Конспект урока по крымскотатарской литературе. 9 класс.
Тарих: 28.01.22
Дерснинъ мевзусы: Джафер Сейдамет. «Унутылмаз козьяшлар», «Миллий дуйгъу». Обзор.
Тип урока: Урок открытия новых знаний
Дерснинъ макъсады:
Предмет макъсатлары: муэллиф акъкъында малюмат берюв, маарифпервелик ве неширджилик фаалиетинен танышув, эсас мевзусыны бельгилев, ифадели окъумагъа огретюв; инсаннынъ этрафтаки аятнен багьы ве табиатнынъ гузеллиги, онынъ аджайип левхаларыны акс эттирюв;
Метапредмет макъсатлары:
Коммуникатив: айткъанларыны динълемеге огренмек, оз фикирлеринен пайлашмагъа бильмек;
Регулятив: мустакъиль шекильде мезуны, макъсатларыны бельгилемек, эсас малюматны айырмагъа ве оннен къулланмагъа бильмек;
Бильгилев: янъы малюматларнен таныш олмакъ, дерс девамында янъы бильгилернен къулланмагъа бильмек, тюшюнджелерини исбатламагъа бильмек;
Шахсий макъсатлар: бильгилерге, тилимизге, янъы мевзугъа авеслик догъурмакъ, севги ашламакъ, ватанперверлик дуйгъусыны арттырмакъ.
Донатув: дерсликлер, дефтерлер, тахта, даркъатмалар, И. Гаспринскийнинъ портрети, ресимлер
Дерснинъ кетишаты
Тешкилий къысым
Талебелернен селямлашув, дерске азырланув, эв ишини тешкерюв, олмагъан талебелерни къайд этюв:
- Селям алейкум, севимли талебелер! Мен сизни корьмеге ве сизлернен чалышмагъа азырым! Сиз чалышмагъа, янъы мевзунен танышмагъа разысыз? (Эбет)
- Невбетчилер, ким бугунь дерсте екъ? (Невбетчилер айталар)
- Насыл эв иши берильген эди? (талебелер джевапланалар, оджа тез бакъып чыкъа).
2. Мотивация.Дерснинъ макъсат ве вазифелерини илян этюв.
- Кечкен дерслерде насыл языджыларнен таныш олдыкъ?
- Не акъкъында бу эсерлер эди?
Бугунь биз аджайип дюньягъа даладжакъмыз.
Тахтагъа ресим асыла, талебелер ресимге бакъып, ким олгъаныны айталар (джедвеллер, ресимлер къулланыла).
- Балачыкъларым, келинъиз тюшюнип бакъайыкъ, я бу мевзуны огренгенде огюмизде насыл макъсатлар къоймакъ мумкюн? – Нени дерсте бильмек, хатырламакъ керексинъиз?
- Пек яхшы макъсатлар къоюлды. Шимди исе ишимизде макъсатларымызгъа иришмек ичюн бойле вазиферини беджермек керекмиз.
3. Янъы мевзуны анълатув.
Оджа: Балалар. бугунь биз белли шаиримиз Джафер Сейдаметнинъ «унутылмаз козьяшлар» ве «Миллий дуйгъу» эсерлери иле таныш оладжакъмыз.
1.Муэллиф акъкъында малюматлар (оджанынъ сёзю)
1889 сенеси, сентябрь 1. Джафер Сейдамет, Къырымнынъ Ялта шеэри янында ерлешкен манзаралы Къызылташ коюнде дюньягъа келе.
1908 сенеси. Джафер Сейдамет аркъадашлары Номан Челебиджихан, Абдуреим Сукютий, Абдульхаким Ильмий, Алим Сейит иле бирликте Истанбулда (Тюркие) «Къырым Талебе Джемиети» денильген сиясий тешкилятны мейдангъа кетире. Мезкюр Джемиетнинъ Низамнамеси мукъаддемесинде бойле сёзлер языла: «Къырымдаки халкъымызнынъ медений ве ичтимаий севиесини юксельтмек ве онынъ озь такъдирине кенди саип олмасы ичюн чалышмакъ».
1909 сенеси. Истанбул (Тюркие). Джафер Сейдамет сафдашлары Якъуп Керчий, Амет Шукрий, Номан Челебиджихан иле бирдемликте «Ветан Джемиети» адлы гизли тешкилятны къура. «Ветан Джемиети» азалары тарафындан Къырымдаки Медреселер ве диний идарелер исляхкъа мухтадж олгъаны, вакъуф идаресини эльге алынувы киби мевзуларда беянатлар азырланыла ве Истанбулдан гизли Къырымгъа ёлланыла, эали арасында даркъатыла.
