Элементарная математика

Динамика

Ньютондун биринчи закону. Инерциалдык эсептөө системасы.

Телолордун аракеттенүүсү. Күч. Масса. Ньютондун 2-закону. Импульс. Ньютондун үчүнчү закону.

Механикадагы күчтөрдүн түрлөрү: Серпилгичтүү күчтөр. Сүрүлүү күчү, Тартылуу күчү. Оордук күчү жана салмак.

Механиканын негизги маселеси - ар кандай убакыт моментинде телонун абалын аныктоо. Кинематикадан биз телолор ар кандай кыймылда боло аларын: траекториясы боюнча түз сызыктуу, ийри сызыктуу болуп, ошол ылдамдыгы боюнча тез же жай кыймылда болушарын карап өткөнбүз. Убакыттын өтүшү менен ушул кыймылдар кандай өзгөрөрүн, математикалык жазылышын, кыймылды мүнөздөөчү чоңдуктар менен таанышып кеткенбиз. Ал эми эмне үчүн телолор так ушундай кыймылдарына жооп берилген эмес.

Динамиканын негизги маселеси - кыймылдын салыштырмалуулук идеясын андан ары талкуулоо зарылчылыгы, кыймылдын өзгөрүшүнүн закон ченемдүүлүктөрүн тигил же бул мүнөзгө ээ болушунун себебин түшүндүрөт.

Физика - жансыз жаратылыштагы өзгөрүштөрдү жана закон ченемдүүлүктөрүн карайт дегенбиз. Жаратылыштагы кубулуштарды мүнөздөш үчүн физикалык чоңдуктар киргизилет. Ошол чоңдуктардын бири-бири менен болгон байланышы же катышы закон деп аталат.

Биз бүгүн негизги динамикалык эки чоңдук менен таанышабыз: m- масса , F - күч. Масса - бул телонун инерттүүлүгүн мүнөздөөчү чоңдук. Инерттүүлүк - бул бардык эле телолорго тиешелүү касиет. Башкача айтканда телонун өзүнө тиешелүү касиетти мүнөздөш үчүн физикалык чоңдук катары туюндуруу зарылчылыгы келип чыгат. Эгерде: эки арабача берилсе бирине жүк салып, экинчиси бош бирдей арабачалар өз ара аракеттенишсе, анда алар түрдүү ылдамданууга ээ болушат .

Жүк салынган арабача азыраак ылдамданууга келет. Бул жүк салынган арабачанын инерттүүлүгү бошуна караганда эки эсе чоң дегенди билдирет. Инерттүүлүк - аракетке каршы телонун касиети. Нерсенин инерттүүлүгүн туюндуруучу чоңдукту масса деп атайбыз. Өз ара аракеттенишип жаткан нерселердин ылдамданууларынын модулдарынын катышы, демек, алардын массаларынын тескери катыштарына барабар.

Телолор бирдей өз ара аракеттешүүгө келсе да ар түрдүү ылдамданууга келишет:

бизге белгилүү бул формуладан телонун ылдамдануусу кичине болсо, башкача айтканда ылдамдыктын өзгөрүшү берилген убакыттын ичинде аз өзгөрсө экинчи бир телого салыштырмалуу, анда тело инерттүүрөк.

Инерттүүлүк - телонун ылдамдыгын өзгөртүү үчүн кандайдыр бир убакыт талап кылынат дегенди билдирет. Эгерде телонун ылдамдыгынын өзгөрүшүнө көп убакыт кетти десек, тело ошончолук инерттүүрөөк. Аны төмөнкү тажрыйбадан көрсөк болот.

Сүрөттөн астынкы жипти кескин жулкуп тартсак, анда үстүнкү жип ошол бойдон калат, демек, телонун ылдамдыгын өзгөртүш үчүн убакыт талап кылынат. Ал убакыт кыска болгондуктан телого жетпестен ылдамдыктын өзгөрүшү үстүнкү жип үзүлбөй тело төмөн көздөй которулууга үлгүрбөй калат. Сүрөттөн төмөнкү жипти жай тартканда жүккө узак убакыт бою аракет кылынат да, ал жетиштүү ылдамдыкка ээ болот. Үстүнкү жип үзүлүп кетет .

Телонун массасын өлчөөнүн жолдору кайсылар?

а) Таразага тартуу жолу менен.

А эгерде Жердин же Айдын массасы болсо, аны да таразага тарта алабызбы деген суроо туулат? Ошондой эле аларды түзгөн эң кичине элементардык бөлүкчөлөрдү да тартууга болбойт.

