Фольклор лезгин

Тема: Дагъустандин халкьарин фольклор.

Тар. м: Дагъустандин халкьарин мецин эсерар чирун, к1анарун, аннамишун.

Тар. тадар: плакатар, мисалар, библиотека,ИКТ, парталар, музыкадин алатар, куьгьне зат1ар.

Тарсунин финиф.

Муаллимдин сифте гаф.

Салам гун.

Классда вуж авач?

Тарсунин тема ва мурад малумарун.

Дагъустан гъвеч1и, амма аламатдин уьлкве я. Ина ц1удралди гьар жуьредин миллетар, халкьар яшамиш жезва. Абурукай гьар садахъ вичиз хас тир къилихар, адетар, яшайишдин къайдаяр, вичин манияр, кьуьлер , риваятар, махар, кьисаяр, мисалар, миск1алар ава.

Дагъустандин халкьарихъ чпин ч1ехи ва девлетлу тарихни ава.

30- йисара Дагъустандин халкьарин яратмишунар к1ват1унин к1валах анжах башламишнавай. Амма гилани гьеле чавай лугьуз жедач хьи, халкьдин яратмишунар к1ват1на куьтягь хьана.

Халкьдин мецин эсерар чи руьгьдин хазина ва девлет я. Ам чи гьар са халкьдин девлет ва халкьдин дувулар я.

Чи лезги халкьдихъни лап къадим заманадилай баркаллу тарих, чпин эдебият, меденият ва гьар са рекьериз талукь тир адетар ава. Гьа зат1ар чаз, гуьзгуьдай хьиз, халкьарин эсеррай аквазва. Халкьдин мецин эсерар чна вири классра чирзава.

Несилрилай несилралди, сиверай сивериз къвез, адет хьанвай къайдайра ва к1алубра хуралай гуьрчегдиз туьк1уьр хьанвай, дерин мана авай эсерриз фольклор лугьуда.

Ана пешапаяр, лайлаяр, манияр, ишелар, мисалар, миск1алар, алхишарни къаргъишар, риваятар, кьисаяр, къаравилияр гьалтзава.

1. Чна адетрихъ галаз алакъалу манийрилай башламишда. Сифте вахтара марф къун патал, рагъ атун патал, бегьер пара хьун патал лугьудай манияр авай.

"Пешапай"- Крумова Мухлиса.

А пешапай, пешапай! Пешапайдиз марф к1анда,

Имир, имир, имир марф, Тефей чка тамир марф!

Марф къуьлериз, Къуьл к1ат1ариз,

Амин минариз, Кьабул урай гъуцари!..

"Рагъ атун патал"- са аял.

А пехъ, пехъ,алапехъ. Пехъ ацукьна, ша чими рагъ.

Ракъар, варцар инихъди, Цифер-къаяр анихъди.

Амин минариз, Кьабул урай гъуцари!

Дидейри чпин аялар ширин ахвариз фин патал лугьудай лайлаяр авай.

"Лайлаяр"-са аял.

Лайлай, бала, лайлай, Гъвеч1и бала, лайлай!

Ширин т1вар алай, Ч1ехи паяр авай

Азиз бала , лайлай! Бубадин кьве вил я вун,

Дидедин гевил я вун, Экуьнин билбил я вун,

Лайлай, бала, лайлай, Ширин бала, лайлай!

Ваз ахварар ширин хьуй, Иер бала, лайлай!

Ваз хабарар хийир хьуй, Гевгьер бала лайлай!

Билбил хьиз къавал алай, Азиз бала, лайлай!

Куркур хьиз ч1алал алай Гевгьер бала, лайлай!

Вун душмандал уфтан хьуй, Лайлай, бала, лайлай!

Вун бахтунал къалин хьуй, Рик1 алай бала, лайлай!

Халкьарин яшайишдикай суьгьбетун. (Слайд )

2. Яшайишдихъ галаз алакъалу манияр.

Дердер-гъамарикай бендер-са аял.

а) Къе живедал агъа к1ама Жанавурдин гелер ала.