1910 сенеси. Джафер Сейдамет татильге Къырымгъа келе. О мында Къырым муневверлери ве муаллимлериле топлашувлар – корюшювлер кечире. Эали арасында чалышув программасыны тизе. Албу исе, Джафер Сейдаметнинъ Къырымда ильки сиясий фаалиети эди. Джафер Сейдамет Истанбулгъа къайткъангъа къадар «Шахап Незихий» техеллюсиле «Йигирминджи асырда татар миллети (къырым миллети – Ю.А.) мазлумеси» серлевалы ильмий ишини – эсерини нешир эте. Джафер Сейдамет кенди эсери хусуста бойле дей: «Биз о вакъытта Русиенинъ текмиль дагъыладжагъыны корюп оламадыкъ. Юрдумызнынъ эйиаллылыкъкъа, халкъымызнынъ медениетке ирише бильмеси ичюн эр шейден зияде Русиеде инкъиляпнынъ джанланувы огърунда чалышувны зарур деп биле эдик… Рисалемде руханий идаресини ислях этмек, вакъуфларнынъ эльге алынмасы, маарифнинъ ве медений джерьянымызнынъ къуветленмеси ичюн инкъиляпнынъ гъалебе къазанмасындан ве чаризмнинъ йыкъылмасындан баас этем. Эсерим бу зехниетнинъ махсулыдыр…».
1911 сенеси. Чариков (Русиенинъ Тюркиедеки Февкъульаде ве Мухтар эльчиси) Тюркие укюметине Джафер Сейдаметнинъ якъаланылмасы ичюн мураджаатта булуна. Джафер Сейдамет Тюркиени терк япмагъа меджбур ола. Парижде (Франция) Сорбонна университетининъ укъукъшнаслыкъ бодюгине кирип окъуй. Айны заманда профессор Сенёбоснынъ «Рус укюмети, я да къамчы салтанаты» эсерини тюрк тилине чевире ве оны Истанбулда нешир эттире.
1913 сенеси. Авропада сиясий аят эп кергинлеше… Биринджи джиан дженки башлангъаны киби, Джафер Сейдемет Тюркиеден айланып, Одесса шеэрине келе. О мында Халиль Чапчакъчы ве Амет Озенбашлы иле корюше. Одессадан Къырымгъа келип чыкъа. Акъмесджидде о, Номан Челебиджихан ве дигер фикирдешлериле гизли бир инкъиляпчы тешкилятыны мейдангъа кетирелер… Арадан бираз вакъыт кечкен сонъра, Джафер Сейдамет тасилини девам этмек макъсады иле Москвагъа, андан Петроградкъа кете. О, Петрограддан арбий хызметке алына ве Бессарабиягъа ёлланыла.
1917 сенеси, март 15. Джафер Сейдамет сафдашлары иле берабер Къырым Мусюльманлары Съездини кечирелер. Эки бинъ делегат иштиракиндеки съезд Джафер Сейдамет азырлагъан Низамнамени къабул эте. Мезкюр тарихий Низамнамеге эсасланып, девлет къурумы – иши арекетке келе.
1917 сенеси, ноябрь 26. Биринджи Къырым Миллий Къурултайы чалышып башлай. Къурултай Къырым Халкъ Республикасыны илян эте. Джафер Сейдамет, янъы мейдангъа кельген девлетнинъ Арбий ве Тышишлери везири вазифелерине сайлана.
1919 сенеси. Джафер Сейдамет Тюркиеде къырымлар арасында алып баргъан фаалиети ичюн, Дамат Ферит паша укюмети тарафындан мемлекеттен чыкъарылып йибериле. Бундан сонъ о кенди сиясий фаалиетини Авропада девам эте. Къырымгъа исе, къайтып оламай. Себеби, большевиклер акимиети тарафындан, онынъ ичюн Ветан къапусы бир тамам къапатыла.
1921 – 1922 сенелери. Къырымда дешетли ачлыкъ укюм сюре. Джафер Сейдамет Къырымгъа ярдым япмакъ макъсады иле о, Тюркиеге эм де Рим папасына мураджаатта булуна ве бойле ярдымны теминлей.
