Галиео Галилей илимий ачылыш

Галилео Галилей

“ Мен илимий ачылыштарыма Аристотельдин, Галилейдин ийиндерине таянып жетиштим.” (И.Ньютон)

Физика илиминин , анын ичинде механика бөлүмүнүн илим катары калыптанышына Галилео Галилейдин кошкон салымы өтө зор. Ал өз заманында үстөмдүк кылган дин төбөлдөрүнүн көрсөткөн кысымына жана запкыларына карабастан , көптөгөн эмгектерди жаратып , физика илимин эксперементалдык негизге коюп , аны бир катар жоболор менен байыткан гениалдуу окумуштуу.

Коперниктин гелиоцентрдик системасын жактап , өкүмдарлардан көргөн кордугуна карабастан , “ Жер баары бир эле өз огунун айланасында айланууда “ – деген учкул сөздүн ээси да Галилей. Үч жүз алтымыш тогуз жыл өткөндөн кийин гана Галилейге коюлган күнөө туура эмес деп табылып , тарых алдында анын “күнөөсү” кечирилди.

Галилео Галилей - динамиканын негиздөөчүлөрүнүн бири.

Galileo Galilei

Туулган жылы: ( 15 -февраль , 1564 -ж.)(1564-02-15)

Туулган жери: Пиза, Флоренция герцогствосу

Каза болгон жылы: ( 8 -январь , 1642 -ж.)(1642-01-08)

Каза болгон жери: Арчетри,

Өлкө: Улуу Тоскан герцогствосу

Илимий чөйрөсү:

Астрономия , Физика , Математика , Философия

Кол тамгасы

Өмүр таржымалы

Галилей 1564 жылы 15-февралда Пиза шаарында туулган.Ал Аристотель, Евклид, Архимеддин эмгектеринен таалим алган. Металл куймаларынын составын тез аныктоо жана фигуранын оордук борбору жөнүндөгү геометриялык изилдөөлөр учүн гидростатистикалык тараза жасаган.1589-жылы Пизадагы, 1592-жылы Падуэ математикалык кафедраларын жетектеп, илимий иш жүргүзгөн.

Окумуштуу ойлоп табуучунун чыгармачылыгы 1592-1610-жылдары өтө күчтүү өнүккөн. Ушул жылдар да ал нерсенин эркин, жантык, тегиздик боюнча түшүшү, горизонтко бурчу боюнча ыргытылган нерсенин кыймылы, маятниктин изохрондуу термелиши жөнүндөгү эмгектерин жараткан. Илимпоз өзүнүн илимий окууларын туура жүргүзүү менен Н. Коперниктин теориясынын тууралыгын ырастаган.

1633-жылы динчилер окумуштууну соттошуп коркутушуп, окуусунан баш тарттырышкан. Галилей Коперниктин окуусун акыр-аягына чейин жактаган. Улуу окумуштууну өмүр бою эч жакка чыгарбоого аргасыз кылып тыюу салса да механика тармагы боюнча улам жаңы ачуулары менен илимдин өнүгүшүнө көмөкчү болуп, динчилердин куугунтуктоосуна карабастан Галилей илимий көз караш үчүн күрөшүүчүлөрдүн эң көрүнүктүүсү болуп түбөлүк кала берген.

Галилео Галилей 1642-жылы Арчетриде дүйнөдөн кайткан.

1690-жылы чоңойткуч оптикалык түтүк телескопту биринчи жолу өзү жасап айга багыттап улуу ачылыштарга жол салган. Айдын бети тегиз эместигин, айда тоолор өрөөндөр бар экендигин байкап, алардын бийиктигин өлчөп, айдын жерге окшош экендигин далилдеген. Ал кезде айды жылмакай хрусталлга окшош шар түрүндө деп түшүнүшкөн.Чолпон планетасы да айга окшоп өзүнүн формасын, фазасын өзгөртүп турарын телескоптон байкаган. Ал жердин айланасында айланбастан, күндүн айланасында айланганда алмашуу болорун далилдеп, юпитердин 4 спутнигин ачкан.Ал төмөнкүчө сүрөттөлөт.

Күндүн бетиндеги кара тактардын орун которулуштуруусу аркылуу күн да өз огунан айланаарын ачкан.«Саманчынын жолун» телескоп менен караганда ал куралсыз көзгө көрүнбөгөн көп жылдыздардан турарын көргөзгөн.Ошентип, ага жылдыздардын чексиз дүйнөсү ачылган.