Чи кавхадин хцин чина Азраилдин вилер ава.

б) Начаникдин ч1ехи хва кьий Зиндандикай ватан авур, Къазаматдин рак к1еви я, Къатламиш ян ана ви рик1.

в) Хандин багъдин юкьвал алай, Юкьвал алай къизилдин гуьл.

Яраб бахтар ни пайнат1а, Садаз гзаф, садаз т1имил.

г) Ч1ехи бубайрин уьмуьрар Зиллетралди фейиди я.

Виликдай залум ханари Ц1ай эцигна кайиди я.

д) Ик1 недай фу зегьримар хьуй, Я бахтавар къацу дугун.

Кесибвилиз алпанд ц1ай къуй, Даим гишилава хьи руфун.

е) Кесибд к1вализ къвемир кавха, Ваз чай гудай къапар авач.

Кавха лугьуз са киц1 кьуна, Начаникдиз хабар авач.

3. Мехъеррихъ галаз алакъалу манияр.

Свас гваз хтайла, сусаз, енгедиз, чамраз лугьудай манияр.

Свас- са аял.

"Сусан къужахда са гъвеч1и аял вугуда ва мани лугьуда"-

са аял.

А тахт, тахт хьуй, Тахт барка хьуй.

Ирид хва хьуй, хват хьтин са руш хьуй,

А тахт, тахт хьуй, Тахт барка хьуй,

Къул ац1ай рухваяр хьуй, Рак ац1ай шаламар хьуйЮ

Хадайбур рухваяр хьуй, Храдайбур гамар хьуй.

А тахт, тахт хьуй, Тахт барка хьуй.

Хуз хьиз гъуьлуьк кук1уй, Ч1иж хьиз к1валик кук1уй,

Ваз к1вал мубарак хьуй, Чан ц1ийи сваз.

Гада-

"Гададиз мехъер мубарак"- са аял.

Чи свас атай яргъал рекьер Дагъдин кук1вал тадарак хьуй.

Тахтунавай я наврузбег, Ваз ц1ийи свас мубарак хьуй.

"Енгедиз"- са аял.

Цавай маргъар эвисда, Енгед сарар экъисда.

Вац1ал фейи эремек, Енгед хъвайи ламра нек.

Ленгердавай аш аку, Енгедик квай каш аку.

Ленгердавай пакун т1вал, Енгедиз гуй рик1ин т1ал.

Ленгердавай исит1а, Енгедин сив эцит1а,

Ленгердавай пип1ишар, Руш тухудай бит1ишар.

Айвандикай ц1ил гице Енгед гъиле ц1имил гице.

Кьац1ал алай сач хана, Атай енгед к1вач хана.

4.Хордин манияр - Агасиева Сабина, Джалилова Луиза, Агаханова Диана, Шахбанова Лена.

Гила чаз Хаметова М. ногъай ч1алалди мани лугьуда халкьдин мани лугьуда.

Чаз халкьдин манийрикай са кьве гаф Лида учительницади лугьуда.

Чи Дагъустандин халкьарихъ музыкадин алатарни авай: чуьнгуьр, далдам,кфил, зуьрне, ч1агъан, тафт, тар, пандур ва мсб.

Исятда чаз далдамдалди къугъвада- са аял.

Рушарин дестеди исятда вири халкьарин рик1 алай кьуьл "Лезгинка" ийида.

5. Манияр, кьуьлер хьиз, чи халкьариз кьисаяр, риваятар истеклу ва багьа я.

Амай халкьарихъ хьиз, лезгийрихъни къагьриман рухваяр ава. Къадим заманада чи Дагъустандал шумудни са шагьдини ханди гьужум авунай. И кардин патахъай шагьидвал ийизвай Дагъустандин халкьарихъ кьисаяр, риваятар, ава:

Лезгийрихъ эпос "Шарвили", кьиса "Къванцин гада", аваррихъ "Хочбар", лакрихъ "Парту Патима" ва мсб.