1944 сенеси. Къырымлар фаджиагъа – дешетли джезагъа огъратыла. Джафер Сейдамет бутюн дюнья девлетлерине, сонъра Бирлешкен Миллетлер Тешкилятына протест бильдире ве иляхре… ве иляхре…
1960 сенеси, апрель 3. Джафер Сейдамет Тюркиенинъ Истанбул шеэринде вефат этти…
Физ.дакъикъа кечириле.
Бир талебе тахтагъа чыкъа ве «Хайтарма» оюныны косьтерип, айта:
Мына меним сагъ къолым,
Мына меним сол къолым,
Мен ойнайым Хайтарма,
Сен де ойна, утанма!!!
«Унутылмаз козьяшлар» ве «Миллий дуйгъу» эсерлери акъкъында къыскъа малюматлар.
«Унутылмаз козьяшлар»
Къырымтатар къадынларнынъ аджыныкълы такъдирине багъышлангъандыр. Къырымтатар къадын-къызларнынъ джемиеттеки акъ-укъукъсыз, агъыр вазиети икяенинъ эсас гъаесини тешкиль этмекте. Икяенинъ къараманы Эминенинъ омюри джехэнемге чевириле. Сейдмухаммед къадынына сайгъы-севгисиз даврана, къорантанынъ яшайышы бозула. Муэллиф бу акъта эсерде гъает къыйметли фикирлер бильдире: «Хоранта хор олдукъча, миллет месют, бахтлы олмаз», - дей. Къоранталарда къадынларгъа нисбетен мевджю олгъан кедерли аллар, сыкъынтылар, зорлукълар муэллифни ве икяе къараманы Ахмед оджаны раатсызлайлар, рухий азаплайлар.
Ахмед оджа оразанынъ он секизинджи акъшамы кой зенгинлеринден бири тарафындан ифтаргъа чагъырылгъанда, тесадуфен, Эмине енгенинъ агълап, эв саибине насылдыр риджада булунгъанынынъ шааты ола. Къадыннынъ бойле аджыныкълы алы оджаны зияде раатсызлай, оны юректен аджый. О, къайнанасындан сорап, Эминенинъ такъдиринде олып кечкен вакъиаларны биле. Къайнасынынъ икяесинден Ахмед оджа юрегинде севги дуйгъусы олмагъан Эмине он докъуз яшында Сеидмухаммедке акъайгъа чыкъкъанындан хабердар ола. Сеидмухаммеднинъ бабасы олюминден сонъ, огълуна баягъы пара къалдыра. Сеидмухаммед бабасынынъ насиатларыны унутып, озюни ичкиликке ура. Параларны исе «чюрюмиш къадынлара», «инсанлыгъы джоюлуб битмиш чалгъыджылере юзлюклер савурмакъле» зевкълана. Эвинден тапкъаныны сатып, балаларыны, къадыныны тюшюнмей, урьмет этмей яшай.
Ахмед эфендининъ Эмине енгеге олгъан мусбет мунасебети къадын онъа келип, балаларыны борджкъа окъутып турмасы акъкъында риджасыны айткъанда: «…онынъ бу къадар юкъусызлыкъле, хорлыкъле чекиштиги хальде балларынынъ джаилликден къуртулмаларыны…окъума, язма огренмелерини» джандан истеген Эминеге урьмети аша. Шу куню оджа Эмине енгенинъ юрегини чокъ йыллар девамында кемирген сырыны эшите. Он еди яшында Эмине яш имамгъа сыджакъ дуйгъулар ис эте. Йигит Эминеге озь севгисини бильдирмек ичюн боюн алтыны багъышлай. Чокъкъа бармай, къыз онынъ ольгени акъкъында хабер ала. Эмине севмеген инсанына акъайгъа чыкъа ве бахтсыз омюр кечире. Гъает фукъаре яшаса да, севгилиси берген алтынны сакълай, къызына тута. Лякин Сеидмухаммед оны тапып, кой зенгинине сата. Эмине эвинде олгъан олюмлик параны алып, къыйметли алтынына денъиштирген арада, Ахмед эфенди оны корип къала. Эсернинъ эсас фикири «…ич бир къадын севгисиз саадетле яшамаз, чюнки ашкъ къадыннынъ авасыдыр. О, онсыз энъ зенгин сарайларда биле солар, энъ севгили дженнетлерде биле ирир, комюлир», киби сатырларда муджесемленгендир.
