Факультативна курсын туршалгын программа. 9 класс

Факультативна хэшээлнүүдэй туршалгын программа

Тайлбари бэшэг

Буряад хэлэн болбол манай буряад арадай үни урда сагһаа хойшо һанал бодолоо ойлголсожо ябаһан үндэһэн түрэл хэлэн гээшэ. Ургажа ябаа залуу үетэниие гансал уншажа. бэшэжэ шададаг болгохо бэшэ, харин алишье талаараа дүрбэн тэгшэ, хурдан ухаатай, хурса хэлэтэй, сагаан сэдьхэлтэй, номгон даруу зантай, ажалша шуран үри хүүгэдые һургаха, хүмүүжүүлхэ мүнѳѳ үеын багшанарай гол зорилго болоно гээшэ.

Тиимэһээ һурагшад нэн түрүүн буряад хэлэ ба литературынгаа хэшээлнүүдтэ эгээл нангин элинсэг хулинсагһаа хадагалжа ябаһан түрэл хэлэндээ, түрэһэн нютагтаа, тойроод байһан байгаали ба хүнэй хоорондохи нягта харилсаае бэедээ шэнгээн абаха ёһотой. Эндэһээ эхи абажа, факультативна хэшээлэй туршалгын программа зохёогдобо.

Программын гол зорилгонууд гэхэдэ, түрэл хэлэн дээрээ ульгам һайнаар хѳѳрэлдэжэ шадахагүй хүүгэдые буряад хэлэнэй гүн удхыень, тоонто нютагайнгаа үнэр хангалыень, оршон тойронхи байгаалидаа гамтайгаар хандахыень, арад зонойнгоо түүхэ, домогуудыень, гаталжа гараһан хүндэ хүшэр сагуудыень, арад зонойнгоо түшэглэжэ ябаһан суута хүнүүдэй ажал хэрэгүүдыень гүнзэгыгѳѳр ойлгуулха гэһэн зорилго табигдаба.

Хэрбээ мүнѳѳ сагта үни урда сагһаа дамжуулагдаһан эхэ эсэгын һургаал, гурим журам баримталжа һургабал, үхибүүдэй саашанхи ябадалда, ажабайдалда ехэ нүлѳѳтэй, хэрэгтэй байха ушартай.

Факультативна хэшээлнүүдэй туршалгын программа (32 час)

Түрэл хэлэн - түшэг хэлэмнай. Буряад хэлэн - манай баялиг (1 час)

Хүн бүхэн түрэһэн эхэтэй, түрэл хэлэтэй, түрэл арадтай юм. Эдэ гурбан зүйлнүүдэй алинииншье хүнэй ажабайдалтай таһаршагүй нягта холбоотой.

Эгээл түрүүн үндэһэн хэлэн дээрээ эхэмнай үлгын дуу дууладаг, энэрхы дулаан үгэнүүдые хэлэдэг, эгээл түрүүн түрэл хэлэн дээрээ хѳѳрэлдэжэ шадаха болодог, эгээл нангин «Эжы», «Эхэ орон» гэһэн үгэнүүдые уншажа һурадаг.

Түрэлхи хэлэнэй хүнэй хүгжэлтэдэ үзүүлдэг нүлѳѳ, ажабайдалда дүүргэдэг үүргэ, уран һайханайнь шэнжэ шанар тухай.

Манай түрэһэн дайда - Буряад орон (1 час)

«Ойхон ехэ зулай,

Гайхал болон мүндэлһэн

Байгал- Эхэ далай…»

Д. Улзытуев

Байгаалиин эди шэдитэ зүйлнүүд хүн түрэлтэндэ ехэ онсо удха шанартай. Эдэ гайхамшагта зүйлнүүдэй нэгэн- Байгал далай. Дэлхэйн шэмэг, гайхал боложо мүндэлһэн Байгал далайн оёоргүй гүнзэгы, тунгалаг һайхан уһан, тойроод байһан байгаали.

Оршон тойронхи байгаали. Байгаали, сагай уларил шэнжэлгэ. «Улаан ном» (1 час)

Байгаали хүн хоёрой нягта холбоон. Урданай буряад зон сагай уларил, тэнгэриин байдал, байгаалиин шэнжэнүүдые адагладаг байһан тухайнь.

Дэлхэй дээрэ ехэ хомор, хюдагдан үсѳѳрһэн амитад ба ургамалнууд тухай бэшэгдэһэн Буряадай байгаалиин «Улаан ном» тухай, тойроод байһан байгаалидаа гамтайгаар хандажа, арьбадхажа ябаха гэһэн ойлгосо үргэдхэхэ.

Арадай аман зохёолой абдарһаа… (2 час)

Домогууд тухай. Бальжан хатан тухай домог. Бабжа Барас тухай домог

Домогууд соо түүхэдэ алдаршаһан хүнүүд тухай, тэдэнэй хуби заяантай холбоотой үйлэ хэрэгүүд тухай, тус домогуудта удхаараа адли домогуудай удха шанар тухай.

«Гэсэр» - Түб Азиин арадуудай эрдэни, зэндэмэни… (6 час)

«Гэсэр»- буряадай героическа эпосүүдэй элитэ ехэнь. «Гэсэр» үльгэр эрдэмтэдэй суглуулан бэшэжэ, бүридхэһэн тухай. Н. Г. Дамдиновай «Арадай баатар Гэсэр» гэһэн ном дээрэ үндэһэлэн, үльгэрэй гол удха элирүүлхэ. Гэсэрэй дүрэ, дайшалхы хэрэг, арад зоной амгалан байдалай түлѳѳ баатаршалга гаргаһан, ябаһан ябадалайнь, хэһэн хэрэгэйнь мянга түмэн жэлнүүдтэ удха шанараа алдаагүй тухайнь. Элитэ эпосэй байгуулга, хэлэн, уран арганууд, лирическэ зүйлнүүд.