Галилейдин телескобу

Мындан 400 жыл илгери айтылуу астроном жана ойчул Галилео Галилей калайыкка өзү ойлоп тапкан телескопту тааныштырган. Ошондон тартып адамзаттын жана Жердин ааламдагы орду тууралуу түшүнүк түп тамырынан жаңырды.

Галилей жана анын жолдоочулары чыгарган телескоптор Европада Жер ааламдын борбору эмес экендигин тастыктаган технологиялык жабдуу кызматын аткарды . .  1609-жылы 25-августта Венециянын Сенаты өз отурумун өткөрүп, анда Пиза шаарынан чыккан астроном Галилео Галилейдин жылдызды алда канча так иликтөөгө мүмкүндүк ачкан телескобу тааныштырылган.  Негизи, телескопту ойлоп тапкан киши – голландиялык ойчул Ханс Липперсгей болгон. Анын туңгуч телескобу 1608-жылы жасалган болчу жана жер бетиндеги алыскы объектти даана көрүү үчүн колдонулган.   Бирок Галилей бул ачылышты андан ары тереңдетип жана жакшыртып, алыскы космостук нерсени сегиз эсе жакын көрсөтүүгө мүмкүн кылган кубаттуу аспап жасаган.

Бул телескоп астрономиялык иликтөөлөргө революциячыл таасир тийгизген. Космостук объекттердин орду канчалык так аныкталса, ошончолук аларды математикалык жол менен таразалоого жол ачылган.   Галилео Галилей венециялык Сенатта чыгып сүйлөөрдөн 60 жылдай илгери поляк астроному Николай Коперник планеталар Жерди эмес, Күндү айланат деген илимий жоромолун жарыялаган. Бирок аны да гелиочордондук теориянын алгачкы ойлоп табуучусу катары айтуга болбойт. Байыркы доорлордо эле айрым жылдыз иликтөөчүлөр ушундай жоромолун айткан, ал эми 11-кылымда Борбордук Азиянын даанышман окумуштуусу Абу Райхан Беруни да гелиочордондук теорияга колдоо көрсөткөн.

Ал эми Галилео Галилей өз дооруна шайкеш мыкты телескоптордун маалыматына таянып, Коперниктин теориясын жактап чыкканда, мындай илимий натыйжа Европадагы улам жаңы окумуштууларды өзүнө тарткан.  Ошол доордо Батыш Европаны караңгылык чүмбөтүндө кармаган кубаттуу католик чиркөөсү Кудай Жерди ааламдын чордонунда жаратып, ага адамзатты жайгаштырган деп далилдөөгө алпурушкан. 1633-жылы католиктер соту Галилейди “дин бузар” деп айыптап, окумуштууну үй камагына кескен.Кийинчерээк өз өмүрүн сактап калуу үчүн Галилей өзү колдогон илимий тыянактан баш тартууга аргасыз болгон жана үй камакта жатып, 1642-жыл дүйнөдөн өткөн. 1992-жылы гана расмий Ватикан орто кылымдарда католик чиркөөсү Галилео Галилейди туура эмес жазалаганын жана Галилейдин илимий ачылышы туура болгонун расмий түрдө моюнга алган.

Галилео Галилей

физикадагы эксперементтик

изилдөөнүн баштапкы

негиздөөчүсү.

Тажрыйбалары

Г алилео Галилей физиканы биринчи жолу тажрыйбага жана эксперементке негиздеген окумуштуу болгон. Эгерде ар кандай божомолдоолор тажрыйбада ырасталбаса анда теория боло албайт деп айткан жана төмөнкүдөй тажрыйбаларды жасаган.

1.Тараза алып бир жагына жүк , экинчи жагына чака илет. Таразанын эки жагы тенделет. Эки чака алып, ага суу куят , биринчи чаканын түбүн тешип , экинчи чакага сууну куюп жатканда салмак болбойт. Эгерде пробканы ачып , суу экинчи чакага куюлса , агып жаткан суюктук таразага салмаксыз болот. Анткени суу эркин түшүп жатат.

2. Эркин түшүүнүн ылдамдануусу g ны аныктаган. Анын сан мааниси g =9,8 м/с 2 ге барабар.

3. Пиза шаарында бир жагына кыйшайган мунара бар. Галилей баардык нерселер бирдей ылдамдануу менен түшүшөт деп айткан. Ошол мунаранын үстүнө чыгып коргошун менен шаарчаны алып жип менен бойлоп коё берет. Шаарчалар келип түшкөнгө чейин үзүлгөн эмес. Эгерде чон шаар алдыга кетсе кичине коргошунду жетелеп түшмөк. Бирок экөөбү тен түшкөн.