Бу икяесинде Дж. Сейдамет къараманларнынъ ис-дуйгъулары, рухий къуванч ве къайгъы, азаплары, психологик кечинмелерини эр тарафлама косьтермеге тырыша ве буны буюк усталыкънен беджере. Икяеде Эмине енгенинъ бахтсыз такъдирини Ахмед оджа гузель бир чечекнен тенъештире: «О, истемеден багъчадан севимли бир чичек къопармыш ве оны авучында пармакъларынынъ бутюн къуветиле сыкъмая башламышты. О чичектен буллюр къадар парлакъ бир къач дамла сув акъмыш ве бундан сонъ чичек бурюшмиш, онда не севимли ренклер, не индже гузелликлер, бир шей, бир шей къалмамышды…». Чечектен акъкъан тамчылар Эминенинъ козьяшларына ошатыла.Бу исе муэллифнинъ файдалангъан зенгин бедий тасвирий васталарындан биридир. Эсерде Эминенинъ къыяфети къыяслар вастасынен айдынлатыла: «О вакъытсыз солмуш бир гуле бенъзеюр», «тамамыле къурумая башлаян ачыкъ сары чичеклере бенъземишди», – дей.
Дж. Сейдаметнинъ «Унутылмаз козьяшлар» икяесининъ тизилиш къысымлары, эсернинъ тюрю, такъдим олунгъан Ахмед муаллим, Эмине, Сеидмухаммед сымалары - эписи эсернинъ озьгюн услюбини бирлештирелер. Девирге ве халкъ яшайышында тизильген акъикъаткъа муэллифнинъ дюньябакъышыны, мунасебетини бельгилей.
«Миллий дуйгъу»
Къырымтатар несирджилигинде янъы мевзу - ярыш мевзусы айдынлатыла. Инсаннынъ юкъуда булунгъан миллий дуйгъуларыны тепреткен, къозгъагъан къошу ве куреш ярышларынынъ къувети тасвир олуна. Инсаниет ве джемиетни бирлештирмеге, буюк месюлиетли ишлерни беджермеге уйтеклеген миллий дуйгъу муэллиф тарафындан левхалар, къыяслар ве усулларнен усталыкъ иле ифаде олуна. Языджынынъ бу акъта сёйлеген фельсефесине дикъкъат этинъиз. «… инсан анги олурса олсун, бильмедиги, анъламадыгъы хальде кенди халкъына багълыдыр. О, онынъ шерефи иле севинир, онынъ хорлугъыле эзилир. О, дуйгъу о къадар къавий, о къадар хакемдар ки, инсана къадрыны, рахатыны, сеадетини дегиль ки, кендисини биле унуттырыр», – дей муэллиф.
Саде сюжет узеринде къурулгъан бу икяеде, асылында муим миллий васталар мейдангъа чыкъарыла.Гъает кучьлю дуйгъулар ве эеджанлар тепрендириле.
Муэллиф миллий дуйгъу хусусында фикир юрютир экен: «Эр миллетинъ тарихи, дирилиги, рухундаки миллий дуйгъунынъ дереджесиле ольченир. Эр миллет о дуйгъу хич идерек догъар, оны рухларында джанландыраракъ къавийлешир…», - деерек нетидже чыкъара.
Эглендже киби корюнген къошу, бинълердже адамларны бирлештире.Буюк бир къуветке чевириле. Бу къуветни эльбет де, факъат миллий дуйгъу пейда эте биле. Эсерде Джафер Сейдамет къараманларнынъ ички дуйгъалары, психологик кечинмелерини зенгин бедий васталар иле пек усталыкънен айджынлата. Эсерде тасвирленген адиселер окъуйыджынынъ тасавурында инсаниетлик ве миллий дуйгъунынъ шекилленмесине темель ола биле.
Рефлексия кечириле:
Оджа: группалар чыкъышларыны екюнледи, энди эшиткен малюматларынъызны пекитмек ичюн «Сен-манъа,мен-санъа» ярышыны кечиреджемиз ве нетиджелер чыкъарып, биринджи мини-модуль дерсимизни екюнлейджемиз.
« СЕН-МАНЪА, МЕН-САНЪА »
(Оджа тариф эткен ве окъулгъан малюматларгъа коре, талебелер бири-бирине суаль берелер)
6. Баалав къысмы
Талабелер озьлерине къоюлгъан бааларны илян этелер, не ичюн бойле баа олгъаныны анълаталар. Оджа бааларны куньделик дефтерлерине къоя.
7. Нетиджелер чыкъарыла, эвге вазифе бериле:
_________________________________________________
1 076
56 373 
