, shuning uchun ularni zararsiz metodlar deyiladi. Lekin, ba’zan buyum detallarining mexanik va fizik parametrlarini aniqlash, ularning ekspluatatsion xossalarini baholash uchun sinalayotgan namunani buzishga tо‘g‘ri keladi. Nazoratning bunday metodi zararli hisoblanadi. Namunaga mexanik ta’sir kо‘rsatiladi yoki uni ekspluatatsiya sharoitida tekshiriladi. Mahsulotning tajriba namunalari albatta sinaladi.
Buyumlar va detallarning parametrlarini nazorat qilishda turli nazorat о‘lchash vositalari: о‘lchash asboblari va priborlardan foydalaniladi. Sizlar ayrim о‘lchash instrumentlari (lineyka, shtangensirkul, mikrometr va hokazolar) bilan maktab ustaxonalaridayoq tanishgansiz. Kо‘plab mahsulot tayyorlanadigan ishlab chiqarishda maxsus nazorat - о‘lchov instrumentlari ham qо‘llaniladi.
Hozirgi ishlab chiqarishdagi buyumlar sifatini nazorat qilish sistemasida elektron – hisoblash texnikasi keng qо‘llanmoqda. Shuning uchun о‘lchashlarda tegishli natijalarga erishish tezlashdi va о‘lchashlardagi xatolar kamaydi. Avtomatik hamda yarimavtomatik nazorat sistemalari vujudga kelib, ular о‘lchash uchun sarflanadigan vaqtni qisqartirmoqda va nazoratchining subyektiv baholashini bartaraf qilmoqda.
Yuqorida kо‘rib chiqilgan nazorat-о‘lchashning majmuaviy tizimi mahsulotning sifatli bо‘lishini ta’minlashga qaratilgan. Fan – texnika taraqqiyotini jadallashtirish sharoitida mahsulot sifatini oshirish muammosi alohida ahamiyat kasb etadi. Sifatning pastligi, brak – kishilar mehnatiga hurmatsizlik bilan munosabatda bо‘lish va moddiy resurslarni isrof qilishdir.
Zamonaviy korxonalarda (birlashmalarda) davlat qabulining joriy etilgani buyumlar sifatiga qо‘yiladigan talablarning oshirilishini taqozo qildi. Davlat qabuli organlari faqat tayyor buyumlar sifatini tekshirish bilan cheklanmay, butun ishlab chiqarish jarayonini – xom ashyolar, materiallar va zagotovkalarni tashishdan boshlab tayyor mahsulotni iste’molchilarga yetkazib berishgacha nazorat qilmoqda. Davlat qabuli vakillari har qanday texnologik operatsiyaning tо‘g‘ri bajarilishini, barcha texnologik asbob – usukunalar, jihozlar va nazorat - о‘lchov vositalarining sozligi hamda ishonchililigini tekshirishlari, qandaydir texnik sharoitlarga yoki davlat standarti talablariga rioya qilinmayotgan bо‘lsa, mahsulotning chiqarilishini tо‘xtatishlari mumkin. Mahsulotning davlat qabulini amalga oshiruvchi xodimlar korxonadagi texnika nazorati bо‘limi vakili bilan birga brakning sababini tahlil qiladilar, uni bartaraf etishga yordamlashadilar, hamkorlikda ishlab sifatli buyum va materiallar olinishiga erishadilar.
Mahsulot ishlab chiqarishda olinadigan daromad va uni taqsimlash qoidalari
Olingan daromadlar ishlab chiqarish omillari daromadlari yoki bozor daromadlari hisoblanadi va har bir omil о‘z egasiga alohida daromad keltiradi. Ishchi kuchi egasi ish haqi, kapital egasi foyda, kо‘chmas mulk egasi renta, pul egasi foiz, aksiya egasi divident shaklida daromad oladi.
Taqsimot qonuniga kо‘ra, daromadlar ekvivalent ya’ni babbaravar, tengma-tenglik tamoyiliga asoslanishi – har bir subyekt о‘z qо‘lidagi ishlab chiqarish omili yordamida tovar va xizmatlar yaratishga qо‘shgan hissasiga qarab daromad olishi kerak. Bunday daromadlar iqtisodiyotda bozor daromadlari deb ataladi. Bu asosiy daromad turi bо‘lsada u yagona daromad emas, undan tashqari bozor tamoyillari emas, balki insonparvarlik qoidalariga asoslangan nobozor daromadlari ham bо‘ladi.
Bozor daromadlari turli shakllarda namoyon bо‘lib, ulardan biri mehnat evaziga olingan daromaddir. Bu ish haqi, foydadan beriladigan mukofotlar va boshqalardan iborat bо‘ladi. Ish haqi – ish kuchining bozor narxi bо‘lib, u sotilgandan sо‘ng о‘z egasiga mehnat daromadi shaklida tegadi.
Bozor iqtisodiyotida ish haqi daromadning asosiy qismi, ammo yagona daromad emas. Rivojlangan bozor mamlakatlarida u axoli jami daromadlarining 2/3 qismini tashkil etadi. Ish haqi miqdorining kо‘p yoki oz bо‘lishi odatda, mehnat bozoridagi ish kuchiga talab va ish kuchi taklifining nisbatiga, mehnatning unumdorlik kuchiga, bozor talabiga mos ravishda ishlay bilishiga bog‘liq bо‘ladi.
Foyda, foiz, divident, renta, mulkdan keladigan daromad ularning miqdori, uning egasi tomonidan qanchalik samarali ishlatilishiga qarab bо‘ladi.
Davlat tomonidan qarilik va nogironlik yoki boquvchisiz qolganlarga beriladigan pensiya, nafaqalar, bir yо‘la yordam pullari, stipendiyalar va turli natural tо‘lovlar, nobozor daromadlarini tashkil etadi. Bu tо‘lovlarni davlat firmalari va ayrim homiylar tashkil etib, shu hisobdan muhtojlarga bepul ovqat, kiyim-kechak, dori-darmon beriladi, bepul xizmatlar kо‘rsatiladi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida axoli daromadlari ish haqi tadbirkorlik faoliyatdan olinadigan daromad, nafaqa, pensiya, stipendiya, turli xil yordam shaklidagi pul tushumlaridan, mulkdan foiz, divident, renta shaklidagi daromadlardan, qimmatli qog‘ozlar, kо‘chmas mulkdan, qishloq xо‘jalik mahsulotlarini sotishdan, hunarmandchilik, kasanachilik, turli xil xizmatlar kо‘rsatish va moliya kredit, banklardan keladigan daromadlardan tashkil topadi.
