Элементар бөлшектер мен ғарыш сәулелері туралы түсінік.

Сабақ тақырыбы: .Элементар бөлшектер мен ғарыш сәулелері туралы түсінік.

Сабақ мақсаты:

1. Элементар бөлшектер, ғарыш сәулелері туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды өз бетімен ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге жетелеу.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекке баулу.

Керекті құрал-жабдықтар: компьютер, видеопроектор, слайдтар.

Сабақ түрі: аралас

Сабақ әдісі: баяндау, сұрақ-жауап.

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Оқушылардың үй тапсырмасын қалай меңгергендерін тексеру:

1. Радиациялық сәулелердің қауіптілігін қалай түсіндіреміз?

2. Күн радиацисынан қорғану қажет пе?

3. Радиактивті сәулелердің өтімділік қасиеттері қандай?

4. Изотоптардың активтілігі деген не және ол қандай бірліктермен өлшенеді?

5. Сәулелену дозасы және жұтылған доза деп қандай шамаларды айтады?

6. Олардың өлшем бірліктері қандай?

7. Шекті босатылған доза мен адам өміріне қауіпті доза мөлшері қандай?

8. Грей мен рентген бірліктерінің арасында қандай байланыс бар?

ІІІ. Жаңа сабақ.

Өз құрылымы мен құрамы болмайтын бөлшекті элементар бөлшек дейді. Мысалы: электрон, протон, нейтрон, фотон, нейтрино, антибөлшектер (позитрон, антипротон).

Антибөлшектр өзара әрекеттескенде орасан зор энергия босатып, басқа бөлшектерге түрленеді. Мұндай процесс бөлшектердің аннигиляциясы деп аталады.

Мысалы:

Мұндағы:

- антипротон

-протон

- оң пи-мезон

-теріс пи-мезон

-бейтарап пи-мезон

тыныштық массасы жоқ екі фотон туады.

Әлем кеңістігінен келетін энергиясы аса үлкен бөлшектерді ғарыш сәулелері дейді.

1927 ж. П. Дирак антибөлшек – позитронның болуы туралы болжам айтты.

1932 ж. Андерсон тәжірибе жүзінде позитронды ашты.

1955 ж. антипротон,

1956 ж. антинейтрон,

1969ж. антигелий, яғни антизат алынды.

IV. Пысықтау.

1. Элементар бөлшектер деп қанадй бөлшектерді айтады?

2. Бөлшек пен антибөлшек бір-бірінен қалай ерекшеленеді?

3. Бөлшектр аннигиляциянғанда не болады? Мысал келтіріңдер.

4. Протондар мен антипротондар аннигиляцияланғанда пайда болатын π-мезондар массаларының шамалары туралы қандай пайымдау жасауға болады?

5. Ғарыш сәулелері деген не?

VІ. Қорытындылау.

VІІ. Үйге тапсырма: §64.

VІІІ. Бағалау.

Сабақ тақырыбы: §65. Әлемнің дамуы туралы.

Сабақ мақсаты:

1. Ғарыш сәулелерінің шығу тегі, пульсарлар, заттың сингулярлық күйінің ерекшелігі, қара құрдым, үлкен жарылыс туралы түсінік беру.

2. Оқушыларды өз бетімен ғылыми ой қорытындыларын жасай білуге жетелеу.

3. Жауапкершілікке, тиянақтылыққа, еңбекке баулу.

Керекті құрал-жабдықтар: компьютер, видеопроектор, слайдтар.

Сабақ түрі: аралас

Сабақ әдісі: баяндау, сұрақ-жауап.

Сабақ барысы:

І. Ұйымдастыру кезеңі.

ІІ. Оқушылардың үй тапсырмасын қалай меңгергендерін тексеру:

1. Элементар бөлшектр деп қандай бөлшектерді айтады?

2. Бөлшек пен антибөлшек бір-бірінен қалай еркшеленеді?

3. Бөлшектр аннигиляциянғанда не болады? Мысал келтіріңдер.

4. Протондар мен антипротондар аннигиляцияланғанда пайда болатын π-мезондар массаларының шамалары туралы қандай пайымдау жасауға болады?

5. Ғарыш сәулелері деген не?

ІІІ. Жаңа сабақ.

Ғарыш сәулелерінің пайда болуы - жұмбақ. Жұлдыздарда термоядролық отын таусылғаннан кейін, ядролардың бірігуі кезінде туатын ғаламат зор сәулелік қысым жойылады. Сөйтіп, гравтитациялық тартылыс күші, өзіне қарсы бағытталған сәулелік қысым жойылысымен, жұлдыз массасын оның центріне қарай алапат зор күшпен қысады. Егер осындай күшке Жер немесе Күн тап бола қалса, онда Жер радиусы бар болғаны 1 см шардың, ал Күн радиусы 3 км шардың аумағына сыйып кетер еді. Бұндай радиустарды гравитациялық радиус деп атайды. Алапат гравитациялық қысым салдарынан жұлдыз атомдарының электрондары ядро ішіне еріксіз сығымдалады. Сөйтіп, электрондар мен протондар бірігіп, нейтрондарды құрайды. Осылайша пульсар деп аталатын нейтрондық жұлдыз пайда болады.

Гравитациялық қысымның әсерінен пульсардың температурасы біртіндеп миллиардтаған градусқа көтеріледі. Соңында қартайған жұлдызда жинақталған есепсіз мол ішкі энергия коллапс деп аталатын қопарылысқа алып келеді. Коллапста босайтын энергия Күннің бүкіл 10 млрд жыл бойы шығаратын энергиясынан 100 еседей артық болады. Коллапсқа ұшыраған жұлдыз күндізгі Күн жарығанан да басым түсіп, көк жүзінде әсіре жарқырап барып сөнеді. Осындай коллапстарды біздің бабаларымыз да, қазіргі замандастырамыз да жай көзбен-ақ көрген. Көк жүзінде күндіздің өзінде де көзді ұялтып, кенеттен пайда болатын бұндай жұлдыздарды әсіре жаңа жұлдыз деп атайды.

Күн – орташа жұлдыз. Ал Күннен массасы ондаған, жүздеген есе үлкен жұлдыздар гравитациялық радиусқа дейін сығылса, онда олар «қара құрдымға» айналады. Гравитациялық радиус аумағында зат сингулярлық күй деп аталатын ерекше бесінші күйге ауысады.

Әлемнің бір нүктеге қарай жиырылуынан шексіз өскен энергия қара құрдымда жарылыс жасайды да, Әлем қайта кеңейіп жаңадан құрыла бастайды. Қазіргі Әлемнің кеңеюі мен дамуы Үлкен жарылыс деп аталатын нүктелік қопарылыстан басталған.

IV. Пысықтау.

1. Ғарыш сәулелерінің шығу тегі туарлы қандай болжам айтуға болады?

2. Пульсар деп қандай жұлдызды айтады?

3. Заттың сингулярлық күйінің ерекшелігі не?

4. Қара құрдымдар қалай пайда болады?

5. Үлкен жарылыс дегеніміз не?

VІ. Қорытындылау.

VІІ. Үйге тапсырма: §65.

VІІІ. Бағалау.