б) Нерселердин өз ара аркеттешүүсүнөн да алардын массасын аныктоого болот.

Массанын СИ системасындагы бирдиги 1 кг. 1 кг деп 90% Pt (платинадан) жана 10% Jr (иридийден) турган диаметри, бийиктиги 39мм барабар болгон цилиндир түрүндөгү тело кабыл алынган. Ал эталон катары Парижде сакталып турат.

Күч - бул өз ара аракеттешүүлөрдүн чени. Телонун кыймылынын өзгөрүшүнүн себеби эмнеде? Биз телону ылдамданууга келтирсек биздин кыймылыбыз эмес, телонун кыймылы кызыктырат. Демек, ылдамдануу телого аракет кылуучу күчтүн таасири астында келип чыгат. күч таасир этсин:

Ылдамданууну пайда кылуучу экинчи телонун таасири, ылдамдатылуучу телого аракет эткен күч деп аталат. Күчтүн бул аныктамасы сапаттык жактан гана мүнөздөйт, ал эми ал күчтөрдү өлчөөнүн күч деп аталуучу бул аракетти сандык ченин камтыбайт.

Бир күч кандайдыр бир телого чоң, ал эми экинчисине кичине ылдамдануу бериши мүмкүн. Күч - сан менен туюнтууга боло турган физикалык чоңдук.

Пружинага илинген жүккө эки күч аракет этет:

- жер тарабынан телого аракет эткен күч оордук күчү;

- пружинанын чоюлуусунан пайда болгон серпилүү күчү.

Бул күчтөрдүн ар бири телого ылдамдануу берет. Эгерде тело тынч туруп калса, анда а=0 бул болсо а=-g

Күч вектордук чоңдук - сандык жана багыттык мааниге да ээ.

Азыркы физикада телолордун өз ара аракеттешүүлөрүнүн ченин төмөндөгүчө бөлүүгө болот: а) гравитациялык өз ара аракеттешүүлөр.

б) электромагниттик өз ара аракеттешүүлөр.

в) күчтүү же ядролук өз ара аракеттешүүлөр: нуклондордун ортосундагы аракеттешүүлөр.

г) начар өз ара аракеттешүүлөр: бул элементардык бөлүкчөлөрдүн ажыроо процессинде пайда болот.

Күч

Бир нерсенин башка нерсеге жасаган аракетинин ченин мүнөздөөчү физикалык, вектордук чоңдук күч деп аталат.

Күч тамгасы менен белгиленет.

Күч

Күчтү өлчөөчү куралдар динамометрлер деп аталат .

Күч

Масса-инерттүүлүктүн чени

Нерсенин инерттүүлүгүнүн ченин мүнөздөөчү физикалык, скалярдык чоңдук масса деп аталат.

Нерсенин импульсу

( кыймыл саны )

Нерсенин массасынын анын ылдамдыгына болгон көбөйтүндүсү нерсенин импульсу же кыймыл саны деп аталат.

Импульстун сакталуу закону

Импульстун сакталуу закону

Импульстун сакталуу закону

Туюк (обочолонгон) системада нерселердин аракеттешкенге чейинки импульстарынын суммасы ар дайым алардын аракеттешкенден кийинки импульстарынын суммасына барабар.

Импульстун сакталуу закону

Туюк система – бул сырткы күчтөр таасир этпеген учурдагы нерселердин жыйындысынан турган система .

Туюк система – бул сырткы күчтөрдүн тең аракет этүүчүсү нөлгө барабар болгон система.

Реактивдүү кыймыл

Системадан бөлүнүп чыккан заттардын (нерселердин) эсебинен система ээ болгон кыймыл реактивдүү кыймыл деп аталат.

Сүрүлүү күчү

Эки нерсенин тийишкен беттеринде пайда болгон жана алардын салыштырмалуу кыймылына каршы аракет эткен күч сүрүлүү күчү деп аталат

Тийишкен беттердин затынан ()

Басым күчүнөн

( N )

Сүрүлүү күчү

Сүрүлүү

Суюктуктуктагы (газ) сүрүлүү

Кургак сүрүлүү

Сүрүлүү күчү

Кургак сүрүлүү

Тоголонуп сүрүлүү

Сыйгаланып сүрүлүү

Тынч абалдагы сүрүлүү

Сүрүлүү күчү

Тынч абалдагы сүрүлүү

Сүрүлүү күчү

Сыйгаланып сүрүлүү

Сүрүлүү күчү

Тоголонуп сүрүлүү

Сүрүлүүнүн ролу

Жаратылыштагы сүрүлүү