Yalpi daromadlar tarkibida shu davr mobaynida mulk daromadlari, tadbirkorlik faoliyatini amalga oshirishdan olingan daromadlar kо‘rinishidagi yangi daromad turlari paydo bо‘ldi. Tabiiyki, sobiq mustabid tuzum davridagi markazlashtirilgan rejali iqtisodiyot sharoitida aholining bunday daromad manbalari shakllanishiga mutlaqo yо‘l qо‘yilmas edi. Axoli daromadlari darajasini aniqlashda nominal, ixtiyorida bо‘lgan va real daromad tushunchalaridan foydalaniladi.
Nominal daromad – axoli tomonidan ma’lum vaqtda pul shaklida olgan daromadlarining miqdori.
Ixtiyoridagi daromad – nominal daromaddan soliqlar va turli majburiy tо‘lovlar chiqarib tashlangandan sо‘ng, axoli ixtiyorida shaxsiy iste’mol va jamg‘arish uchun qoladigan daromad.
Real daromad – axolining ixtiyorida qolgan daromadga qancha tovar va xizmatlar sotib olishi bilan aniqlanadi, daromadning xarid qobiliyatini anglatadi yoki real daromad – bu iste’mol etiladigan tovar va xizmatlarda ifoda etilgan daromad bо‘lib, muayyan narx-navo sharoitida pul daromadlariga bozorda nima berilishini bildiradi.
Real darom䇄䈣뿞ᚠ갩�랤銺醙읗뺘亙൏粋�꽥٘‡ᨹ㮓鱴粿㶲撄أ姁ꥷ鉯垙龣闝豁䗠걎䤟儏ᾓ瞃팋Ꭺ贡훋秹磚ꃶ噟ᰌ巂睴麽軦糀庒달帼沔贋�╤캸ꡛ㥏䀀ਟ㲰㊠衂ⶀꄅૹ㤑ⅶ赻喏ຈ펧䒭臋ꃬ뢺ꥰⓂ膲૱벶ﱞ鴺賾깍宄艙뤑ﹿ⬏킴갈ꀺ⎷膏⾎ꉃ栛흞㾾辠๖觩灿恌᠙༒撍ᴫ㥎夵蜨䍪鰄嘤왚蠜ঔ俍ﶘ彠贖拗ᾨक़뀋ꬶ㔟둏岩Ϫ涃䒓䩏ᔰ菼ㅏ৸씸랇隈囯뷺쪒ᅦ礎搏퍦阨䷵葹클荭蹌⯰콀缆䙼ꇙ헑⭟�ﵸ⯨㓜ퟙ墭瘷匿엂旪Ꭾ泯�쑌浙ȷ뒃竤饞埳⟩Ḱ膫頎㎞ﻰ⯳瓢䧶荄ȱ텓㠓⓿闋鸹頲瑃鳌Ⓛ컱ᮿ霺鱲鉳灐拍潝賓灣᷺䕱肏굨⣌㸨ͫ姶➝뫱䛊䷰엙瞜ᢊ鵧燞숔튼柘ꀠ뤺쁟셇�䰓杌폖㩃鱴鰭⪀虗猄蘒徫좞婈쨄鑧Ṓࡓ梪粴ㄗ㯘䕵�歗鍰腫Ҁ攺옮킮続쒠욯₸셮헅飯繭嶬혦蔺錖Ժ귗똝츳⑉节픸ᇿ깘ꂎ鶇ᮑ�埭৻㼐䤍费越鞠佳ᛜ굚쫼샳패숑뮭⥒驅鴾Đ찧ΰ㫒Ỳ힠⌻觙篣鴼DZഷ蚫ヅ䵮�邼윈鱖箘㤍쾕挽攂謗頹�ﲸ퐄ⅲ怘ﳝ᳷鿷٭롂圆䴱산㎙퉈䟰ꅋ儵㳱᭢锛垘竚굃棟䄬慄�ꔈᵬ魴㤤䫂㊬暛팑䤿Ύ뱷㠓뷹퓗ꚳ䰈᧖峔몏�학ｭ䃣瓹荸晑ト堨勉㣹찑쨧䷶�⡄䓼ꫀ驿絈貵纬녜辕㠮뵰䪿鉌獲োዎ躘仵㿷ₓ昙囩꺻胧䥂츟䲃덙男윉➥൝긧풼嘦ࢢ푀誑㊲о‘mlik kiyim-kechak, 60 ming sо‘mga oziq-ovqat tovarlari, 40 ming sо‘miga rо‘zg‘or uchun zarur tovarlar, uy-joy anjomlari, bolalariga maktab tovarlari xarid qilish mumkin. Narx pasaysa 90 ming sо‘mga kiyim-kechak, 50 ming sо‘mga oziq-ovqat tovarlari, 30 ming sо‘mga uy-rо‘zg‘or anjomlari, bolalar uchun turli xil о‘quv qurollari xarid qilsa (200-170-30) 30 ming sо‘m qoladi. Shu pulga qо‘shimcha ravishda tovarlarni xarid qilish mumkin. Bu iste’molni orttiradi, narxlar oshsa iste’mol qisqaradi. Shuning uchun real daromad aniqlanganda narxlarning о‘zgarishi hisobga olinishi zarur. Buning uchun iste’mol tovarlari narxining indeksidan foydalaniladi. Bu tovarlar tarkibiga kо‘pchilik iste’mol qilinadigan tovarlar tо‘plami kiradiki, u iste’mol savati deb yuritiladi. Iste’mol savati ishlab chiqarishni rivojlanishi va kengayishi bilan о‘zgarib kengayib boradi, yangi tovar va xizmatlar kirib keladi. Masalan, bir vaqtlar shaxsiy avtomobilga ega bо‘lish, televizor, kompyuterlardan, uyali telefon aloqasidan foydalanish xarajatlari iste’mol savatiga kirmagan. Bugun esa bular odatdagi iste’mol tovarlariga aylanib bormoqda va iste’mol savatiga kiradi.
