Галг1ай багахбувцам.

Тема : Г1алг1ай багахбувцам - вай халкъа йоазонца доаца литература.

Лоарх1ам: багахбувцам вай халкъа говзамеча кхоллама ганз хилар белгалдаккар;вай багахбувцама вахарцара бувзам тахкар;багахбувцама тайп-тайпара жанраш дагайохийтар,цун керттерча жанрех бола кхетам кердабаккхар.

Гойтара г1ирс : тайп-тайпара багахбувцама сборникаш;г1алг1ай багахбувцам гулбаьча 1илманхой сурташ,царех йола кепайоазон материал.

" Деша искусства юхь - фольклор я.

Гульелаш шоай фолклор,1омаелаш,болх белаш цу т1а.

Цо 1алаьмате дукха материал лу шоана а,тхона а,

союзерча поэташта а,прозаикашта а. "

А.М.Горький.

Урока никъ :

I. Кийчо ю ха .

II. Хьехархочун дош

Багахбувцам - йоазонца доаца литература да.Ширача замалашка денз дег1абоаг1аш,даьшкара т1ехьенашка бувлаш,хозлуш,б1аьхег1а хулаш хьабенаб из.Вай даьй дикаг1а,беркатег1а,бочаг1а йола т1ехьале я из.Г1алг1ай багахбувцам ца бовзачоа хоргдац г1алг1ай дог,вай халкъа сакхетам,дега нигат, вай метта говзаме белгалонаш,вешта аьлча,визза г1алг1а белгалвеш мел дола х1амаш.Цунна юкъе вайна корадоаг1а эзара шераш хьалха халкъо кхелле,гречески мифа т1арча Прометея образах тара вола майра Куркъа вув-цаш йола легенда,геттара хоза а сакъердаме а дола исторически а турпала а иллеш,доккхача хьаькъале дола фаьлгаш,дувцараш,кицаш.

Х1анз а шоашта юкъе дувцача г1улакхашца,шоашта юкъе диссача къаьнача дешашца цар новкъостал ду к1оаргга вай г1алг1ай халкъа истори довзара.Цар гучайоаккх уж багахбувцама жовхьараш хьакхеллача халкъа оамалаш,культура,гойт халкъо хозал а дикал а мишта кхетаеш хиннай.Царна юкъе дахад халкъа хьаькъал,денал,цун деша говзал,кортамукъален вахарах - леларах йола уйлаш.

Халкъа багахбувцамо дилла а хьаллийцай гуманизма идеяш,хьаллийцаб даи-нанеи доацача мискай а кхалнаьха а оаг1ув,хестабаьб къахьегам,наха юкъера безам,халкъашта юкъера доттаг1ал. Й1аьхача 1ан бийсашка,готтача кхуврча юхе гул а лийя,хозача фаьлгашкаладувг1аш,къаьнара х1амаш дув-цаш,турпала а лирически а иллешка ладвг1аш баьг1аб хьалха.Ара в1ашаг1ъетталуча пхьег1аш т1а деча къамаьлашца юв-цар а из дийна поэзи хиннай.Вайнаьха деррига вахар дувзаденна хиннад цун-ца.Исторически гаьннарча ханара денна хьабоаг1аш хиларах,наьха къахьегамаца,вахарца д1аувш хиларах,багахбувцам хувцалуш,бекъалуш хьабенаб.Цудухьа дукха жанраш я багахбувцама: мифаш, легендаш,шира дувцараш,тайп-тайпара фаьлгаш,наьрт-орстхой дувцараш,халкъа дувцараш, кицаш, къаьнара иллеш,белхамаш,ховлий-довзалий..

Цун боккхача маьхе бола лоарх1ам дерригача дунен ц1ихезача 1илманхошта гучабаьлар ткъест-лаг1а б1аь шу долалуш.Цу хана денз д1адолалу вай багахбувцама дик-дикаг1а йола произведенеш д1аязъяр а 1омаяр а.