«Монголой нюуса тобшо» - бүхы монгол угсаатанай хэлэнэй ниитэ дурасхаалта бэшэг (4 час)

Монгол угсаатан тухай олонхи бэшэг баримтанууд ХII-ХIII зуун жэлһээ эхилжэ мэдээжэ, тэдэнэй эгээл гол шухалань «Монголой нюуса тобшо» болоно.

750 жэлэй саана мүндэлһэн, монгол угсаатанай гайхамшаг дурасхаал, «Нюуса тобшо» шудалхадаа, угайнгаа баялиг ойлгохо, үндэһэн хэлэ, соёл шэнжэлхэ.

Эрдэни-Хайбзун Галшиев «Бэлигэй толи» - революциин урдахи буряад литературын дурасхаалта бэшэг (4 час)

Эрдэни- Хайбзун Галшиевай «Бэлигэй толи» зохёолой удха, тобшоор хэлэгдэһэн үгэнүүд аад, тон гүнзэгы удхатай һургаал заабаринууд болоно. «Бэлигэй толи» буряад зоной ажабайдалтай нягта холбоое, тэрэнэй онсо маягые Галшиевай хэрэглэһэн бодото һургаал үгэнүүдэй гэршэлһыень харуулха.

«Буряад арадай суута хүнүүд» (9 час)

Доржо Банзаров - Буряадай түрүүшын эрдэмтэдэй нэгэн» (2 час)

Доржо Банзаровай бага наһан, эдир наһан. 1835 ондо Казань хото ерэжэ, 1836 ондо Казанска гимназида ороһон, 1842 ондо алтан медаляар дүүргээд, Казанска университедэй оюутан болоһон, Доржо Банзаровай научна бүтээлнүүд тухай. («Чёрная вера, или шаманство у монголов».)

Пётр Бадмаев - зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, түбэд эмшэн (1 час)

Пётр Бадмаевай эдир наһандаа Петербург уригдаһан, мүн монгол хэлэнэй багшаар Петербургска университедтэ хүдэлһэн тухайнь, зүүн зүгые шэнжэлхэ талаар ехэ үүргэ дүүргэһэн тухайнь.

Гомбожаб Цыбиков - зүүн зүгые шэнжэлэгшэ, аяншалагша, профессор (1 час)

Гомбожаб Цыбиковэй 1893 ондо Шэтын гимнази мүнгэн медаляар дүүргээд, Томск хотын университедтэ ороһон тухайнь. Ородой географическа бүлгэмэй туһаламжаар Түбэд орон ошоһон тухай. «Буддист - паломник у святынь Тибета» гэһэн номой удха шанар хаража үзэлгэ.

Базар Барадиевич Барадин - уран зохёолшо, аяншалагша, эрдэмтэн (1 час)

Базар Барадинай Ородой академиин даабаряар буряад арадай аман зохёол, этнографиин зүйлнүүдые суглуулһан тухай. Түүхын баримтанууд дээрэ үндэһэлжэ бэшэһэн зохёолнуудайнь удха шудалан үзэлгэ.

Цыбен Жамсарано - эрдэмтэн, шэнжэлэгшэ (1 час)

Цыбен Жамсараногой буряад арадай хүгжэлтэдэ ехэ нүлѳѳ үзүүлһэн тухайнь, эрдэмтэн- шэнжэлэгшэ, арадай аман зохёол суглуулагша байһан гэһэн ойлгосо үргэдхэлгэ.

Элбэк- Доржо Ринчино – эрдэмтэ – ниитэ - политическэ ажаябуулагша (1 час)

Элбэк-Доржо Ринчиногой 1915-1916 онуудта экономикын талаар Монгол орониие шэнжэлхэдэ хабаадалсаһан тухайнь, «Монголой үнэн» газетын түрүүшын алхамуудые хэхэдэнь ехэ үүргэ дүүргэһэн … Элбэк-Доржо Ринчиногой хэблэгдэһэн зохёолнууд тухай.

Жэл соо үзэһэнѳѳ бүридхэлгэ (2 час)

Хэрэглэгдэhэн литература:

1. С. Бахлаев «Гэсэрэй замаар». Шэнэ сагай үльгэр. Нарhата., 1994 он.

2. Н. Г. Дамдинов «Шүлэгүүд, поэмэнүүд». Улаан- Үдэ. 1982 он.

3. Д. Улзытуев «Ая гангын орон », Улаан- Үдэ, 1982 он.

4. Ш-Н. Цыденжапов «Мүнхэ тэнгэриин заяагаар». Улаан-Үдэ, 1992 он.

5. М. Чойбонов «Сэнхир хадаг». Улаан-Үдэ, 1991 он.

6. Э-Х. Галшиев «Бэлигэй толи», Улаан-Үдэ, 1993 он.

7. «Буряад арадай түүхэ домогууд», Улаан-Үдэ, 1990 он.

8. «Выдающиеся бурятские деятели 18 нач. 20 в.в.» Улан-Удэ, 1966 г.

9. «Неизвестные страницы истории Бурятии», Улан-Удэ, 1991 г.