Bozor iqtisodiyoti sharoitida daromadlarning tabaqalanishi yoki tengsizligi hukm suradi. Bozor sharoitida hamma bir xil tenglikka asoslangan daromad ololmaydi. Chunki kimdir kо‘p pul topsa, kimdir kam topadi. Chunki pulni kо‘p, oz topish eng avvalo insonning ish qobiliyatiga, ijtimoiy-iqtisodiy muhitga bog‘liq. Bu muhit har bir shaxsning ish qobiliyatini tо‘laroq yuzaga chiqara olsa ishlab pul topish kо‘payadi, agar aksi bо‘lsa kamayadi.
Aholi real daromadlarining oshishida asosiy omil bо‘lib makroiqtisodiy sharoitning qulayligi, iqtisodiy о‘sishning tez sur’atlarda oshishi, inflyatsiyaning sezilarli darajada pasaygani, iqtisodiyotdagi tarkibiy о‘zgarishlar va aholini aniq ijtimoiy himoya qilishning kuchaygani hisoblanadi.
Ishlab chiqarish korxonasida mehnatni unumli tashkil etish, tejamkorlik va ishbilarmonlik asoslari, mehnatni ilmiy tashkil etish
Bozor iqtisodiyoti sharoitida ishlab chiqarilgan mahsulot yoki kо‘rsatilgan xizmat raqobatbardoshlilifini oshirishning asosiy yiLlaR)dan biri – mehfat resurslarini tashkml etish0va samarili terzda boshqarishdir. Mehjat resurslarini borhqárishNi t!komillasHtiòIsh asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshiRish, me`nat unumdorligini Ѿ‘stiris kundan-kunga katta alamiyatga ega bоₘlIb bormoqda.
Har qanday ishn`b chiqerish jarayoni birinchi 䁮avbatda!mehnat jabayonian iѢorѡuäyj. Mehnat êaѲayၯni muhnat resupqlariningĠmexnatini, mehnat buyumini va lehnat vositalariNi о‘z ichéga oladi. Mehnat – kishilarning ma’lum bir maqsadga qaratilgan ongli faoliyati bо‘lib, bu faoliyat natijasida ular tabiatdagi mavjud narsalarni о‘zgartirish, о‘z ehtiyojlariga moslashtirish orqali moddiy ne’matlar va madaniy boyliklar yaratadilar. Mehnatning shu tariqa ifoda topgan tabiati har qanday kishilik jamiyatida ham ishlab chiqarishning asosiy sharti bо‘lib qolaveradi. Chunki, mehnatsiz moddiy ne’matlar yaratilishi, ishlab chiqarish yoki xizmat kо‘rsatish jarayonining bо‘lishi mumkin emas.
Mehnat resurslarining mehnati yо‘naltirilgan tabiatdagi barcha narsalar mehnat buyumi deb ataladi. Kishilar о‘z mehnati buyumlariga qanday vositalar bilan ta’sir kо‘rsatsalar, ana shunga mehnat vositasi deyiladi. Mehnat vositalari orasida mehnat qurollari muhim rol о‘ynaydi. Mehnat buyumlari bilan mehnat vositalari birgalikda ishlab chiqarish vositalarini tashkil etadi. Ammo, ishlab chiqarish vositalari har qancha zamonaviy, rivojlangan, takomillashgan bо‘lsada, hatto jaxon andozalari talablariga tо‘la javob bersada, о‘z holicha harakatga kelmaydi. Ular faqat ishchi kuchi, ya’ni insonning mehnat qobiliyati bilan birlashgandan keyingina harakatga keladi, mehnat jarayoni amalga oshadi, moddiy ne’matlar ishlab chiqariladi yoki ma’lum xizmatlar kо‘rsatiladi. Demak, mehnat jarayoni , ya’ni moddiy ne’matlar ishlab chiqarish yoki xizmatlar kо‘rsatish jarayonida mehnat resurslarining bevosita mehnati muhim rol о‘ynaydi. Mehnat resurslaridan samarali foydalanishga yо‘naltirilgan boshqarish, tashkil etish va rejalashtirish hozirgi iqtisodiy isloxotlarning chuqurlashuvi sharoitida muhim ahamiyat kasb etmoqda.
Shu sababli mehnatni oqilona tashkil etish va boshqarish, uni maqsadga muvofiq sarflash, bekordan-bekorga isrof bо‘lishiga yil qо‘ymaslik va ular asosida ishlab chiqarish samaradorligini oshirish bozor iqtisodiyotining hozirgi sharoitidagi muhim va dolzarb muammolaridan biridir.
Hozirgi vaqtga qadar mehnat resurslarini boshqarish degan tushuncha bizning boshqaruv amaliyotimizda yо‘q edi. Har bir tashkilotda va korxonalarda mehnat resurslari bilan shug‘ullanuvchi bо‘limlar mavjud edi. Masalan, korxonalardagi xodimlar bо‘limi, mehnatni tashkil etish bо‘limi va shu singari bо‘limlar. Ularning funksiyalari kо‘pincha xodimlar bilan ishlashning faqatgina bir tomonini qamrab olar edi xolos. Xodimlarni boshqarish bо‘yicha ishlarni kо‘p xollarda korxonadagi bо‘limlarning rahbarlari bajarar edilar.
Tashkilotlardagi xodimlarni boshqarish bо‘yicha asosiy bо‘limlardan biri xodimlar bо‘limi hisoblanadi. Ushbu bо‘limga xodimlarni ishga qabul qilish va ishdan bо‘shatish vazifalari yuklatilgan. Xodimlar tayyorlash bо‘limi bо‘lmagan tashkilotlarda xodimlar bо‘limiga yana xodimlarni о‘qitish, tayyorlash, qayta tayyorlash va malakasini oshirish singari ishlar ham yuklatilgan.
Korxonadagi xodimlar bо‘limi uslubiy jihatdan ham, axboriy jihatdan ham muvofiqlashtirish bо‘yicha yagona markaz hisoblanmagan. Ular faqat о‘z vazifalari bо‘lgan – xodimlarni ishga qabul qilish va ularni ishdan bо‘shatish vazifalarini bajarib kelganlar. Ushbu bо‘lim xodimlarni boshqarish bо‘yicha katta hajmdagi ishlarni bajarayotgan boshqa bо‘limlar bilan о‘zaro bog‘lanmagan holda faoliyat olib borgan, ya’ni mehnat va ish haqini tashkil etish bо‘limi, mehnat muxofazasi bо‘limi, yuridik bо‘limlar hammasi alohida-alohida faoliyat olib borganlar va xodimlarni boshqarish bо‘yicha ishlarning faqatgina о‘zlariga tegishli tomoninigina bajarishgan xolos.