"Къванцин гада" кьиса сегьнеламишда:

Автор -

Шагь Темурленг -

Везир -

Чубан гада -

Автор: Са вахтар тир, гужлудаз

Нез к1анзавай ажузди

Са вахтар тир, рекьизвай

Душманд вилик гужсузди.

Сан авачир кьушунрин -

Чапхунчийрин кьилеваз

Къарагънавай Теймурленг,

Ч1улав пайдах гъилеваз.

Яна к1улаз халкьарин

Хажалатдин шелеяр!

Галатнавай аскеррин

Кам-камунив къвезмачир.

Гьасрет хьана ст1ал цихъ,

Ц1ур ийизвай гьайванри.

Муьгьтеж хьана ст1ал цихъ,

Накьвар незвай гьайванри.

Ракъиник квай шалам хьиз,

Сивевай мез кьуразвай,

Яд гьат тийиз санайн,

Инсан, мум хьиз. й1развай...

Са дереда акъвазна

Падишагьдин кьушунар,

Алачухрик гуьнейрал

К1ват1 хьана къвез къузгъунар.

Шагь: Им вуч кар я?

- Дад-бидад!

Гевгьердилай багьа я

И дагълара ст1ал яд.

Ракъура фад итимар,

Вац1 гьинват1а жагъуррай!

Ц1икьвед агъзур девед пар

Яд дередиз ракъуррай...

Везир: Падишагь, вун хьурай сагъ,

Касни амач хуьрера.

Анжах тек са гадади

Хипер хуьзва чуьллера...

Шагь: Ахпа, ахпа! Гьатнани

Цикай хабар? Гьатнани?

Везир: Яб це садра вунани :

За адавай вац1ун рехъ,

Булаздин гел жузуна.

Жаваб ганач ада заз,

Кьил дагълар хьиз авуна.

Гада: Вун душман я, душман я,

Куьне кана хуьрер чи.

Цин суракь квез жагъич гьич,

Буьркьуь хьайт1ан вилер куь!..

Везир: И гафари мягьтелна

Зун, падишагь, кьуна ц1ай,

И къирмаждай акъудна

За ам, чанда туна ц1ай...

Шагь; Ахпа, ахпа! Гьатнани?

Цикай суракь гьатнани?

Везир: Малум хьурай, падишагь,

Яб це садра вунани:

Аскерри гагь къирмаждив,

Гагь к1урарив гатана.

Ярхни хьана, залумдин

Такьат, къуват ат1ана.

Япар к1аняй акъудна,

Пелел ц1аяр илисна.

Уфни тийиз акъвазна

Ам, тек кьве вил экъисна.

Зунни гила, падишагь,

И хабар гваз хтанва.

Гадани ви гьузурдиз

Чна ингье хканва.

Шагь: Дуьз килига,

Зун вуж ят1а, чидани?

Гада: Дугъриданни таб рахун

Лезгистанда айиб я!

Вун пачагь я уьлквейрин,

Кьушунрин вун сагьиб я!..

Шагь: Фад, фад, твах ам, ахъаймир

А ахмакьдин гъилерни,

Гапур суха, буьркьуь хьуй

Адан ч1улав вилерни!..

Гада: Дар югъ хьанач, эй Ватан,

Уьмуьрда им тахьана.

Душманд вилик и дагълар

Мадни гзаф кьакьан хьуй!

Рекьидалди душманди,

Закай зурба са къван хьуй!

Автор: Гьа ик1 жегьил игитди

Зиреквилел чан гана.

Дагъдин хурал адакай

Гзаф зурба къван хьана.

Кич1е хьана везирриз,

Падишагьни юзана.

Яд жагъанач санайни,

Чара михьиз ат1ана.

Алачухар чук1урна,

Мурад кьиле тефена.

Теймурленган кьушунар

Катна кьулухъ хъфена!

