"Енисей кыргыздарынын чарбачылыгы" (6-класс)

26.11.19.

Кыргыздардын чарбасы

Енисей кыргыздарынын чарбасы

Мал чарбачылык

дыйканчылык

• Енисей кыргыздарынын негизи чарбачылыгы – мал чарбачылык.
• Т өө , уй, кой, жылкы багышат.
• Азыркы Енисей ө р өө н ү н ө н табылган кыргыздардын жазуу эстеликтеринде да т өө , жылкы, уй багышат деп эскерилген.

• Аз санда болсо да дыйканчылык менен кесиптенишет.
• Климаттык шартына жараша арпа, буудай, таруу, каракуурай, ө ст ү р ү л ө т.
• Кыргыздардын чарбачылыгы тууралуу маалыматты кытай, мусулман булактарынан алабыз.

Кыргыздардын мал чарбачылыгы

• Кыргыздардын мекени мал , дыйканчылык жана кол-онорчулукко ынгайлуу жер болчу.
• Уй, кой-эчки багып, жылкыларды озгочо аздектешкен.
• Алгач туруктуу жашап, бирдиктуу чарба жургузушкон.
• Жыгач туркуктордон уйлорду курушкан.
• Малдын санынын кобойушу менен жайыт которуу зарылдыгы келип чыккан. Натыйжада боз уйдун алгачкы туролору пайда болгон.

Кыргыз жылкылары

• Кытай булактарында «Кыргыз жылкылары чымыр, олбурлуу, жоого мингенге ылайыктуу»-деп сыпатталат.
• Кыргыз жылкыларынын ичинен асыл тукум аргымактар бааланган. Аларды эл аралык мамилелерди тузуудо баалуу белек катары тартуулаган.
• Кулук аргымактар байгеге чабылган.
• Кучтуу аргымактарды жоого минишкен.
• Жылкылардын экинчи тобу чарба жумуштарына пайдаланылган.

Археологиялык казууларда...

• Корустондон табылган сооктордун 50-60% койдуку;
• 20-25% жылкынын жиликтери болгон.

Дыйканчылык

Тагар маданияты

Таштык маданияты

• Байыркы доордо Енисейде Тагар маданиятын тузгон уруулар дыйканчылыктын кетмендоо турун оздоштурушкон.

• Таштык маданиятынын окулдору буурусун менен жер айдаган.

Кытай булактарында кыргыздардын эскерилиши

Эгинди апрель айында эгет.

Сентябрь-октябрда оруп алат.

Бозо, арак жасап ичишет.

Кыргыздар коп тармактуу чарба менен кесиптенишет.

Кыргыздардын анчылыгы

Анчылык кыргыздарда кучтуу онуккон.

Иттер (тайгандар), буркут, алгыр куштар менен чыгышкан.

Темирден жасалган капкандарды колдонушкан.

Балык уулашкан. Алар мие жана ас-санкур балыгын кармашкан.

Кркар-кулжа, бугу, элик, каз-ордок ж.б. кармаршкан

Кыргыздар баалуу жапайы терилерин белек катары беришкен.

Кол-онорчулук

• Енисей кыргыздары металлдын турлорун иштеткен.
• Усталар буурусун, согуштук курал-жарак, соот кийимдер жасаган.
• Зергерлер асем-буюмдары жасаган.

Кыргыз буюмдары

Кыргыздарда сооданын онугушу

• Тышкы соода байланышы Кытай менен жакшы болгон.
• Кыргыз жылкылары мыкты товар катары баалаган.
• Кобунчо жылкыларды жибек кездеме, ат-жабдыктарына, ювилердик, лакталган буюмдарга, фарфор идиштерге, кузгулорго алмаштырган.
• Кытайдан сырткары тибет, уйгурлар менен соода жургузушкон.
• Кыргыздын темир усталарынын товарлары да отумдуу болгон.
• Кыргыз аймагы токойго бай болгондуктан карагай, баалуу жыгачтар товар катары сатылган.

Кен иштет үү

• Кыргыздар алтын, темир, калай иштетишкен. Куралдарды курч сомдошкон. Кытай тарыхый булактарында «алардын мамлекети асмандын н ѳ ш ѳ р ү н ѳ н т ү шч ү темирге да ээ, бычак жана кылычтарды жасоо ү ч ү н чогултуп алышат, бул темир ж ѳ н ѳ к ѳ й темирден айырмаланып турат»-деп ырастайт.

Ат жабдыктары жана курал-жарактар

• Ат жабдыктарга, курал-жарактарга баалуу металлдар кооздук үчүн чогорүлгон.

Зергерчилик

• Зергерлер алтын, кумуш менен кооздук буюмдарды жасашкан жана тустуу таштарды чогоруп жасашкан.
• Карапа идиштерди турдуу оймо-чиймелер менен кооздошкон.

Жыгач устачылык

§11-12. Үй тапшырма