Mehnat resurslarini boshqarish bо‘yicha shug‘ullanayotgan bо‘limlar tashkiliy jihatdan nisbatan quyiroq statusga ega bо‘ladi. Shu nuqtai nazardan olganda, ular xodimlarni boshqarish bо‘yicha qator masalalarni qiyomiga yetkazib bajarmaydilar. Shu bilan birgalikda ular о‘z xodimlari uchun bir maromda, yuqori unumdorlikka erishishni ta’minlaydigan sharoitni yaratib bera olmaydilar.
Mehnatni meyorlashtirishda quyidagi tushunchalardan foydalaniladi.
Ish vaqti – ish kunniing qonun bilan belgilangan qismi bо‘lib, bu vaqtda ishchilar о‘zlariga berilgan topshiriqlarni bajarishlari majburiydir.
Ishlash vaqti – ish vaqtining bir qismi bо‘lib, bu vaqtda ishchilar aniq berilgan bir ishni bajarish kо‘zda tutiladi.
Mehnat meyori – aniq tashkiliy-texnikaviy sharoitda bir yoki ishchilar guruhining ma’lum vaqt davomida ishlab chiqarilgan mahsulotining hajmi tushuniladi.
Vaqt meyori – ishlab chiqarishning aniq tashkiliy – texnikaviy sharoitida bir yoki ishchilar guruhining bir mahsulotni ishlab chiqarish uchun zarur bо‘lgan ish vaqti.
Ishlab chiqarish meyori – ishlab chiqarishning aniq tashkiliy – texnikaviy sharoitida bir yoki ishchilar guruhining vaqt birligi ichida (soat, smena va h.k) ishlab chiqaradigan mahsulotning hajmi.
Xizmat kо‘rsatish meyori – bir ishchi yoki ishchilar guruhi xizmat kо‘rsatishi kerak bо‘lgan uskuna, ishlab chiqarish maydoni va boshqa obyektlar soni.
Mehnat resurslarini boshqarishdagi eng muhim vazifalar quyidagilar hisoblanadi:
Ijtimoiy-ruhiy tashxis qо‘yish (diagnostika)
Guruhlararo va shaxslararo munosabatlarni muvofiqlashtirish, rahbariyat munosabatlari.
Ishlab chiqarish va kelishmovchiliklarni hamda nizo kelib chiqadigan xolatlarni, stressni boshqarish.
Xodimlarni boshqarish tizimini axboriy ta’minoti.
Bandlikni boshqarish.
Bо‘sh ish о‘rinlariga nomzodlarni topish va baholash.
Xodimlar bо‘yicha salohiyatni tahlil qilish va xodimlar bо‘yicha ehtiyojni aniqlash.
Xodimlar marketingi.
Mansab pillapoyalaridan о‘sishni nazorat qilish va rejalashtirish.
Xodimlarni malakaviy va ijtimoiy-ruhiy jihatdan korxonadagi sharoitga moslashtirish.
Mehnatni rag‘batlantirishni boshqarish.
Mehnat munosabatlarining huquqiy masalalarini hal qilish.
Mehnat psixofiziologiyasi.
Mehnat estetikasi.
Mehnat ergonomikasi.
Avvalgi an’anaviy tizimda ushbu vazifalar ikkinchi darajali vazifalardan hisoblangan bо‘lsa-da, hozirgi bozor iqtisodiyotiga о‘tish sharoitida ular asosiy vazifalar qatoriga chiqib oladi. Ularni bajarishdan har bir tashkilot va korxonalar manfaatdor bо‘ladi.
Tashkilotdagi xodimlarni boshqarishning hozirgi vaqtdagi tizimining asosini xodimlarni shaxs sifatida rolining ortib borishi, rag‘batlantirish jihatlarini juda yaxshi bilishi, tashkilot oldida turgan vazifalarni juda yaxshi bilishi, bu vazifalarni bajarishga yо‘naltirishi tashkil etadi.
Iqtisodiyotimizni bozor munosabatlariga о‘ta boshlashi, iqtisodiy va siyosiy tizimda о‘zgarishlarni amalga oshishi barcha sohalarda juda katta imkoniyatlar yaratishi bilan birgalikda ba’zi bir muammolarni ham kun tartibiga qо‘ymoqda. Ular ichida har bir shaxsning rivojlanishi, ularning yashashlari va faoliyatlarining muqarrar takomillashib borishi, har bir inson hayotida noaniqliklarning ortib borishi va shu singarilar, ayniqsa, mehnat resurslarini boshqarish alohida ahamiyat kasb etadi.
Mehnat resurslarini boshqarish vositasida har bir shaxsni о‘zgarib turgan tashqi muxitga moslashtirish, tashkilotlardagi xodimlarni boshqarish tizimiga har bir shaxs ta’sirini hisobga olish, xodimlarni boshqarish tizimiga har bir shaxsning (xodimning) shaxsiy omilini hisobga olish amalga oshiriladi.
Tashkilotlardagi odamlarga (mehnat resurslariga) ta’sir kо‘rsatuvchi omillarni yiriklashtirgan holda uchga ajratish mumkin.
Tashkilotlardagi mehnat resurslariga ta’sir kо‘rsatuvchi omillarning birinchisi hisoblangan tashkilotdagi boshqaruv strukturasida rahbar – bо‘ysunuvchi munosabatlari, odamga yuqoridan ta’sir kо‘rsatish, moddiy boyliklarni taqsimlash ustidan nazoraɴ amalga ashiridadi.
Ik{inchi omil – bu madaniyaɴ "о‘lib, u qaŤrIyatlarni,İijtimiy meyorlarni, о〘zini tUtésh!bо‘yichѡ Ѹolatlarni nazarda tutadi. Wlar orqalၩ Ѹodimlar о‘zlarini0qanday t}tishlari lozimlhgini b聩lib oladilarĠva amal qilishga"harškat qiladilar.