6. Аялри чпин къугъунра рик1 алаз ишлемишзавай гьисабунар авай, ша чна килигин аялриз гьихьтин гьисабунар чидат1а:

а) учительница:

Чи шешелда мух ава,

Мух чна вечрез гуда

Вечре чаз кака гуда

Кака чна т1анурдиз гуда

Т1анурди чаз фу гуда

Фу чна киц1из гуда

Киц1и чаз ап гуда

Ап чна тамуз гуда

Таму чаз пеш гуда

Пеш чна ц1егьрез гуда

Ц1егьре чаз нек гуда

Нек чна кациз гуда

Каци чаз кьифер кьада.

б) са аял.

Аждагьан:

Кьакьан синел гар ала,

Инал машмаш тар ала.

Вакай Аци-баци хьуй,

Вунни адан бац1и хьуй!

Зун - аждагьан,

Вун - ардаван.

Зав гва тагъар.

Куьн хьуй ч1агъар.

Заз к1анзава бац1и нез,

Вунни тара жеда шез.

Чун кьведни жен юлдашар,

Вегь бубадиз машмашар!

Вегьедач!

За ви бац1и неда гьа!

Вун шез- ишез жеда гьа!

Ишедач!

Вун за к1аник авудда,

Тифтиф цавуз акъудда!

Гьик1а?

Ингье ик1а!..

в) са аял

Яд авачир кьулан вац1

Кьулан вац1ал чинар тар

Гьиниз фена чепелукь

Гьуьлел фена чепелукь

Винихъди кам виликди

Хипен суьруь кьулухъди

Зардин чумакь виликди

Памбагдин лит кьулухъди

Зунни вунни юлдашар

Чантадавай машмашар

Машмашарни чк1ана

Зунни вунни кк1ана.

г) Агасиева Сабина

Эвел авай са фере

Феред т1уьна са тере

Хана ада вад кака

Т1уьна чеб буьркьуь вак1а

Ягъай тфенг акъатмир

Далдайрикай хкатмир

Чан Халиса, чан дидедин,

Чуквар бармак вай бажидин.

д) са аял

Инай винел шембидал

Шембидаллай яд рагъул

Гадни гатфар, Къуьлуьн ашар

Вилик квайди таквад афар.

е) са аял.

Эбел белан, дуьгме белан

Миск1индаллай кк1али,

К1иридаллай чумали

Т1анкь, п1анкь, лаш, ракь, къадакь.

7. Халкьдин мецин эсерра рик1 алаз мисалар ва миск1аларни ишлемишзавай. Аялар, чаз мисалар вуч патал герек я?

Абуру чаз акьулар гузва. Квез гьихьтин мисалар чида?

Аялар: 1. Яд уьлкведа пачагь жедалди, жуван уьлкведа лежбер хьун хъсан я.

2. Жувалай ч1ехи къванцелни меслят гъваш.

3. К1елайдан вилер экуь, к1ел тавурдан вилер буьркьуь жеда.

4. Хайи ч1ал дидедин нек1едихъ галаз чир жеда.

5. Уртах афардилай кьилди пип1иш хъсан я.

6. Диде- бубади к1вач эцигай чкадал ферли аялди кьил эцигда.

7. Фан къадир авачирдаз уьмуьрдин къадирни жедач.

8. Туькьуьлди дадмиш тавурдаз шириндан дад чир жедач.

9. Вичи вичиз гьуьрмет тийизвай инсан чарадан гьуьрметдиз лайихлу туш.

10. Дидедиз бала гьамиша буржлу я.

Гьа и мисалдай аялри гьазурнавай сегьне ава:

Автор: Кличева Рагина

Гъвеч1и Гьажи: Алимов Гамлет

Агъсакъал: Гамзабеков Ислам

Автор: Фад, хуьре машинар, улакьар авачир вахтара са жегьил намуслу итим жеда. Идаз вичин диде гзаф к1андай. Дидедин сиве гаф амаз, хва адан метлеб кьилиз акъудиз гьазур тир. Ят1ани гадади фикирзавай.

Гада Гьажи: Дидеди зал ч1угур зегьметар зурбабур я. Я, Аллагь! Дидедин бурж ахгакьарун патал за вуч авурт1а, хъсан ят1а? Зун, вуч герек атайт1ани, гьазур я.