Вай багахбувцам дукха безаш,из д1аязбеш,наьха цунца бола безам совбоахаш хиннаб: Беков Д.Т.,Мальсагов К.З.,Муталиев Хь-Б.,Осмиев С.Хь.,Измайлов З.,Мальсагов Д.Д.,Ахриев Л.,Мальсагов А.О., Мальсагов А.У.,Танкиев А.,Дахкильгов И.А....Г1алг1ай багахбувцама поэзи 1омаяра даькъе нонаг1а бола толам ларх1а беза 1940 ш. Муталиев Хьажбийкареи Осмиев Хь. арахийца"Г1алг1ай фольклор" яха сборник.Цу т1а дахадар тамашийна,беламе,сатирически фаьлгаш,хьайбаех дола фаьлгаш, наьртех йола преданеш,лирическии,бегийи,саг йоаг1ача-йодача доахеи,турпалеи иллеш.

1961 шера Мальсагов Д. Зязиков Б. арахийцар"Хьайбах дола г1алг1ай фаьлгаш"яха сборник. 1967 ш. арадаьлар г1алг1ай шоллаг1а том.Цу сборника юкъеяхар керда гульяь багахбувцама произведенеши, х1анз геттара хала мара корадоаг1аш доацача сборни-каш т1ара дик-дикаг1йола произведенеши.Из сборник оттадаьр а арахийцар а Мальсагов А.У. вар. 1991 шера кепатеха арадаьлар Танкиев Абукара оттадаь фольклорни сборник. 1998-2000 шерашка арадаьннад Дахкильгов И. кийчдаь"Г1алг1ай оаламаш, дувцараш,фаьлгаш,кицаш" яхеи "Мудрые наставления предков" яхеи багахбувцама сборникаш. 2002 шера кепатехай Мальсагов А.У. оттадаьча"Г1алг1ай багахбувцам" яхача книжка.Цу чу яхай тайп-тайпара багахбувцама жанраш:мифаши,преданеши,легендаши,наьрт-орстхоех дола дувцараши,тайп-тайпара фаьлгаши,сакъердаме дувцараши,цагенах дола дувцараши,иллеши,белхамаши,назмаши,ховли-дов-залеши...

III. Т1ач1оаг1дар-кердадаккхар.

1) Сенах оал багахбувцам ?

2) Мишта хьакхаьчаб г1алг1ай багахбувцам таханарча денга ?

3) Белгалъяха багахбувцама жанраш .

4) Фу довзийт вайна багахбувцамо ?

5)Ц1ераш яха г1алг1ай багахбувцам гулбаьча а д1аязбаьча а 1илманхой,йоазонхой,кхыча наьха .

6) Малаг1а да эггара хьалха арадаьнна г1алг1ай багахбувцама сборник ?

7) Малаг1а багахбувцама жанраш юкъеяхаяр цу сборника ?

8) Кхы малаг1а багахбувцама сборникаш довз шоана ?

9) Ма дошув а да-кх,ма хозне а я-кх уж фаьлгаш!" - малав уж дешаш аьннар ?

10) Малаг1аш я г1алг1ай фаьлгий керттера жанраш ?

11) Мишта кхетаду оаш укх кица ма1ан :"Наькъа б1оахала цкъа техача тоъаргья дикача дина шод. Майдан йоккхала цкъа аьлча тоъаргда бакъдола дош" ?

12) Дашха укх кица ма1ан:" Туро ца1 вийнав,метто ийс вийнав ".

13) Машарах,доттаг1алах дола массехк кица доаладе.(т1еххьара кица доаладаьр котвоал )

14) Ховлий-довзалий: "Д1абодаш хьона лу,хьабоаг1аш - сона лу ",

"Эзза юкъ йийхка кхай т1а латта воккха саг ",

" Д1адодаш делаш дода,юхадоаг1аш делхаш доаг1а " и кх д1...

IV. Дешархоша шоашта хоза хета багахбувцама произведенеш ювц.

V. Урока корта бар

- Фу хайр шоана тахан укх уроках ?

- Сенна гулбу 1илманхоша,хьехархоша,йоазонхоша вай багахбувцам ?

- Тахан,вай культура дег1айоалае,дийнъе езача хана,мел юоккха ба багахбувцама лоар-

х1ам ?

VI. Ц1аг1а :1.Шин дешархочо хоам бу: а) Балха иллеш; б) Турпалаиллеш.

2.Ерригача классо: Саг йодача - йоаг1ача лийкха ашараш .