Ishlab chiⁱarish korxonalari faliyatiŤa mehnat jaráyoni amalga oѳhadi.`Insonlar ా‘zlarinၩng extࡩyojlarini qondirish maqsadida mEhnat†jarayonɩga kirishadilar. Bu jcrayon iShlab chiqar)h造}oki Ѹizmat kо‘rsatisjĠjaraùonining mwlim0qѩsmi(hisoblana`i. Bizga ma’lumki ishlab chiqarish jarayonida uchta element qatnashadi. Ular mehnat qurollari, mehnat buyumlari va mehnatdir. Bu elementlar ichida eng ahamiyatlisi mehnatdir. Chunki, mehnat vositasida mehnat qurollari harakatga keladi va mehnat buyumlaridan, ya’ni xom ashyo va materiallardan aholi hamda iqtisodiyot extiyoji uchun zarur bо‘lgan mahsulotlar yaratiladi. Bu mahsulotlar va xizmatlarning sifatli bо‘lishi, bozor raqobatida qatnasha olib, talablarga javob berishi avvalambor, bu yerda qatnashayotgan mehnatga bog‘liq. Demak, ishlab chiqarishdagi asosiy talablardan biri-bu yerda qatnashayotgan mehnat sifatli va samarali bо‘lishidir.
Mehnat-bu kishilarning aholi hamda iqtisodiyot extiyojlarini qondiradigan iste’mol qiymati yaratish yilidagi maqsadga muvofiq faoliyatdir. Mehnat natijasida kishilar tabiiy resurslar va energiyadan iste’mol qiymati yaratadilar. Mehnat harakatlari aniq bir foydali maqsadga yо‘naltirilishi lozim. Aniq bir maqsadsiz amalga oshirilgan har qanday harakat ham mehnat bо‘lavermaydi.
Mehnat jarayoni ijtimoiy va fiziologik jarayonlardan iboratdir. Odamning mehnat qilishi natijasida uning jismoniy quvvati sarf bо‘ladi, uning a’zolari harakatda bо‘ladi. Ba’zi bir ishlar kо‘p kuch sarfini talab etsa, ba’zi ishlab kamroq kuch sarfi bilan amalga oshadi. Mehnat jarayonida odamlar zaruratdan bir-birlari bilan munosabatlarga kirishadilar. Bu esa mehnatni ijtimoiy jarayon ekanligini kо‘rsatmoqda.
Mehnat jarayoni ongli ravishda amalga oshiriladi va aniq bir maqsadni kо‘zlaydi. Har bir kishi ongli ravishda о‘z extiyojlari uchun mehnat qiladi. Jamiyatimizda mehnat qilish xuquqi ta’minlab berilgan va mehnatga layoqatli har bir kishi zimmasiga farovonlik yilida mehnat qilish vazifasi yuklatilgan. Mehnat qilish ijodiy iqtisodiyga ega. Bozor iqtisodiyoti sharoitida mehnatga munosabat о‘zgardi. Har bir kishi о‘z mehnatining miqdori va sifatiga mos ravishda taqdirlanadi.
Mehnatni tashkil etish orqali mehnat jarayonining barcha elementlarining harakati ta’minlandi. Mehnat jarayonining barcha elementlarining harakati zamonaviy talablarga mos xolda amalga oshirilishi lozim.
Tо‘qimachilik korxonalaridagi ishlab chiqarish jarayoni yigiruv, tо‘quv va pardozlash jarayonlaridan iborat. Ushbu jarayonlar operatsiyalar majmuasidan iboratdir.
Masalan, tо‘qish jarayoni qayta о‘rash, davralash, oxorlash, ip ulash, ip о‘tkazish va tо‘qish operatsiyalaridan iborat. Operatsiyalar ishchilar yordamida amalga oshiriladi. Operatsiyalarni bajarayotganda xodimlar turli mehnat usullarini qо‘llaydilar. Mehnat usullarini bajarish mehnat harakatlari orqali amalga oshadi. Mehnatni tashkil etish orqali ana shu elementlarning barchasi bir-biriga muvofiqlashtiriladi, mos xolatdagi harakati ta’minlanadi.
Mehnat qilish natijasida xodim о‘zining ish qobiliyatini namoyon qiladi, uning unumdorligi ish qobiliyatini sarflashga bog‘liqdir. Mehnatni tashkil qilishdan maqsad xodimning ish qobiliyatidan tо‘la foydalanilgan va uni saqlagan xolda ish vaqtini tejash, yuqori mehnat unumdorligini ta’minlashdir. Xodimning ishlab chiqarish, xizmat kо‘rsatish jarayonida sarflayotgan vaqti samarali bо‘lishiga erishish mehnatni tashkil etish orqali amalga oshiriladi. Korxonalarda mehnatni tashkil etish ishlab chiqarish texnikasi va texnologiyasiga mos ravishda mehnat taqsimoti va hamkorligini yilga qо‘yish, mehnat qilish jarayonidagi ish usullarini takomillashtirish, ish joyini samarali xolda tashkil etish va unga xizmat kо‘rsatish, xodimlar mehnatini meyorlashtirish, obyektiv meyorlarni belgilash va ularni bajarilishini ta’minlash, sifatli va malakali mehnatni har tomonlama rag‘batlantirish orqali amalga oshiriladi.
Mehnatni tashkil etishdan maqsad yuqori mehnat unumdorligini ta’minlash bilan barcha xodimlarni mehnat qilish natijasida energiya sarflarini kamaytirish hamda yо‘qotilgan energiyani tezda tiklash chora-tadbirlarini kо‘rishdir. Bunga kasbni tо‘g‘ri tanlash, mehnat qilish va dam olishni tо‘g‘ri tashkil qilish orqali erishiladi. Xodimlarni mehnat qilish jarayonida mehnat intensivligini tо‘g‘ri tanlash juda katta ahamiyatga egadir.
Mehnatni tashkil etish turli darajadagi samaradorlik va ilmiy asoslanganlik bilan tavsiflanadi. Mehnat jarayonining samaradorligi esa mehnat unumdorligi darajasi bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligi bir kishi tomonidan vaqt birligida ishlab chiqariladigan mahsulot miqdori bilan aniqlanadi. Mehnat unumdorligi qanchalik yuqori bо‘lsa bir vaqtning о‘zida kо‘proq mahsulot yaratiladi va jamiyat har tomonlama rivojlanib boraveradi.
