Электр тогы туралы жалпы түсінік

Электр тогы- зарядталған бөлшектердің бағытталған қозғалысы. Ортаның тегіне қарай ток тудырушы зарядталған бөлшектер.

Зарядталған денені зарядталмаған денемен қосатын өткізгіште электр тогын алуға болады.Бұл кезде ток зарядталған денеден заряталмаған денеге қарай жүреді.Мысалы,зарядталған және заряталмаған электрометрлерді өткізгіш арқылы жалғайық. Зарядталған электрометрдегі зарядтың тең жартысы екіншісіне өтеді .

Бұл зарядтар еркін электрондар түрінде өткізгіш бойымен тасымалданады. Алайда зарядтардың шамалары теңескенде яғни екі дененің потенциалдар айырымы нөлге тең болғанда, осылай алынған электр тогы тоқталады.Электр тогы тұрақты болуы үшін өткізгіште зарядталған бөлшектерге белгілі бір күшпен әрекет ететін тұрақты электр өрісі болуы керек.

Электр тоғы жүретін тұйықталған электр тізбегі ток көзімен, өткізгіш сымдардан және электр энергиясын тұтынушылардан құралады. Өткізгіштердегі электр тогы оның өткізгішке тигізеті әрекетінен байқалады.

Атап айтатын болсақ, токтың әрекеті төмендегідей болады. 

1.Тоқтың жылулық әрекеті.

Өткізгіш бойымен ток өтсе, онда ол қызады,ток әрекетінің бұл қасиеті біз белгілі электр қыздырғыш аспаптарында қолданылады.

2.Тоқтың химиялық әрекеті.

Химиялық ерітінділерге батырылған металл өткізгіш бойымен ток өткенде ерітіндінің құрамына енетін заттар бөлінеді. Осы тәсілмен таза мысты бөліп алуға, металл бұйымдарының бетін күміспен жалатуға болады.

3.Тоқтың магниттік әрекеті.

Бойымен ток жүргенде өткізгіш магниттік қасиеттерге ие болады.Қарапайым магнит сияқты ол өзіне ұсақ темір нәрселерді тартады.

4.Тоқтың физиологиялық әрекеті.

Жануарлар бойымен ток өткенде бұлшық еттердің жиырлуын тудырады. Адам денесінен өткен ток ауыр әсер қалдырады,мұны ток ұру деп атайды.Сондықтан токпен жұмыс жасағанда абай болуы керек.

Алғаш рет электр тогы түсінігін енгізген француз ғалымы Андре Ампер боды.

Ток көздеріне гальвани элементтері, аккумуляторлар. генераторлар жатады. Мысалы,гальвани элементіндегі және аккумуляторлардағы зарядтардың бөлінуі- химиялық реакциялар дың нәтижесі.Бұл реакцияларда бөлінетін ішкі энергия электр энергиясына айналады.

Ток көзін алу үшін зарядтарды бөлгенде электрлік емес күштерді қолданады. Оларды бөгде күштер деп атайды.

Сонымен зарядтарды бөлу дегеніміз – бөгде күштердің кулондық күштерге қарсы атқарған жұмыс процесі.Бұл кезде әр аттас зарядтар тұрған нүктелердің арасында потенциалдар айырымы туады,осыдан электр өрісі пайда болады.

Бөгде күштердің әрекетін сипаттау үшін   әрпімен белгіленетін электр қозғаушы күші (ЭҚК) ұғымын енгіземіз.

Ол ток көзінің энергетикалық сипаттамасы болып табылады.

Тұрақты токтың пайда болу шарттары

XVIII ғасырдың бірінші жартысында электр өткізгіштік, электрленудің екі түрі, конденсатордың көмегімен заряд жинау және тағы да басқа мәліметтер пайда бола бастады. Әсіресе америка ғалымы Б.Франклин зерттеулері маңызды болды. Алғаш электр тогы туралы итальян анатомы және физиологы Л.Гальвани көп еңбек етті. 1780 жылы контактсы бар екі текті металмен бақаның бұлшық етіне жасалған тәжірибесі арқылы электр құбылысын бақылады. Гальваниға қарсы сын көзқараспен итальян ғалымы А.Вольта шықты. Ол алғашқы тұрақты ток көзін ашты. 1777 жылы Вольта электрофорды ойлап тапты. Содан кейін сезімтал электроскоп, жазық конденсаторды ойлап тапты.

Зарядталған макроскопиялық денелерді немесе электрлік зарядтардың қозғалысы туралы құбылыстар мен процестерді, сонымен қатар электр тогы сияқты негізгі ұғымдарды қарастыратын бөлім-электр динамикасы деп аталады.

Ток өткізетін орталарда электр өрісі әрекетінен еркін зарядтардың реттелген қозғалысынан пайда болатын электр тогы өткізгіш ток деп аталады.