Автор: Аллагьдин рекье сувабар къачун патал мусурманар пак Кябедал фидай вахтар атана. гададин диде кьуьзуь хьанвай, адан к1вачера яргъал тир пак Меккадиз фидай къуват амачир.

Гада Гьажи: Гьан! Гила завай дидедин бурж вахкуз жедай хьтинди я. За жуван диде к1ула кьуна тухуда пак Кябедал. Сувабдин карни жеда, дидедин буржни вахкуда, зал ч1угур зегьметдин гьакъини вахкуда.

Автор: Хци диде к1ула кьуна, дере ат1уз, дагъларай, вац1арай, к1амарай, марфариз, гарариз дурум гана. Вирида хьиз хцини гьяж кьиле тухуда, садакьаяр гуда, кап1 -т1еат ийида, вил ат1удалди тамашда. Вахт алатайла хци диде к1ула кьуна гьа рекьерай вичин к1вализ хкана. Дидедин бурж хивяй акъатунал хва гзаф шад ва рази тир.

Пакадин юкъуз хва кимел фида.

Гада Гьажи: Саламалейкум, гьуьрметлу тир агъсакъалар. Куь гьал-кеф гьик1 я?

Агъсакъал: Жегьил Гьажи, ваз хвашкалди-сафагелди. Вун фейи пак тир рекьер -хуьлер гьик1 хьана?

Гада Гьажи: Играми буба, вавай чирдай са кар ава захъ.

Агъсакъал: Лагь зи хва, Аллагьди хвейи жегьил гьажи.

Гада Гьажи: За фадлай фикирзавай зи дидедин зегьметдин бурж вахкунин патахъай. И кар рик1еваз за зи диде к1ула кьуна пак тир Кябедал тухвана хкана. Эхир хийир хьайи буба, лагь ман, завай дидедин бурж ахгакьариз хьанани?

Агъсакъал: Эй уьмуьрдик берекат кутур хва! Гьелбетда вуна авур кар лап вижевай, Аллагьни, инсанарни рази жедай кар я. Амма вуна ви дидедин бурж вахкана лагьайт1а, вун гъалат1 я. Дидедин бурж, инсанри лугьудайвал, капан юкьвал исит1а чрана гайит1ани, вахкуз жедай зат1 туш. Чна гьикьван дидедиз гьуьрмет авурт1ани, чун уьмуьрлух дидедиз буржлу яз амукьда. А вуна авур кьегьал кар-диде к1ула кьуна Кябедал тухвана хкун- дидеди вичин ахвар хана са йифиз вал ч1угур зегьметдиз барабар я. Де гила лагь кван, вуна к1вачи чил кьадалди, шумуд йиф акъудна ви дидеди? Гьак1 хьайила, чан хва, чун гьамиша дидейрин буржуник ква. Диде пак тир кас я, хва. Суваб к1анида диде капан юкьвал хуьда.

Гада Гьажи: Вун гьахъ я,камаллу буба, зи течирвилелай гъил къачу.

8. Исятда аялри чпиз чидай рик1 алай миск1алар лугьуда.

1. Чи к1вале са кас ава, к1валах чидай свас ава.

Я рахадач, гьарайдач , вич къулавай къарагъдач.(маша)

2. Винел пад мехмер, къене пад шекер.(шефтел)

3. Гьамиша жув галайвал ядайди.дергес)

4. Уьрдег гьуьле, тум кьере.(кавча)

5.Звериз-звериз къугъвада, Къугъвадайла дак1вада.(чхр.к1ент1)

Къадим замада гьар миллетрихъ чпин парталар ва уьмуьрда ишлемишдай алатар авай. Ибурукай са бязи шейэр квезни аквазва.

Нетижаяр кьун.

Аялар, квез къенин тарсуна суьгьбет авур жуьрейрикай вуч бегенмиш хьана.

Аялриз къиметар эцигун.

20