Tabiat muhofaza qilish va ishlab chiqarish
Inson va atrof-muhit o’rtasidagi uzaro munosabatlar keskinlashgan, fan-texnika jadal rivojlangan davrda tabiatni muhofaza qilish eng asosiy muammolardan hisoblanadi.
Tabiatni muhofaza qilish tushunchasi insonning atrof muhitga salbiy ta’siri yuzaga kelgan uzoq o’tmishdan yaxshi ma’lum. Agar ilgari tabiatni muhofaza qilish deganda ma’lum amaliy tadbirlar majmuasi tushinilgan bo’lsa, sunggi yillarda alohida kompleks fan shakllanmoqda. Tabiatni muhofaza qilish deganda - hozirgi va kelgusi avlodlarning extiyojlarini xisobga olgan holda tabiiy boyliklardan oqilona foydalanish va atrof-muhitni musaffo holida saqlashga qaratilgan, ilmiy asosda amalga oshiriladigan mahalliy, davlat va xalqaro tadbirlar majmuasi tushuniladi.
Tabiatni muhofaza qilish – jamiyat rivojlanishining turli bosqichlarida maqsad va mazmuniga ko’ra farqlangan. Tabiatni muhofaza qilishning dastlabki bosqichida yuqolib borayotgan alohida o’simlik va xayvon turlarining muhofazasi amalga oshirilgan. Insoniyatning ehtiyojlari o’sishi bilan tabiiy resurslarni muhofaza qilish va ulardan oqilona foydalanish bosqichi vujudga kelgan. Atrof-muhitning hozirgi zamon ekologik muhofazasi bosqichi – insonning tabiatga ta’siri umumsayyoraviy miqyosga yetgan XX asrning o’rtalarida boshlangan. Bu bosqichning asosiy vazifasi – ekologik tizimlarni muhofaza qilish, ularning o’z-o’zini tiklash qobiliyatini ta’minlash va biosferadagi muvozanatni saqlashdir. Tabiatni muhofaza qilishning asosiy vazifalari-tabiiy resurslardan oqilona foydalanish, chiqindisiz ishlab chiqarishni joriy qilish, atrof-muhitni ifloslanishidan saqlash, salbiy o’zgarishlarni bashorat qilish, ularning oldini olishdan va xokozolardan iboratdir. Tabiatni muhofaza qilish xaqidagi fan juda serqirra bo’lib, u faqatgina geografiya, biologiya, fizika, ximiya, iqtisod va boshqa ko’plab tabiiy va ijtimoiy fanlar tutashgan joydagina muvaffaqiyatli rivojlanadi. Insonning tabiatga bevosita va bilvosita, ijobiy va salbiy ta’sir shakllari ajratiladi. O’rmonlarning kesilishi, xayvonlarni ovlash, yangi yerlarni o’zlashtirish, konlarni qazish natijasida inson tabiatga bevosita ta’sir ko’rsatadi. Insonning tabiatga bilvosita ta’siri-bevosita ta’sirning salbiy oqibatlari sifatida namoyon bo’ladi. Masalan: yangi yerlarning o’zlashtirilishi ham o’simlik va xayvonlarning qirilishiga olib keladi. Tashlandiq yerlarni, o’rmonlarni tiklash, ko’kalamzorlashtirish, o’simlik va hayvonlarni ko’paytirish insonning tabiatga ijobiy ta’siriga kiradi. Har qanday ijobiy ta’sirning ham salbiy oqibatlari bo’lishi mumkin.
Tabiiy resurs deganda - insonning xayoti, xo’jalik faoliyati uchun zarur bo’lgan barcha tabiiy jismlar, hodisalar, jarayonlar tushiniladi. Resurs degani – fransuzcha «yashash vositasi» degan ma’noni beradi. Tabiiy resurslar xarakteristikasini bilishi ulardan oqilona foydalanishda muhim ahamiyatga ega. Suv va xavo sifat jixatdan tugaydigan resurs hisoblanadi. O’simlik va xayvonlarni faqatgina ma’lum populyatsiyasi saqlanib qolgan xoldagina qayta tiklash mumkin. Yer osti qazilmalarining tiklanmasligini hisobga olib, ulardan oqilona foydalinsh katta ahamiyatga ega. Ulardan ko’plab foydalanish tufayli zahira kamayadi, tugaydi. Ularni qayta tiklab bo’lmaydi. Chunki yer osti boyliklari million yillarda, ya’ni geologik davrlardagina, juda sekin-astalik bilan tiklanadi. Shuning uchun ularni qazib olishda, tashish va ishlatishda isrofgarchilikka, atrof-muhitning ifloslanishiga yul quymaslik kerak.
Dunyo okeani resurslari, atmosfera xavosi, Antraktida tabiiy resurslari, kosmik fazo, ko’chib yuruvchi xayvonlar umumjaxaon resurslari hisoblanadi. Ulardan foydalanish, muhofaza qilish fakatgina xalqaro kelishuvlar yordamida, turli mamlakatlar ishtirokidagina muvaffaqiyatli amalga oshirilishi mumkin.
Tabiiy resurslarning mislsiz o’zlashtirilishi, sanoat ishlab chiqarishining ortishi, transport vositalari sonining ko’payishi atrof-muhitning kuchli ifloslanishi muammosini keltirib chiqaradi. Hozirgi kunda insoniyatning ehtiyojlari uchun yer ostidan 120 milard t.dan ortiq foydali qazilmalar olinadi. Xalk xo’jaligining turli tarmoqlarida yiliga 400 km3 dan ortiq suv ishlatiladi, yonish jarayonida 15 miliard t.kislorod sarf bo’ladi. YunEP (1195) ma’lumotlariga ko’ra, har sekundda atmosferaga 200 tonnadan ortiq SO2 gazi chiqarilmoqda va 750 t. Unumdor tuproq qatlami yo’qotilmoqda; har kuni 47 ming ga o’rmon buziladi, 346 ming ga yerlar cho’lga aylanadi; taxminan 100-300 tur o’simlik yo’qolyapti.
Tabiatga ta’sirining kuchayishi aholi sonining keskin oshishi bilan ham bevosita bog’langan. Yer yuzida XX asr boshida 1 miliard 600 mln. kishi yashagan bo’lsa, 1960 yilda ularning soni 3 miliard.ga yetgan va XX1 asr bo’sag’asida aholi soni 5,7 miliard kishidan ortgan. Ekologik inqirozning oldini olish-tabiiy resurslardan unumli foydalanish, atrof-muhitni ifloslanishdan saqlash va demografik muammolarni hal qilish bilan bevosita bog’liqdir. Fan-texnika revolyutsiyasi urbanizatsiya jarayonining jadallashuviga olib keldi. Urbanizatsiya –deganda shaharlar salmog’ining ortishi, shahar turmush tarzining keng yoyilishi tushuniladi. Hozirda yer yuzi aholisining yarmidan ortig’i shaharlarda yashamoqda. Aholi, sanoat va transport zich joylashgan shaharlar biosfera ifloslanishining asosiy manbalari hisoblanadi. Yirik shaharlarning xuddi harakatdagi vulqonlarga o’xshatsa bo’ladi. Ular har kuni atrof-muhitga minglab tonna zararli birikmalar, iflos ovqatlar, qattiq chiqindilar, issiqlik chiqarib turadi. Shaharlarda aholining kasallanish darajasi ham yuqori hisoblanadi. O’zbekistonda aholining 40% -shaharlarda yashaydi.
Inson kundalik hayot ehtiyojlarini qondirish uchun tabiatni o’zgartiradi va undan foydalanadi. Tabiatni foydalanish muhim siyosiy va iqtisodiy muammo hisoblanadi. Tabiiy resurslardan foydalanish, muhitning ifloslanishi-davlatlararo kelishmovchilik, hatto urush harakatlarini keltirib chiqarishi mumkin. Tabiatdan foydalanish talablarining buzilishi katta iqtisodiy zarar yetkazmoqda. Bizda ham tabiiy muhit holati ancha ayanchli holga kelib qolgan. Yer osti boyliklarining isrofgarchilik bilan o’zlashtirilishi natijasida katta maydondagi unumdor yerlar yaroqsiz ahvolga tushgan. Suv, havo, tuproq ifloslangan. Cho’lga aylanish, sho’r bosish, jarayonlari tezlashgan. Orol dengizi, Orol boyi muammolari yana ko’plab ekologik jumboqlarni keltirib chiqarmoqda.
O’zbekistonda turli xastaliklarning ko’payishi va atrof-muhitning ifloslanishi o’rtasida bevosita bog’lanishlar kuzatilmoqda. Insonning sog’-salomatligi ijtimoiy omillardan tashqari ko’p jihatdan atrof-muhitning ekologik holatiga ham bog’liqdir. Tabiiy muhit toza, havo, yer usti va yer osti suvlari, turoq, o’simlik, hayvonot olamining tozalik darajasi tabiiy meyorda bo’lsa, inson sog’ligi ham shuncha mustahkam bo’ladi. Shundagina kishi organizmi tashqaridan to’satdan bo’ladigan ba’zi xurujlarga bardosh bera oladigan va qarshi kurasha oladigan darajada rivojlanadi. Bizda ham noqulay ekologik vaziyatlar turli kasalliklarning yoyilishiga olib kelmoqda. Y.Shodimetov (1994) ning ta’kidlashicha O’zbekistonda keyingi 15 yilda (1976-1990 yy) katta yoshdagi aholi va bolalar orasida umumiy kasalga chalinish: (har 10 ming kishi hisobiga) muntazam o’sib borgan.
1991 yilga nisbatan 1993 yilda sanoati rivojlangan va transport harakati kuchli bo’lgan shahar va viloyatlarda kishilarning kasalliklarga chalinishi ancha ko’p bo’lgan. Bularga misol qilib : Farg’ona, Andijon, Olmaliq, Chirchiq, Toshkent shaharlarini, Sariosiyo tumani, Xorazm viloyati va Qoraqolpag’iston Respublikasining alohida ko’rsatish mumkin. Respublikadagi sanoat korxonalarining havo, suv, tuproq, umuan atrof-muhitning ifloslanish darajasini o’rganish shuni ko’rsatadiki, 1990 yilning oxirlarida O’zbekiston qishloq xo’jaligining 87,2% korxonalari ekologiya-gigiena talablariga javob bermagan va tabiiy muhitni bulg’ash manbalari bo’lgan. Barcha sanoat korxonalarining 20 % ekologik jihatdan toza, ishlab chiqarish korxonalarini 276 tasi (25%) ekologik jihatdan juda xavfli hisoblangan (ShoDIMETOV, 1994). Aholi sog’ligini saqlashda shahar va qishloqlarda kanalizatsiya tarmoqlari bilan ta’minlanganlik ham muhim o’rin tutadi.
Kanalizatsiya tizimining bo’lishi – aholi yashaydigan joylarda yer osti va yer usti suvlariga kanalizatsiya chiqindilari aralashuvining oldini oladi. Professor Y.Shodimetovning tahliliga ko’ra, respublikamizning ayrim joylarida tabiiy muhitning ifloslanishi oqibatida, ayniqsa qishloq joylarida 14 yoshgacha bo’lgan bolalarda temir moddasi yetishmaydigan kamqonlik, sil kasalligi va yuqori nafas yo’llariga mikroblar o’tiradigan kasalliklar tez-tez uchrashi kuzatilmoqda. Mineral o’g’itlar dexqonchilikda keng miqyosda ishlatiladi. Bularning ichida eng xavflisi – ammiakli selitra hisoblanadi. U ko’proq sabzavot-poliz ekinlariga ishlatilishi oqibatida ularning tarkibida nisbatan ko’proq uchraydi. Mutaxassislarning aniqlashicha, nitratlar bakteriyalar hayot faoliyatida havfli hisoblangan nitratlargacha qaytarilishi mumkin. Nitratlar ikkilamchi aminlar bilan reaksiyaga kirishib, nitrozaminlargacha aylanadi. Jahon miqyosidagi olimlarning ilmiy-tadqiqot ishlari shuni ko’rsatadiki, nitrozaminlar rak paydo qiluvchi omil hisoblanadi. Respublikada tuzalishi murakkab bo’lgan bu kasallik bilan og’rigan bemorlarning soni muntazam ravishda oshib bormoKda. Rasmiy ma’lumotlarga qaraganda so’nggi 10 yilda bu kasallik 17 % ga ko’paygan. Azot nitrati bilan toyingan poliz mahsulotlari ozuqalik va biologik qimmatini kamaytiradi, ularning saqlanishi muddatini qisqartiradi. Mirzacho’l qovunlar katta, chiroyli, toshbosar va yirik qilib yetishtiriladi, lekin bozorlarda 3-4 kun orasida aynib, chiriydi, suv bo’lib oqib ketadi.
Qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, maishiy – kommunal xo’jaligi va boshqalar zimmasiga esa atmosfera sun’iy ifloslanishining 26 foizi to’g’ri keladi. Atmosfera ifloslanishining o’sishi hattoki inson yashashi kam bo’lgan joylarda ham deyarli sezilarli ekan. Masalan : AQSh larning Yullouston milliy bog’i – amerikada eng toza havosi bilan ajralib turadigan, keyingi 5 yil ichida zarrachalarning o’rtacha soni 10 marta oshgan. Kavkaz tog’lari cho’qqilarida o’rnashib olgan chang zarrachalari 1930-1960 yillarda 20 marta ortgan. Buni olimlar shu davrlarda sanoat ishlab chiqarishning ortishiga bog’lagan. Atmosfera ifloslanishining o’sishini ko’pgina omillarning hozirgi zamon taraqqiyotiga xos bo’lgan, energiya va metallurgiya sanoati ishlab chiqarishi,avtomobil va samalyotlar sonining o’sishi, minglagan tonna chiqindilarining yondirilishi va hakozolarning natijasida deb qarash lozimdir. Hozirgi yer kurrasida kishilarning xo’jalik faoliyati bilan bog’liq holda atmosferaga har yili 500 mln.t atrofida oltingugurt gazi, sul’fad oksidi, azot oksidi, karbanat angidrid va pestitsidlar chiqarilmoqda. Bulardan tashqari, sement, ko’mir, metallurgiya va boshqa sanoat korxonalaridan ko’plab atmosferaga kul, rux, qo’rg’oshin, mis, chang va boshqa moddalar chiqarilmoqda. Shuningdek, katta maydonlardagi o’rmonlarni kesib yerlarni haydash tufayli tuproq eroziyasi va deflyatsiyasi kuchaydi, o’rmon-o’tloqlarda yong’in ko’paydi, qishloq xo’jaligida ko’plab pestitsidlar ishlatish oqibatida atmosfera tarkibida chang, tutun qurumlar, zaharli ximikatlar miqdorining ko’payishiga olib keldi.
Havoni ifloslovchi asosiy modda va birikmalarga aerozollar, qattiq zarrachalar, qurum, azot oksidlari, uglevodorod va oltingugurt oksidlari, metal oksidlari va boshqalar kiradi. So’nggi yillarda atmosferaning ifloslanishida transport vositalarining salmog’i ortib bormoqda. Chunki avtomashina, samalyot, teplovoz, qishloq xo’jalik mashinalari va boshqalar juda katta miqdorda kislorodni sarflab, atmosferaga (tarkibida 200 ga yaqin zaharli moddalar uchraydigan) har xil gazlarni (is gazi, azot oksidi, uglevodorodlar, qo’rg’oshinning zaharli birikmalari, chang, qurum va boshqalar) chiqarib, uni ifloslaydi. Hozir yer sharidagi 400 mln. dan ortiq avtomobil atmosferaga yiliga 300 mln.t ga yaqin har xil zaharli gazlar, chang qurum va boshqa qattiq zarrachalar chiqarib ifloslanmoqda. Shundan 200 mln.t uglerod oksidiga,50 mln.t uglevodorodga, 30 mln.t azot oksidiga, qolgani boshqa gaz, chang, qurum va qattiq zarrachalarga to’g’ri keladi. Avtomobillar atmosfera havosining har xil zaharli gazlar bilan ifloslanishidan tashqari dunyo aholisining nafas olishiga ketadigan kisloroddan 3-4 marta ko’p kislorodni sarflaydi. Undan tashkari atmosferaning ifloslanishida va ko’plab kislorodni sarflanishida samolyotlarning roli katta. Masalan : Amerika-Evropa orasida uchadigan superreaktiv layner 8 soat ichida 50-75 t. Kislorod sarflaydi. Bu miqdordagi kislorodni 25-30 ming ga maydondagi o’rmon 8 soat mobaynida yetkazib beradi.
Oxirgi yillarda yer osti suvlari sifatining yomonligi kasalliklarning ortishi, o’limning ko’payishiga olib keldi. Oxirgi yillarda yer osti suvlari sifatining yomonlashuvi kuzatilmoqda. Farg’ona – Marg’ilon sanoat rayonida neft mahsuloti va fenollar bilan yer osti suvining ifloslanishi REM (ruxsat etilgan mikdor) dan yuz barobargacha ortiqligi qayd qilingan. Toshkent viloyatida ham yer osti suvlarining mahalliy o’ta yuqori ifloslanishi kuzatiladi. Respublikamizda suvlardan oqilona foydalanish maqsadida ilg’or chet el tajribalari joriy qilinmoqda. Tomchilab sug’orish, suvlardan takror foydalanish oqavalarni tozalash shular jumlasidandir. Suv havzalariga tushadigan sanoat oqavalari keyingi 5 yil ichida 2 yarim marta kamaygan. Suvlarni meyoridan ortiq ifloslangani uchun jarima va to’lovlar belgilangan. O’zbekiston Respublikasida suvdan foydalanish maxsus qonun asosida amalga oshiriladi. «Suv haqidagi va suvdan foydalanish» to’g’risidagi qonun 1993 yil 6 mayda qabul qilingan. Shunday qilib, kishilik jamiyatida suvning o’rnini bosadigan boshqa hech qanaqa resurs yo’qdir. Bu esa suvning bebaho ekanligidan darak beradi. Kelgusida toza suv tanqisligi sezilsa, insoniyat bir qancha qo’shimcha choralar ko’rishga majbur bo’ladi. Bunday choralar qatoriga muzlik suvlaridan foydalanish, dengiz va okean suvlarini chuchuklashtirib foydalanish va nihoyat yomg’ir suvlaridan foydalanish kabi vazifalar kiradi.
1* Qishloq xo‘jalik asoslari yo`nalishida rejalashtirilgan Kаsb tаnlаshgа yo`llаsh bo`limi Texnologiya va dizayn yo`nalishidagi mos bo`limlar bo`yicha o`qitiladi.
1204
Вебинар для учителей
Свидетельство об участии БЕСПЛАТНО!
